کفگیر کارون چطور به ته دیگ خورد؟

یک لیوان آب بدون نمک اضافی و گل‌و‌لای و بوی نامطبوع برای نوشیدن و نظافت آرزویی بود که بالاخره بعد از چندین روز برای مردم بخش‌های مختلف خوزستان برآورده‌ شد. در گزارش‌های قبلی از مصائب کهنه و مداوم استان خوزستان در زمینه آب و هوا نوشتم و البته بسیاری از آنها لازمه زمان نگارش و در مدتی بود که خوزستانی‌ها روزها در گرمای طاقت‌فرسای جنوب کشور در صف‌های دریافت آب ایستاده بودند.

اتفاقی که زاییده وقایع حال نبوده و سلسله اقداماتی درگذر زمان و برمبنای تصمیمات نادرست، وضعیت را به اینجا رسانده است که به رسم قدما مردم ساعت‌ها برای دریافت جرعه‌ای آب  در صف انتظار بکشند. در ارتباط با وضعیت نامناسب آب در بخش‌های مختلف استان خوزستان که با مسئولان و کارشناسان گفت‌وگو می‌کردیم، کاهش دبی رود کارون، اصلی‌ترین تامین‌کننده آب مورد نیاز استان خوزستان کلید‌واژه‌ای بود که همگی نسبت به آن متفق‌القول بودند.

سوال اول که سال‌هاست در این ارتباط ذهن هرمخاطبی را به خود مشغول می‌کند، چه آنهایی که در خوزستان و با این شرایط نا‌به‌‌سامان زندگی می‌کنند و چه آنهایی که کیلومترها آن‌طرف‌تر از رسانه‌ها وصف وضعیت بد هموطنان‌شان را در این استان می‌شنوند، چرایی وقوع اتفاقی است که به وسیله آن بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین رود کشور از تامین آب استان همجوارش ناتوان است؟ علت کاهش دبی یا همان سطح آب موجود در رودخانه چیست؟ 

در همین ارتباط، حالا که از فضای التهابات شدید و گاها احساسی روزهای بی‌آبی خوزستان فاصله‌گرفته‌ایم صحیح‌تر آن است که به بررسی علل و ریشه‌های اصلی این اتفاق و همچنین بررسی وضعیت کنونی کارون بعد از اجرای طرح‌های متعدد بپردازیم. مهدی قمشی، عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید چمران اهواز و مشاور استاندار خوزستان در امور مدیریت منابع آب و صیانت از رودخانه‌های استان در این ارتباط  به گفت‌وگو پرداخت و ابتدا به تفکیک به بررسی و معرفی طرح‌های انتقال آب از سرشاخه‌های رود کارون پرداخت. به گفته قمشی اولین طرح انتقال آب از این رودخانه به سال‌های دور و قبل از انقلاب اسلامی باز می‌گردد.

طرح کوهرنگ یک

«طرح کوهرنگ یک»، اولین و قدیمی‌ترین طرح انتقال آب از سرشاخه‌های کارون به سمت فلات مرکزی و مشخصا رودخانه زاینده‌رود بوده که از سال ۱۳۳۲ به بهره‌برداری رسیده است. براساس اجرای این طرح چیزی حدود ۳۲۳ میلیون متر مکعب آب در سال از کارون به سمت زاینده‌رود سرازیر‌می‌شود.

طرح کوهرنگ دو

بعد از طرح کوهرنگ یک، پیش از انقلاب طرح انتقال دیگری به اجرا درنیامد تا اینکه بعد از انقلاب و در سال ۱۳۶۸ دومین طرح انتقال آب از سرشاخه‌های کارون به نام «کوهرنگ دو» از این رودخانه به سمت زاینده‌رود به بهره‌برداری رسید. طی اجرای این کوهرنگ دو، حجمی معادل ۳۲۶ میلیون متر مکعب آب در سال از کارون به زاینده‌رود منتقل می‌شود.

