زندگینامه ابوحمزه ثمالی

ابوحمزه ثمالی

چکیده ای از زندگینامه ابوحمزه ثمالی:

نام کامل: ثابت بن دینار ثمالی

تاریخ تولد: احتمالا پیش از سال ۸۲ قمری

محل زندگی: کوفه

مذهب: شیعه

صحابی: امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع)

وفات: ۱۵۰ هجری قمری

بیوگرافی ابوحمزه ثمالی

زندگینامه ابوحمزه ثمالی:

ثابت بن دینار ثُمالی که به ابوحمزه ثمالی معروف است احتمالا  بر اساس نقل قول زاذان کِنْدی (متوفی ۸۲ق) در روایتی، در سالی پیش از سال ۸۲ قمری به دنیا آمده است. او در کوفه زندگی می کرده و به عنوان راوی، محدّث و مفسر امامی قرن دوم محسوب می شود. ابوحمزه از اصحاب امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بوده است و دعایی را نیز از امام زین العابدین(ع) نقل کرده؛ این دعا به ابوحمزه ثمالی مشهور است و در سحرهای ماه رمضان قرائت می شود.

ابوحمزه از اهالی کوفه بوده است و آل مهلب او را از موالی خود معرفی می کرده اما نجاشی این موضوع را رد کرده است؛ ابوحمزه را از قبیله طی و تیره بنوثُعَل می داند و علت شهرت او به ثمالی را مربوط به محل سکونت او در محله اقامت قبیله ثُماله از تیره اَزْد عنوان کرده اند.

از آنجایی که ابوحمزه ثمالی با زید بن علی در کوفه مراوده داشته شاهد دعوت و شهادت او در کوفه بوده است. از جمله شهیدان قیام زید بن علی سه فرزند ابوحمزه به نام های حمزه، نوح و منصور بوده اند.

ابو حمزه ثمالی از دیدگاه علمای رجال:

ابوحمزه بنابر گفته یعقوبی یکی از فقهای کوفه بوده است، همچنین نجاشی و کشی در خصوص بزرگی او روایاتی را عنوان کرده اند. دو روایت در خصوص ابوحمزه در رجال کشی آورده شده است که از دیدگاه خوئی دارای مشکلات سندی است. 

شیوخ و راویان زیادی در خصوص ابوحمزه صحبت کرده اند، مزی و خوئی درباره کسانی که ثمالی از آنها روایت کرده و کسانی که از ثمالی حدیث نقل کرده‌اند فهرستی جمع آوری کرده اند. 

با وجودی که اهل سنت ابوحمزه را قدح و تضعیف می کنند اما حاکم نیشابوری از ابوحمزه حدیثی را در المستدرک نقل می کند و حکم به درستی آن داده است، همچنین در خطبه کتاب به وثاقت جمیعِ راویانی که از راه های حدیثی او وارد شده‌اند، تصریح کرده است. از امام رضا توسط فضل بن شاذان روایت شده است که: ابوحمزه در زمان خودش مانند سلمان بوده است و همچنین در روایتی دیگر مطرح می شود مانند لقمان زمانش بوده است. 

عقیده اهل سنت درباره ابوحمزه ثمالی

نقل ۱۰۷ حدیث توسط ابوحمزه ثمالی:

همانطور که اشاره شد ابوحمزه به دو شخصیت بزرگوار تشبیه شده است که همین موضوع می تواند بزرگی شخصیتش را نمایش دهد. پیامبر سلمان را به اعتبار جلالت و والایی‌اش از اهل بیت خود دانسته بود، از طرفی لقمان هم به حکمت و دانایی مشهور است، به گونه این پیامبر اکرم خود را به لقمان تشبیه می کند. 

بنابراین می توان نتیجه گرفت سخن امام نشان دهنده کمال، بزرگی و حکمت ابوحمزه است. با وجود این داشتن این شخثیت بزرگ از زندگی ابوحمزه اطلاعات چندانی در دسترس نیست و منابع تاریخی و حدیثی از زندگی، و ولادت، رشد، خاندان و نیز فعالیت‌های مذهبی و اجتماعی‌ او صحبتی ارائه نمی دهند. البته همانطور که اشاره شد؛ این منابع ذکر کرده اند که ابوحمزه کوفی بوده و از موالی مهلّب، ازدی و از راویان بزرگ است و در سلسله ۱۰۷ حدیث قرار دارد.

