تب مرگ دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه باز هم کوچکتر شد و وسعت آن نسبت به‌ سال گذشته ٢٤٢کیلومتر کاهش داشته است. این موضوع درحالی رخ می‌دهد که حالا نزدیک به ٤‌سال از آغاز به کار ستاد احیای دریاچه ارومیه می‌گذرد اما حالا منابع خیری از وخیم‌ترشدن حال دریاچه ارومیه خبر می‌دهند و البته شاهباز، مدیر امور بین‌الملل ستاد احیای دریاچه ارومیه هم با اشاره به تخصیص ناچیز اعتبار احیای دریاچه ارومیه می‌گوید؛ طرح احیا دوباره برای بازبینی در دستور کار قرار گرفته است. از آنسو هدایت فهمی، کارشناس منابع آب وزارت نیرو هم از توقف فعالیت «گشت آب» به دلیل کمبود اعتبار خبر می‌دهد و می‌گوید: هنوز تمامی چاه‌های غیرمجاز اطراف دریاچه ارومیه مسدود نشده است. او با بیان این‌که ٤٠ تا ٥٠‌هزار چاه غیرمجاز در این محدوده وجود دارد، می‌گوید؛ شناسایی برخی از این چاه‌ها بسیار دشوار است، ضمن این‌که اعتبار لازم برای انسداد چاه‌های غیرمجاز امسال، تأمین نشده است.

حالا بنا به اعلام فرهاد سرخوش رئیس دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان‌غربی تراز دریاچه اکنون یک‌هزار و ٢٧٠متر و ٢٩سانتیمتر را نشان می‌دهد و وسعت دریاچه ارومیه در مقایسه با ١٥‌سال گذشته بیشتر از ٢‌هزار و ٧٧٩کیلومتر کاهش داشته است.

از آنسو فائو از کمک ژاپنی‌ها به احیای دریاچه ارومیه خبر داده است. کمکی که به گفته شاهباز بسیار ناچیز است و روند تخصیص همین مبلغ ناچیز هم با تأخیر و کندی بسیاری پیش می‌رود.

 این روزها دریاچه ارومیه به ‌عنوان بزرگترین دریاچه داخلی ایران و دومین دریاچه بزرگ آب شور دنیا حال و روز خوبی ندارد و به نوعی دریاچه در حال احتضار است. بسیاری می‌گویند طرح مهم دولت حسن روحانی نفس‌های آخرش را می‌کشد و عده‌ای دیگر وضع را در مقایسه با سال‌های گذشته «بحرانی» نمی‌دانند. نخستین نشانه‌های نگران‌کننده درباره طرح زمانی عیان شد که تیر امسال روح‌الله حضرت‌پور، نماینده مردم ارومیه در مجلس گفته بود «تراز سطح آب دریاچه ارومیه نسبت به ‌سال گذشته حدود ٢٠ سانتیمتر کم شده است. در حقیقت حجم آب دریاچه در شرایط کنونی ١۴٠‌میلیون متر مکعب نسبت به‌ سال گذشته کمتر شده است.» عیسی کلانتری، رئیس کنونی سازمان محیط‌زیست و مسئول ستاد احیای دریاچه ارومیه هم گفته بود كه تنها ۳۵درصد از بودجه ستاد احیای دریاچه ‌ارومیه در‌ سال ٩۵ اختصاص یافته اما در صورت تخصیص کامل بودجه احیای دریاچه ٧‌ سال طول می‌کشد؛ اما اختصاص قطره‌چکانی بودجه دریاچه ارومیه در شرایطی است که به گفته‌های شاهباز، مسئول روابط بین‌الملل ستاد احیای دریاچه ارومیه روند بارندگی‌ها در سال‌های گذشته احیای دریاچه ارومیه را کندتر از پیش‌بینی‌ها کرده است.

آن‌گونه که هدایت فهمی، کارشناس منابع آب وزارت نیرو  گفته است سطح آب دریاچه از ١٥‌میلیارد مترمکعب به ٢‌میلیارد مترمکعب و مساحت آن به یک‌پنجم مقدار اولیه‌اش (٥هزار و ٥٠٠ کیلومتر) کاهش پیدا کرده است.