تونل چشمه لنگان

این طرح انتقال در سال ۱۳۸۴ به‌منظور انتقال آب از سرشاخه‌های دیگر رود، تامین‌کننده آب استان خوزستان یعنی رودخانه دز به بهره‌برداری رسید و آب آن را به میزان حدود ۱۲۰میلیون متر مکعب در سال به زاینده‌رود در استان اصفهان منتقل می‌کند.  این تونل اولین طرح انتقال آب از رود دز به زاینده‌رود است.

دز به قمرود

بعد از چشمه‌ لنگان و این‌بار در سال ۱۳۹۰ طرح دیگری به نام «دز به قمرود»، آب رود دز را به سمت فلات مرکزی منتقل می‌کند. در این طرح که در آن انتقالی به حجم ۱۸۱ میلیون متر مکعب در سال به انجام می‌رسد، ۱۰ شهر و ۳۰ روستا اعم از قم، سلفچگان، گلپایگان و... از آب دز به‌منظور استفاده در زمینه‌های شرب، صنعت و کشاورزی بهره‌مند می‌شوند.

کانال خدنگستان

مضاف بر چشمه لنگان، طرح دیگری تحت عنوان «کانال خدنگستان» به‌عنوان دومین طرح انتقال از دز به زاینده‌رود آب این رودخانه را به حجم ۸۴ میلیون متر مکعب در سال به سمت زاینده‌رود سرازیر می‌کند. این طرح نیز دو سال بعد از طرح دز به قهرود در سال ۱۳۹۲ به بهره‌برداری رسیده است.

کانال کوهرنگ سه

در این طرح آب از سرشاخه‌های کارون به میزان ۵۰ میلیون متر مکعب و از طریق پمپاژ به سمت زاینده‌رود فرستاده می‌شود اما در حال حاضر سدی در حال احداث است که بعد از بهره‌برداری از آن، حجم انتقال آب از ۵۰ میلیون متر مکعب به ۲۵۰ میلیون متر مکعب در سال افزایش پیدا می‌کند و میزان انتقالات از سرشاخه‌های کارون را به طرز چشمگیری افزایش می‌دهد.

بعد از تشریح تمامی طرح‌های اجرا شده روی سرشاخه‌های کارون توسط عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید چمران اهواز و با یک حساب سرانگشتی مشخص می‌شود که حجمی حدود یک‌میلیارد و ۸۴ میلیون متر مکعب آب بدون احتساب ۲۰۰ میلیون متر مکعب آبی که به‌زودی از طریق سد کانال کوهرنگ سه منتقل خواهد شد، از رودخانه کارون به بخش‌های مختلف فلات مرکزی منتقل می‌شود. اما  همه اینها مباحث مربوط به نقل و انتقالات آبی کارون و دز نیست. مضاف بر این‌ها طرح‌های دیگری در شرف اجرا هستند که تنش‌های اصلی بین مردم و مسئولان متوجه این طرح‌های در دست اجرا است.

طرح انتقال بهشت‌آباد

به محض بهره‌برداری از این طرح، حجمی معادل ۵۸۰ میلیون متر مکعب آب از سرشاخه‌های کارون و دز به فلات مرکزی و استان‌های یزد، اصفهان و کرمان منتقل‌می‌شود.

ونک سولگان

بعد از اجرایی شدن این طرح میزان آب انتقالی به واسطه آن از سرشاخه‌های کارون به سمت رفسنجان و به‌منظور پوشش کمبود آب‌های زیرزمینی این شهر و تامین آب مورد نیاز برای کشاورزی آن ۳۴۲ میلیون متر مکعب خواهد بود.

سد کمال صالح

۶۵ میلیون متر مکعب، میزان حجم آب انتقالی از سرشاخه‌های رودخانه کارون به اراک توسط این طرح خواهد بود  و در صورت اجرا در ادامه طرح‌های دیگر آسیب جدی به کارون و میزان  سطح آب آن خواهد زد.