بزرگی و کمال ابوحمزه ثمالی

اعتبار ابوحمزه نزد اهل تسنن:

باید توجه کرد که اهل سنت از راویان شیعی کمتر صحبت می کنند به خصوص اگر متوجه باشند که شیعیان به آن فرد توجه خاصی دارند. ابوحمزه از جمله کسانی است که به کرات روایاتش مورد توجه قرار گرفته است، به طوری که ابن‌عساکر در جاهای مختلف و ابن‌کثیر در موارد بسیار به اخبار و روایات او استناد کرده اند، همچنین روایات فراوانی از او در الأغانی از ابوالفرج اصفهانی نقل شده است. در بین رجالیون شیعه ابوحمزه ثمالی را تقدیر کرده و ستایش می کنند، همچنین نجاشی او را از افراد ثقه معرفی می کند.

در خصوص توضیح مقام ابوحمزه کرامت را نیز برایش عنوان می کنند به طوری که نقل کرده اند زمانی که دعای آموخته از امام سجاد(ع)‌ را بر دست شکسته فرزندش خواند که به یکباره خوب شد، به طوری که شکسته‌بند؛ یحیی‌بن عبدالله قادر نبود که تشخیص دهد کدام دست او شکسته است.

آثار ابوحمزه ثمالی:

برای ذکر آثار ابوحمزه نجاشی به تفسیر القرآن، کتاب النوادرو رسالة الحقوق عن علی بن الحسین(ع) اشاره می کند. برخی افراد اعتقاد دارند که نخستین دانشمند شیعی که کتاب تفسیر قرآن را نوشته است؛ ابوحمزه ثمالی می باشد.

تفسیر قرآن توسط ابوحمزه ثمالی:

به روایت ابوبکر محمد بن عمر جِعابی از ابو سهل عمرو بن حمدان در محرّم ۳۰۷، از سلیمان بن اسحاق مُهَلَّبی متن تفسیر ابوحمزه در میان امامیه ارائه شده است. 

در سال ۲۶۷ در بصره سلیمان بن اسحاق از عموی خود ابو عمرو عبد ربه مهلَّبی تفسیر ابوحمزه را روایت می کند. عبداللّه بن حمزه منصور باللّه به طریق روایت تفسیر ابوحمزه اشاره می کند همچنین از تفاوت متن این تفسیر با نوشته ای از تفسیر که در بین اهل سنت متداول بوده است، صحبت می کند. به نظر می رسد احمد بن محمد ثعلبی زمان تالیف تفسیر خود به نام الکشف و البیان، از تفسیر ابوحمزه استفاده کرده است.

 متنی که برای تفسیر ابوحمزه می دانسته اند تا قرن ۶ باقی مانده و در مجمع البیان از طبرسی و در مناقب آل ابی طالب از ابن شهرآشوب از تفسیر ابوحمزه یاد شده است. در کتابی با عنوان «تفسیر القرآن الکریم لابی حمزة بن ثابت بن دینار الثمالی» که توسط عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین جمع آوری شده است از روایات منقول از ابوحمزه را که صبغة تفسیری داشته یا در منابع از تفسیر ابوحمزه اشاره شده است، یاد می شود. 

دیگر تألیفات ابوحمزه ثمالی:

از دیگر آثار ثمالی که نجاشی به آنها اشاره می کند می توان به؛ روایت حسن بن محبوب اشاره کرد، ابوحمزه طریق خود را در این کتاب آورده است. همچنین شیخ طوسی هم در کنار کتابی به نام کتاب الزهد از کتابی دیگر صحبت کرده است که در متن این دو کتاب که نوشته حمیدبن زیاد  از ابوجعفر محمد بن عیاش بن عیسی است؛ به روایت از ابوحمزه آورده است. 

 رسالة الحقوق عن علی بن الحسین(ع) از آثار دیگر ابوحمزه است متن این رساله با تغییرات اندکی در دو تحریر، یکی به روایت ابن‌بابویه و دیگری در کتاب تحف العقول به روایت ابن‌شعبة حرّانی در قرن چهارم باقی مانده است.

دعای ابوحمزه ثمالی:

در این خصوص باید اشار کرد ابوحمزه از برخی امامان دعای مختلفی را یاد گرفته است، در مصباح المتهجّد از شیخ طوسی، به قل از ابوحمزه دهایی از امام سجاد عنوان شده است که در سحرهای ماه رمضان تلاوت می شود و به دعای ابوحمزه ثمالی معروف است، شرح هایی نیز برای این دعا وجود دارند.

دعای ابوحمزه ثمالی دارای موضوعات اخلاقی و عرفانی با عظمتی است که خواندن آن در میان شیعیان متداول است.

دعای معروف ابوحمزه ثمالی

وفات ابوحمزه ثمالی:

سال درگذشت ابوحمزه را ۱۵۰ قمری دانسته اند. البته در یک روایت از حسن بن محبوب تاریخ وفاتش باید بعد از ۱۵۰ باشد. به طوری کلی در خصوص وفت این شخصیت دینی نقل قول های زیادی وجود دارد و منشأ آنها تصحیفاتی است که در کتاب‌های حدیثی و رجالی رخ اتفاق افتاده است.

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش