توهم آبی پس از برف

شنیده ها حاکی از آن است که ‌درسال آینده، آب کشاورزی در بسیاری حوضه‌های آبریز جیره بندی خواهد شد

برای جبران عقب ‌‌افتادگی بارشی در کشوراز جمله استان تهران لازم است تا بارش‌های مداوم و بالای نرمال‌در ماه‌های آتی داشته باشیم

رهایی از بحران آب و خشکسالی رویای هر ایرانی است اما با مدیریت کنونی منابع آبی کشور و میزان کم بارش نزولات جوی این رویا محقق نمی شود

نیمی از ایران روی خط خشکسالی قرار گرفته است؛ به همین دلیل بيش از ۵۰ درصد مساحت و ۳۷ میلیون نفر از جمعیت کشور در معرض تنش آبی قرار دارند

ذخیره برف در کشور به اندازه ای ناچیز شده که می توان گفت صفر است؛ برای داشتن اندوخته ای مطمئن باید تا پایان زمستان میزان بارش‌ها ۷۱ درصد افزایش یابد

هر کشوری که بیش از ۴۰ درصد منابع آب تجدید شونده را استفاده کند، وارد بحران آب می‌شود؛ در حالی که ایران حدود ۷۲ درصد از منابع آب تجدید شونده خود را مورد استفاده قرار داده است

«بحران تامین آب» براساس آمار مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری، یکی از سه چالش پیش‌روی ایران در سال ۹۶، بوده است. طبق استاندارهای جهانی، هر کشوری که بیش از ۴۰ درصد منابع آب تجدید شونده را استفاده کند، وارد بحران آب می‌شود؛ در حالی که ایران حدود ۷۲ درصد از منابع آب تجدید شونده خود را مورد استفاده قرار داده است. در قوانین و برنامه چهارم و پنجم توسعه، حکم شده که وزارت نیرو باید میزان آب از دست رفته در آب‌های زیرزمینی را تا حداکثر ۲۵ درصد احیا و برگرداند اما عزم و اراده‌ای برای احیای منابع آبی در این وزارتخانه وجود ندارد.

نیمی از ایران روی خط خشکسالی قرار گرفته است؛ به همین دلیل بيش از ۵۰ درصد مساحت و ۳۷ میلیون نفر از جمعیت کشور در معرض تنش آبی قرار دارند. به‌گزارش ناسا، ايران سه دهه خشكسالي شديد را پيش‌رو دارد. براساس آمار سازمان محيط زيست، سالانه بيش از ۹۰درصد از منابع آبي كشور مصرف مي‌شود كه از اين ميزان تنها ۴۰درصد جايگزين خواهد شد.همچنین ایران توانست در سال جاری، رکورد کاهش بارندگی را در ۵۰ سال اخیر بشکند .

هشدار؛ بحران آبی پایان نیافته است

اما در هفتم بهمن، درهای رحمت الهی روی ایران گشوده شد و برف، ایران را سفیدپوش کرد. ایرانیان غرق در شادی و سرور و البته شکرگزاری برای نزول این رحمت الهی هستند. در میان این شادی‌ها ، گاهی زمزمه هایی مبنی بر پایان یافتن بحران آبی و خشکسالی کشور به گوش می رسد. بسیاری بر این باورند که بارش برف در روزهای اخیر، کمبود آبی ایران را جبران خواهد کرد و کشور از بحران پیش‌رو نجات یافته است.

اما این باور بسيار خطرناک است؛ چراکه توهم آبی را به وجود خواهد آورد که تنش آبی کشور را بیش از گذشته تشدید مي‌كند. براساس آمار بارش برف در روزهای اخیر تنها بخشی از شرایط نرمال بهمن بوده است و باعث جبران عقب‌افتادگی‌های بارشی کشور نمی‌شود.