شاهباز حالا از بازبینی طرحی خبر می‌دهد که ٤‌ سال پیش یعنی روزهای نخست دولت یازدهم تدوین شده بود. گویا بزرگترین دریاچه ارومیه که نابودیش حتی بازیگران‌ هالیوودی را به واکنش واداشته بود، چندان اهمیتی در ایران ندارد. پارسال بود که لئوناردو دی‌کاپریو، بازیگر سرشناس ‌هالیوود نیز یکی از پست‌های اینستاگرام خود را به «دریاچه ارومیه» اختصاص می‌دهد و از خشک‌شدن این تنها دریاچه نمک خاورمیانه که از ویژگی‌های تالابی نیز برخورداراست، ابراز نگرانی می‌کند.

کمک ٣,٨‌میلیون دلاری ژاپن برای احیای دریاچه ارومیه

طرح‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) هم در طول سال‌های گذشته پیشرفت چندانی نداشته است. اسفند ٩٤ بود که قرار شد فائو برنامه یکپارچه مدیریت پایدار منابع آبی را با کمک منابع مالی ژاپن اجرایی کند. شاهباز، مسئول روابط بین‌الملل ستاد احیای دریاچه ارومیه با بیان این‌که سرعت پیشروی طرح‌های فائو بسیار کند است، ادامه داد: یک‌ سال و نیم بود که قرارداد اجرای این طرح با فائو امضا شد اما طرح اجرایی آن دو ماه پیش به ستاد احیای دریاچه ارومیه ارایه شد. طرحی که اعتبار ٣,٨‌میلیون دلاریش توسط دولت ژاپن تأمین شده، قرار است که به صورت پایلوت در ٣ منطقه اجرایی شود.

این پروژه‌ قصد دارد با ارایه راهنمایی و کمک‌های فنی به تلاش‌های دولت ایران در جهت کاهش ۴۰‌درصدی مصرف آب طی چهار ‌سال (۲۰۲۰-۲۰۱۶) و معکوس‌کردن فرآیند خشک‌شدن دریاچه ارومیه یاری برساند. فائو احیای دریاچه ارومیه را به ‌عنوان یک مسأله اجتماعی – اقتصادی قلمداد کرده و یک چارچوب یکپارچه پیشنهاد می‌کند که راه‌حل‌های فنی منطقی را با گزینه‌هایی که از منظر اقتصادی ارزشمند و از نظر اجتماعی،  نهادی پذیرفته‌شده هستند، تلفیق می‌کند. وظیفه ویژه فائو در این پروژه عبارت است از: طراحی و اجرای یک چارچوب یکپارچه که دانش بین‌المللی را با تخصص داخلی تلفیق کرده و ابزار و روش‌هایی پیشرفته پدید می‌آورد و نیز اجرای اقدامات میدانی با توجه به دسترسی آبی، مصرف آبی، کاربری زمین و انتخاب محصولات، روش‌های بهینه کاربری آب و دیگر اقدامات بهینه در تولید و بازاریابی مواد غذایی.

مسئول روابط بین‌الملل ستاد احیای دریاچه ارومیه با تأکید بر این‌که احیای دریای ارومیه ٧‌میلیارد دلار اعتبار نیاز دارد، این نکته را هم اضافه کرد که اعتبار اختصاص‌یافته از سوی دولت ژاپن در مقایسه با هزینه‌کرد ٢‌هزار‌ میلیارد تومانی مصوب مبلغ ناچیزی است و نباید اقدامات انجام‌شده از سوی دولت‌ کشورهای دیگر را بزرگ جلوه داد. هر چند که این مقام مسئول توضیحی را در رابطه با میزان اختصاص بودجه برای احیای دریاچه ارومیه ارایه نداد، اما آن‌گونه که عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط‌زیست و دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه اعلام کرده تنها ٣٥‌درصد از بودجه در نظر گرفته‌شده برای این طرح در ‌سال گذشته تخصیص یافت.

نجات «دریاچه ارومیه» از مرگ

«احیای دریاچه ارومیه» در فهرست شعارهای انتخاباتی حجت‌الاسلام حسن روحانی در دوران نامزدی انتخابات ‌سال ۹۲ قرار داشت؛ به ‌طوری ‌که سه ماه مانده به آغاز انتخابات ریاست‌جمهوری، روحانی در جمع هواداران خود در ورزشگاه شهید آهندوست ارومیه با بیان این‌که نخواهیم گذاشت دریاچه ارومیه خشک شود، گفت: من به شما قول می‌دهم که اگر بار مسئولیت اجرایی کشور را بر دوش من قرار دادید، در اولین روز دولت، حل مشکل دریاچه ارومیه در دستور کار قرار خواهد گرفت.

