انواع مهريه/ مهريه درايران باستان

زن در دوران ایران پیش از اسلام می‌توانست مهری را که شوهر به او داده یا به تسلیم آن تعهد کرده است، بر او ببخشد. در برابر، زن اگر مهر را می‌گرفت و بعدا عیبی همچون نازایی در او دیده می‌شد، حق زن نسبت به مهر ساقط می‌شد و شوهر مجاز بود مهر را بازگرداند.

در زمینه مهر قدیمی‌ترین قانونی که تا به حال شناخته شده، قانون حمورابی است . طبق مواد ۱۳۸ و ۱۳۹ قانون حمورابي «اگر زن عقیم بود و طلاق داده شود، شوهر مکلف است که مهر و جهیزیه وی را تسلیم کند و در صورتی که زن مهریه و جهیزیه نداشته باشد پرداخت مقدار یک من نقره به او ضروری است و هر گاه زن مرتکب ترک خانواده یا اعمالی از قبیل آن شود به لحاظ جرم ارتکابی شوهر از تسلیم مهریه و جهیزیه معاف می ‌شود».

بر خلاف تصور برخي‌که مهريه را از ابداعات اسلام می‌دانند اما بحث مهر به قول حقوقدانان از قواعد امضایی اسلام است؛ به این معنا که اسلام وجود مهریه را قبول کرده ولی در عین حال آن را اصلاح نیز کرده است.پس تاثیر اسلام بر مهریه همانا تبدیل آن از یک امر مادی به امری معنوی بوده است.

تصور رایج بر این است که مهریه‌های کلان،یا عندالمطالبه بودن مهریه مربوط به دوره اسلامی است اما نتایج پژوهش‌های اخیر روی عقدنامه های پهلوی و پازند نشان می‌دهد که این موارد ریشه در ایران باستان و دوره پیامبری زرتشت دارند. کما اینکه در قباله های ازدواج زمان زرتشت پیامبر نیز میزان مهریه عند المطالبه که بر ذمه داماد بوده درج شده است. براي مثال دریکی از متون دعایی پازند۳ علاوه بر اینکه به ازدواج اشاره های مستقیمی شده است، به صراحت از مهریه ای گزاف سخن می راند!

این متن «دعای نکاح گفتن» است که در صفحه ۱۲۷متون پازند قرار دارد.برای آشنایی بیشتر با شرایط اسناد آن دوره قسمتی از این متن را در اینجا می آوریم: «به نام آفرین دادار هروسب آگاه...بخشش کند دو هزار درم سیم سپید ویژه(ناب)و دو دینار زر سرخ سره نیشابوری به نام و سروری فلانی رسید. در حضور شما خویشاوندان این سروری که به وصلت مسطور هر دو آمد، فلانی در حضور شما در مورد دادن مبلغ فوق و نیز وفای به عهد به زبان قبول کرد... ».

از نوشته‌های زرتشتی چنین برمی‌آید که مرد وقتی می خواسته با دختری ازدواج کند، مکلف بوده است افزون‌بر مالی که به دختر می‌بخشیده، مالی را نیز به پدر او تسلیم کند.  مهرنامه‌های دوران باستان معمولا با ستایش اهورامزدا و دعاهایی مانند طلب خوشبختی و دعای تسلیم آغاز می‌شود. بدنه اصلی سند به مشخصات مربوط به دو طرف ازدواج و تعهدات آن‌ها و مهریه اختصاص داشته است.

تایید و امضای شهود هم در این قسمت وجود دارد. مهرنامه‌ها با دعا برای عروس و داماد و آرزوی روزهای خوب و زندگی خوش و دعاهای خاص دیگر پایان می‌یابد. مهریه در مهرنامه‌های پهلوی با نام «گهریک» آمده است. مقدار مهریه زیاد بوده و براساس پول رایج مملکت تعیین می‌شده است. دیگر مطلب مهم که از مهرنامه‌های ایران پیش از اسلام برمی‌آید آن است که مرد باید هر زمان زن می‌خواسته، مهریه را کامل به وی بپردازد؛ همان که امروز با عنوان «عندالمطالبه» یاد می‌ شود.

مهريه در شاهنامه

نمونه مهریه در ازدواج زال و رودابه در شاهنامه چنین گزارش شده « سزاوار از او خلعت آراستند / ز گنج آن چه پر مایه‌تر خواستند / به کابل دگر سام را هر چه بود / ز کاخ و ز باغ و ز کشت و درود\به سیندخت بخشید و دستش به دست / گرفت و یکی نیز پیمان ببست»

مهریه در بابل

مهریه را به عنوان قیمت دختر به پدر می پرداختند واگر پدر از طبقه روحانی بود اين پول به مادر می رسید.

مهریه در یونان قدیم

آنچه از کتب مربوطه از این باب بر می‌آید:«از جمله تشریفاتی که برای ازدواج در یونان صورت می گرفته این بوده است که پدر دختر بدون اخذ مبلغی پول یا هدیه از طرف داماد به علاوه انتقال حقوق خود نسبت به دختر با ازدواج وی موافقت نمی‌کرده است.