شاهرخ فاتح، رییس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی به ایسنا در این باره گفته است:«بارش برف و باران ‌در دو روز گذشته، شرایط نرمال و طبیعی بهمن است و تصور اینکه بارش برف این روزها تاثیر شگرفی بر میزان بارش های کشور دارد، تصور درستی نیست.برای جبران عقب ‌افتادگی بارشی در کشوراز جمله استان تهران لازم است تا بارش‌های مداوم و بالای نرمال ‌در ماه‌های آتی داشته باشیم.شرایط نرمال بارشی در بهمن تنها باعث می‌شود که عقب افتادگی بارشی در کشور تا حدی کنترل شود و وضعیت وخیم‌تر از این نشود.

پیش از این نیز تاکید شده بود که بارش‌های بهمن در بسیاری مناطق کشور تمایل به نرمال خواهد داشت ‌اما این به معنای جبران کامل کم‌بارشی‌های گذشته نیست و نباید بارش برف و باران‌در چند روز گذشته ، به طور اغراق آمیز بزرگ و نشانه برون رفت از بحران آبی کشور تلقی شود و در این رابطه لزوم توجه دايمی به محدودیت منابع آبي کشور ضرورت دارد.از اول مهر تا پایان روز شنبه (هفتم بهمن) کل کشور تنها ۴۰ میلی‌متر بارش دریافت کرد و از آنجا که میانگین بارش بلندمدت کشور در این بازه زمانی ۱۰۱ است،تاکنون ۶۰ درصد کاهش بارش نسبت به بلندمدت داشته‌ایم. بارش سال گذشته کشور در همین بازه زمانی، ۶۳.۵ میلی‌متر بود؛ بنابراین نسبت به سال قبل نیز ۳۷ درصد کاهش بارش داریم».

اندوخته اندک برفی و بحران آبی

رهایی از بحران آب و خشکسالی رویای هر ایرانی است اما با مدیریت کنونی منابع آبی کشور و میزان کم بارش نزولات جوی این رویا محقق نمی شود. درواقع ذخیره برف در کشور به اندازه ای ناچیز است که می توان گفت صفر است؛ برای داشتن اندوخته ای مطمئن باید تا پایان زمستان میزان بارش‌ها ۷۱ درصد افزایش یابد. اندوخته برفی، یکی از مهم‌ترین منبع آبی محسوب می شود. همچنین شنيده‌ها حاکی از آن است که درسال آینده، آب کشاورزی در بسیاری حوضه‌های آبریز جیره بندی خواهد شد.

داستان پرغصه آب

داستان پرغصه آب در ايران زمين، به چندين دهه قبل باز مي‌گردد. از ۶ دهه پیش تاكنون مدیریت آب کشور بر پایه یک الگوی ناسازگار با بوم‌شناختي كشور بنا شده است که ساخت و ساز بتنی و سدسازی را تنها شیوه مدیریت آب مي‌داند؛ سدسازی تقلیدی بوده كه سبب خشک شدن رودها و سفره‌های زیرزمینی شده است.

امروزه، همه رودخانه‌های كشور خاموش شده‌اند؛همه تالاب‌ها و دریاچه‌های مهم کشورخشکیده‌اند و هم‌اكنون درست در بطن فاجعه قرار داریم.  جوامع بومی مولد با مشقت و  مصايب فراوان، دست به گریبان هستند وبسياري کشاورزان و مولدان خوراک و تامین‌کنندگان امنیت خوراک،آواره و بیکار شده‌اند. سفره‌های زیرزمینی افت ‌بسياري داشته‌اند، گاه تا ۲۰ متر و بیشتر که در بسیاری نقاط به فرونشست زمین انجامیده و بنابراین دیگر قابل جبران نیست یا جبران آن بسیار دشوار خواهد بود.

اگر خسارت‌های جبران‌ناپذیر سدسازی به توان اکولوژیک کشور را در نظر نگیریم و حتی اگر به فجایع محیط‌زیستی ناشی از اجرای طرح‌های انتقال آب بین حوضه‌ای توجهی نکنیم، نمی‌توانیم جراحتی را که غلبه تفکر سازه‌ای در مدیریت آب کشور بر رابطه‌ بین اقوام ایرانی نهاده، فراموش کنیم. خسارتي بزرگ كه تهدید كننده امنیت ملی و همبستگی ایرانیان ناشی از اجرای این طرح‌های آزمندانه و نامتناسب با توان بوم‌شناختی فلات ایران است. 