با روی کار آمدن دولت یازدهم، دستگاه محیط‌زیست برای احیای دریاچه ارومیه نسخه‌های متعددی را تجویز کرد؛ از بستن چاه‌های کشاورزی منطقه گرفته تا اصلاح الگوی کشت، مدیریت مصرف آب، هدایت اشتغال از بخش کشاورزی به صنعت و خدمات، ورود فاضلاب به دریاچه.

اما با وجود اقدامات بسیار و صرف اعتبارات از حوزه‌های مختلف، دریاچه ارومیه نه‌تنها احیا نشده بلکه در شرایط کنونی وضع بدتری نسبت به گذشته دارد که بسیاری از کارشناسان و حتی نمایندگان مجلس علت بروز این مسأله را عملکرد ضعیف ستاد احیای دریاچه ارومیه می‌دانند.

چاه‌های غیرمجاز مسدودشدنی نیستند

چاه‌های آب غیرمجاز بلای جان کشور شده و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی همه ایران را دچار بحران کرده است. یکی از راهکارهایی که برای احیای دریاچه ارومیه مطرح می‌شود، شناسایی و مسدودسازی چاه‌های حوالی دریاچه است. هدایت فهمی، کارشناس منابع  آب وزارت نیرو به «شهروند» می‌گوید: اطراف دریاچه ارومیه بین ٥٠ تا ٦٠‌هزار چاه غیرمجاز حفر شده که شناسایی و مسدودسازی آنها کار بسیار مشکلی است. او ادامه می‌دهد: واقعیت این است که تا امروز هم هنوز تمامی این چاه‌ها مسدود نشده‌اند.

از کشاورزی دست برداریم

هدایت فهمی هزینه‌های گزافی که در دستورکار برای احیای دریاچه ارومیه قرار دارد را کارساز نمی‌داند. او معتقد است: باید معیشت جایگزین برای مردم کشور خود تعریف کنیم، درحالی ‌که اقتصاد در روستاهای کشور ما نباید به کشاورزی وابسته باشد، ٩٠‌درصد مردم روستاها با کشاورزی روزگار خود را می‌گذرانند. کارشناس منابع آب وزارت نیرو می‌گوید: اقتصاد روستاهای کشوری که با بحران آب مواجه است، باید وابسته به صنایع دستی، گردشگری و... باشد.

وعده‌های روحانی به کجا رسید

مقصد نخستین سفر استانی دولت، آذربایجان‌غربی بود. دولت یازدهم به منظور انجام تعهدات خود به منظور حل این بحران ملی محیط‌زیستی، در نخستین جلسه هیأت‌وزیران در مردادماه‌ سال ۹۲، تشکیل «کارگروه نجات دریاچه ارومیه» را تصویب کرد. به دنبال تشکیل این کارگروه و برگزاری جلسات فنی و تخصصی در مهرماه ۹۲، ۱۹ طرح اولویت‌دار جهت احیای دریاچه ارومیه به تصویب دولت رسید و بنا به تأیید و تصویب هیأت‌وزیران اسحاق جهانگیری- معاون اول رئیس‌جمهوری- به‌عنوان رئیس کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه و عیسی کلانتری- وزیر اسبق کشاورزی- به‌عنوان دبیر کارگروه و مدیر اجرایی احیای دریاچه ارومیه تعیین شدند، اما حالا در شرایطی که بیش از ٤‌سال از این اتفاقات سپری می‌شود، کلانتری متولی احیای دریاچه ارومیه راه کارنجات آن را استقراض از خارجی‌ها می‌داند. آن‌گونه که این مقام مسئول اعلام کرده؛ ستاد دنبال این است که اگر سازمان برنامه و بودجه پول ندارد، دولت اجازه استقراض از خارج از کشور بدهد؛ یعنی پول مورد نیاز دریاچه را از خارجی‌ها به شکل وام با بهره حدود ۲.۵‌درصد بگیریم. این وام حدود ٥ یا ٦‌سال دوره تنفس دارد و بعد از آن طی بازه زمانی ١٠ساله بازپرداخت می‌شود.

کلانتری در پاسخ به پرسشی در مورد مبلغ این وام با اشاره به این‌که حداقل مبلغ مورد نیاز دریاچه حدود ۳ تا ۳.۵‌میلیارد دلار است، اظهار کرد: ما باید رئیس‌جمهوری، معاون اول رئیس‌جمهوری و رئیس سازمان برنامه و بودجه را قانع کنیم که دریاچه ارومیه به قدری اهمیت دارد که اگر کشور در شرایط فعلی پول ندارد، برای احیای آن، وامی از خارج دریافت شود و دولت به تدریج طی ١٠‌سال آن را پرداخت کند.

او البته این نکته را هم اعلام کرده است که: هنوز نتوانستیم دولت را برای این کار قانع کنیم، چون برای امور تولیدی و صنعتی که توجیه اقتصادی دارد و می‌توان از محل کارکرد همان بخش، بدهی را پرداخت کند، این اجازه داده می‌شود که از خارج استقراض صورت گیرد؛ اما بازپرداخت وام دریاچه ارومیه برعهده دولت خواهد بود. برای همین دولت هنوز قانع به انجام این کار نشده و ما تلاش می‌کنیم اهمیت احیای دریاچه ارومیه را شفاف کنیم، چون خشکی دریاچه ارومیه خسارت‌های بسیار بیشتری خواهد داشت و ده‌ها برابر همین مبلغ هزینه‌های ناشی از خشکی دریاچه ارومیه خواهد بود؛ ضمن این‌که حفظ محیط‌زیست یک وظیفه حاکمیتی است.

فائو در نشست بین‌المللی رم به بررسی پروژه احیای دریاچه ارومیه پرداخت

مقر اصلی سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در رم میزبان گروهی از کارشناسان بین‌المللی در حوزه نظام‌های اجتماعی- اکولوژیکی بود تا از این طریق زمینه بررسی چالش‌های پیچیده ناشی از کمبود آب ازجمله مسائل حوضه آبریز دریاچه ارومیه فراهم شود. موضوع این کارگاه کارشناسی بحث درباره چگونگی کاربرد چارچوب‌های نظام‌های اجتماعی- اکولوژیکی در مسائل پیچیده مرتبط با کشاورزی پایدار و کاربری اراضی به‌ویژه در مناطق دچار کم‌آبی بود. در این کارگاه همچنین پیشرفت‌های اخیر روش‌شناختی در حوزه پیاده‌سازی چارچوب‌های نظام‌های اجتماعی- اکولوژیکی در پروژه‌های عملیات‌محور مورد بحث قرار گرفتند.

کارشناسان حاضر در بخشی از این کارگاه، برنامه احیای دریاچه ارومیه را در دستورکار قرار دادند. حسین شاهباز، مدیر همکاری‌های بین‌المللی برنامه احیای دریاچه ارومیه و عزیز البحری، هماهنگ‌کننده این کارگاه و مدیر فنی ارشد پروژه فائو با عنوان «برنامه یکپارچه مدیریت پایدار منابع آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه» نیز در این نشست حضور داشتند. «برنامه یکپارچه مدیریت پایدار منابع آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه» با حمایت مالی دولت ژاپن و در همکاری نزدیک با ستاد احیای دریاچه ارومیه اجرا می‌شود.

در این نشست، شاهباز نمایی کلی از برنامه احیای دریاچه ارومیه و چالش‌های پیش‌روی آن ارایه کرد. البحری نیز به تشریح چارچوب اجتماعی- اکولوژیکی برنامه احیای دریاچه ارومیه با تمرکز بر یکپارچه‌سازی اجزای بیوفیزیکی و اجتماعی- اقتصادی، پرداخت. البحری در ادامه با تشریح وظیفه ویژه فائو در این پروژه بر ضرورت تدوین و بکارگیری یک چارچوب یکپارچه تأکید کرد و خواستار ادغام موضوعات مختلف مرتبط با دسترسی و مصرف آب، کاربری زمین و انتخاب محصولات، روش‌های بهینه استفاده از آب و دیگر اقدامات بهینه در تولید و بازاریابی غذا با یکدیگر شد.

پروژه فائو اهمیت ویژه‌ای برای اصلاحات مدیریتی، نهادی و سیاست‌گذاری در فرآیند احیای دریاچه ارومیه قایل است، اصلاحاتی که ذینفعان محلی را قادر می‌سازد پذیرای روش‌های پایدار و فعالیت‌های درآمدزای جایگزین باشند تا فشار بر محصولات پرمصرف آبی کاهش یافته و به احیای دریاچه کمک شود.

شرکت‌کنندگان در نشست توافق کردند که در آینده پیشنهادات بیشتری درباره اجرای بهینه چارچوب نظام‌های اجتماعی-اکولوژیکی تحت پروژه احیای دریاچه ارومیه ارایه شود. تدوین یک گزارش ویژه پایانی نیز از دیگر موارد مورد توافق در کارگاه بود. همچنین برنامه احیای دریاچه ارومیه در آینده به‌عنوان یک مطالعه موردی مشروح در حوزه چارچوب‌های نظام‌های اجتماعی- اکولوژیکی مدنظر قرار خواهد گرفت.