این سه طرح پایانی مشمول آن دسته از طرح‌هایی هستند که وزارت نیرو اذعان کرده که آنها را اجرایی نکرده است اما به صورت جدی و علنی توقف اجرای آنها را اعلام نمی‌کند تا از تنش‌های روانی مردم و مسئولان این استان بکاهد. اما به صورت کلی اگر این سه طرح نیز به اجرا دربیاید و بهره‌برداری شود، حجمی حدود ۹۸۷ میلیون متر مکعب دیگر به میزان آب انتقالی از سرشاخه‌های کارون و دز اضافه خواهد شد، یعنی چیزی حدود دو برابر میزان انتقال فعلی و وضعیت آب استان خوزستان از این هم بدتر خواهد شد.

کارون را می‌توان نجات داد

بعد از اعلام وضعیت تمامی طرح‌های موجود انتقال آب از سرشاخه‌های کارون و دز، قمشی، مشاور استاندار خوزستان در امور مدیریت منابع آب و صیانت از رودخانه‌های استان خوزستان به تشریح وضعیت فعلی و آینده رودخانه کارون پرداخت و بعد از تصدیق بحرانی بودن وضعیت این رودخانه خاطرنشان کرد: «وضعیت کارون در حال حاضر بسیار بد است، این هم به دلیل خشکسالی‌های مداوم و طبیعی است و هم به دلایل مختلف دیگر از جمله همین بحث‌های مربوط به انتقال آب، کشاورزی، صنعت، شبکه آبرسانی ناسالم و عدم صرفه‌جویی مردم و... بهبود اوضاع کارون هم در دو سال آینده حتی اگر بارش‌ها کافی یا حتی اگر بیشتر از حد هم باشد به وضعیت نرمال نمی‌رسد.

باید این آمار را به شما بدهم که طی ۱۵ سال اخیر تمام آورده رودخانه بزرگ کارون ۱۵ میلیارد متر مکعب بوده است که ما به میزان ۱۶ میلیارد متر مکعب از آن برداشت کرده‌ایم، یعنی حتی بیش از حدی که آورده داشته است. با این تفاسیر غیر طبیعی نیست که با کاهش دبی رود، برگشت آب رودخانه به آن و شوری آب و این دست مسائل روبه‌رو باشیم.» 

عضو هیات‌علمی دانشگاه شهید چمران اهواز با بیان راه‌های بهبود وضعیت رودخانه کارون ادامه داد: «به خاطر استفاده بیش از حد آورده از کارون سهم زیست‌محیطی این رودخانه صفر بوده است. از آن جایی که ۹۰ درصد کارون صرف کشاورزی می‌شود، با افزایش راندمان در این بخش می‌توان صرفه‌جویی و بهبود مصرف چشمگیری داشت و سطح قابل توجهی از آب را در رودخانه مشاهده کرد. در حال حاضر راندمان مصرف کشاورزی از کارون ۴۰ درصد است و با افزایش ۲۰ درصدی این راندمان اتفاقات خوشایندی در انتظار کارون خواهد بود.

مضاف بر ساماندهی و توقف گسترش کشاورزی در استان خوزستان، با جلوگیری از اجرای طرح‌های جدید انتقال، صرفه‌جویی و بهبود مصرف در صنعت و جایگزین کردن آب‌های بازیافتی و پساب‌ها برای استفاده در صنعت به جای آب شیرین، بهبود و ترمیم سیستم آبرسانی در شهرها و صرفه‌جویی شخصی و... نیز می‌توان به آینده کارون کمک کرد تا دیگر شاهد چنین وضعیتی که در روزهای اخیر مشاهده شده است، نباشیم.»

منتظر اقدام مسئولان

بررسی علل ایجاد وضعیت نامطلوب برای آب استان خوزستان و بخش‌های مختلف آن و شنیدن و نگارش نظرات و پیشنهادات کارشناسان و مسئولان بخشی از مسیر بهبود وضع نامطلوب استان خوزستان بوده و هست. موضوعی که سال‌ها است به اشکال مختلف اتفاق می‌افتد اما چیزی که می‌تواند بهبود اوضاع را در عرصه واقعی بروز دهد، عمل به نظرات کارشناسی و عزم مسئولان برای ساماندهی به وضعیت استان خوزستان است و امید می‌رود بعد از مشاهده وضعیت بحرانی در سال ۹۷  طی روزها و سال‌های آینده، عملکرد مسئولان مانع بروز چنین اتفاقاتی بشود.