مهريه در دوران قاجار

در اين دوران نيز مهريه اهميت بسياري داشته است. از اواسط عهد قجر، خانواده های ایرانی ترجیح دادند به جای شیربهای نقد، مهر دخترشان را بالا ببرند. اینکه یکی از اهمیت شیربها کم و مهریه در ایران بسيار مهم شد را باید در تاریخ دوره قاجار پیدا کرد.

در دوره قاجار در صورتی که زن در مورد خاصی چون عدم دریافت نفقه از مرد، انحرافات اخلاقی یا ناتوانی جنسی مرد، می‌توانست درخواست طلاق كند و در صورت طلاق وظیفه نگهداری کودکان از سوی مردان و مشکل پرداخت مهریه نیز مردان معمولی جامعه را نیز از فکر طلاق زنان‌شان منصرف می‌کرد. براي يك خانواده طبقه متوسط مهریه قبول شده از این قرار بوده است: « یک جلد کلام‌ا... مجید، آینه یک جام، لاله یک زوج، لباس سه دست، یک عقیق پنج تن، یک شمایل مرتضی علی(ع) و ۱۰۰ تومان پول بر ذمه است. خدا مبارک فرماید؛ شوال ۱۳۲۹ قمری» .

انواع مهريه

مهریه مالی است که زن بر اثر ازدواج مالک می‌شود و مرد ملزم به دادن آن به زن مي‌شود. مهريه انواع مختلفي دارد و از اين‌رو شرايط پرداخت آن نيز متفاوت است.

الف)مهر المسمی: مهری است که زن و شوهر قبل از انعقاد عقد نسبت به مقدار و میزان آن توافق كرده و آن را در عقد ذکر می‌کنند. تعیین میزان مهر مطابق ماده ۱۰۸۰ قانون مدنی منوط به تراضی طرفین است و محدودیتی در این خصوص در قانون پیش‌بینی نشده‌است. طبق ماده ۱۰۷۹ قانون مدنی، مهر باید بین طرفین تا حدی که رفع جهالت آن‌ها شود، معلوم باشد (ماده ۱۰۷۹ قانون مدنی).

شرایط مهر المسمی:دارای ارزش مالی و اقتصادی باشد، قابل تملک و نقل و انتقال باشد،مشخص و معلوم باشد،معین و تصریح شده باشد،دارای منفعت عقلایی و مشروع باشد،شوهر قدرت تسلیم مهریه را داشته باشد.

ب)مهرالمثل:اگر در زمان انعقاد عقد راجع به مهریه توافق نشده یا اینکه مهریه نوعی تعیین شده که مطابق قانون نبوده، ولی عمل زناشويی بین زوجین رخ داده‌است، در این حالت بر اساس عرف و عادت محل و وضعیت خاص زوجه مانند تحصیلات، سن، شغل و امثال آن مهریه‌ای هم شأن زنان مشابه وی تعیین می‌شود که به این نوع مهریه مهرالمثل می‌گویند.

ج)مهرالمتعه:در نکاحی که دائم بوده و مهریه ذکر نشده یا شرط عدم مهر شده باشد، زوج به زوجه مطلقه خود که با او نزدیکی نکرده‌است مهریه‌ای پرداخت می‌کند و این مهریه مهرالمتعه گفته می‌شود.

ث)مهرالسنه:مهرالسنه به میزان مهریه‌ای گفته می‌شود که رسول خدا (ص) برای همسران و فرزند خود فاطمه‌زهرا (س)تعیین و به امت خود سفارش‌كردند تا بیش از این مقدار را برای مهریه قرار ندهند. مستحب است که مقدار مهریه از این مقدار کمتر باشد و بیشتر از آن کراهت دارد. از رسول خدا روایت شده که بهترین زنان امت من کسانی هستند که مهریه‌آن‌ها کم و مهر و محبت آن‌ها زیاد باشد. کمترین مقدار روایت شده ۴۰۰ درهم نقره‌مسکوک و بیشترین مقدار ذکر شده ۵۰۰ درهم نقره‌مسکوک است. ۵۰۰ درهم نقره‌مسکوک معادل ۵۰ دینار طلای مسکوک در نظر گرفته می‌شده است.

د)تفویض مهر:اگر در عقد تعیین مهر به یکی از زوجین یا شخص ثالثی واگذار شود، صحیح است و به آن تفویض مهر گویند.

انواع مهریه از لحاظ زمان مطالبه:

به مجرد عقد، زن مالک تمام مهر می‌شود. معذالک مالکیت وی متزلزل است و بعد از دخول مستقر می شود به همين دليل در مهریه حال حق حبس وجود دارد.

عندالمطالبه : یعنی به محض انعقاد نکاح زوجه مالک آن می شود و در صورت مطالبه زوج باید بپردازد.

عند الاستطاعه : زمان پرداخت مهریه زمانی است که زوج توانایی و استطاعت پرداخت را داشته باشد.

موجل: در مهریه موجل برای پرداخت مهریه اجل و زمانی در نظر گرفته می شود که تا زمان فرا رسیدن آن، زن حق مطالبه ندارد. در این نوع مهریه حق حبس وجود ندارد .