تنش شدید آبی

براساس آمار وزارت نيرو، شاخص پایش منابع آب کشور در نیمه نخست سال آبی نشان دهنده آن است كه ۱۳ استان کشور در دسته مناطق دارای «تنش آبی شدید» قرار دارند که این استان‌‌ها شامل اصفهان، ایلام، تهران، البرز، خوزستان، زنجان، قم، کرمانشاه، گلستان، لرستان، مرکزی و همدان هستند. همچنين هفت استان کشور نيز با کمبود آبی مواجه‌اند. بر طبق این گزارش، هیچ استانی از نظر شاخص پایش منابع آب در سال آبی ۹۴-۹۳ در دسته‌‌های مرطوب، نرمال و یا حتی قابل تحمل قرار ندارد.

طبق نقشه طبقه‌‌بندی استان‌‌های کشور براساس شاخص پایش منابع آب، نیمه جنوبی و جنوب‌ شرقی کشور در دسته مناطق درگیر با کمبود آب قرار دارند.طبق گزارش ناسا، ایران در رتبه چهارم ليست كشورهايي است كه در ۳۰ ساله پیش رو، در معرض خشکسالی قرار می‌گیرند.در شرایط کنونی، ۳۷میلیون نفر از جمعیت کشور در معرض تنش آبی قرار دارند که این میزان ۵۰ درصد جمعیت کشور را شامل می‌شود.

خشکسالی در ایران

به‌گفته قايم مقام وزیر نیرو، درحال حاضر ۱۲کلانشهر کشور با کمبود ۱۲۵ میلیون متر مکعب آب روبه‌رو هستند. در حال حاضر سه سد واقع در استان‌های اصفهان، فارس و خراسان رضوی، وضعیت بحرانی دارند؛ به گونه‌اي که در سال آبی جاری، ورودی آب سد زاینده رود در استان اصفهان با کاهش ۵۰ درصدی و سدهای درودزن در فارس و سد دوستی در خراسان رضوی با کاهش ۲۵ درصدی روبه‌رو هستند.بر اساس لیست منتشر شده بخش‌هایی از استان‌های اردبیل، اصفهان، البرز، ایلام، بوشهر، تهران، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، خوزستان، فارس، قزوین، قم، کرمانشاه، لرستان، مرکزی، همدان و یزد، دچار خشکسالی شدید تا بسيارشدید هستند.

پهناهاي آبي خوزستان به يك سوم رسيد

براساس آمار منتشر شده دولت، پهناهاي آبي خوزستان به يك سوم رسيده است؛ درحال حاضر كانون توليد گردوغبار، تنها تالاب‌هاي خشك‌شده نيستند و حدود دو ميليون هكتار از اراضي كشاورزي كه به‌دليل كاهش منابع آبي باير شده‌، تبديل به كانون توليد گرد و غبار شده‌اند. از سوي ديگر، وزارت نيرو در اقدامي جالب احداث ۱۶ سد روي كارون بزرگ را در دست مطالعه و اجرا دارد، اين درحالي است كه اكنون پنج سد موجود روي كارون خالي هستند.

مهاجرت های زیست محیطی

به‌گفته كارشناسان، احداث سد روي سرشاخه‌هاي اصلي كارون در استان‌هايي مانند چهارمحال و بختياري، تير خلاصي بر كارون بزرگ است.از يك سو، بارگذاري‌هاي غلط در فلات مركزي، چه به‌بهانه صنعت يا كشاورزي و از‌ سوي ديگر احداث چندين سد بر روي كارون، تيشه به ريشه منابع آبي ايران زده است. اگر تغييري در رويه دولت در مديريت منابع آبي كشور رخ ندهد، پيش‌بيني بسياري سازمان‌هاي جهاني به‌وقوع خواهد پيوست و كمتر از سه دهه، ايران با جنگ آب يا مهاجرت‌هاي زيست‌محيطي مواجه مي‌شود.

نجمه جمشيدي