زندگینامه ابوزید بلخی، ریاضی‌دان و فیلسوف قرن‌ سوم و چهارم هجری

ابوزید بلخی فیلسوفی در قرن‌های سوم و چهارم هجری بوده است

چکیده ای از بیوگرافی ابوزید بلخی

نام:ابوزید احمد بن سهل بلخی

زاده:۸۵۰

زادگاه:شامستیان بلخ 

ملیت:ایرانی

دوره:دوران طلایی اسلام

درگذشت:۹۳۴ میلادی

بیوگرافی ابوزید بلخی

مکان تولد ابوزید بلخی در ناحیه شامیستیان، از روستاهای نزدیک نهر غربنکی بود که این روستا از ۱۲ نهر بلخ به شمار می رفت. پدرش به کودکان تدریس میکرد. ظاهراً ابوزید هم به مانند پدرش، مدتی را به تدریس گذرانده است.

فعالیت های ابوزید بلخی

 ابوزید بلخی بهمراه قافله حاجیان در جوانی به عراق سفر کرد تا به تحقیق در مذهب امامیه( که خود از پیروان آن بود)  بپردازد. در عراق با یعقوب بن اسحاق کندی ملاقات کرد و علوم عقلی را در نزد او یاد گرفت. پس از آن او در عراق بمدت ۸ سال سکونت داشت و با بزرگان و دانشمندان رابطه داشت. او علاوه بر یادگیری فلسفه، نجوم، طب و طبیعات، از تبحر خاصی در علم کلام و دیگر دانشهای متداول اسلامی برخوردار بود. او به بلخ از طریق هرات سفر کرد و مورد توجه امرا و بزرگان به دلیل دانش وسیع و اطلاعات فراوانش در علوم گوناگون و زمینه های مختلف قرار گرفت و در نزد اساتیدی همچون ابوعلی جیهانی، وزیر نصر بن احمد سامانی شاگردی کرد.

جیهانی و بزرگانی همچون حسین بن علی مرورودی و بردارش صعلوک، به تجلیل و تکریم از ابوزید بلخی پرداخته و به او دستمزد و انعامی دادند اما رابطه میان آنان پس از گذشت مدتی تیره شد و دیگر به او انعام ندادند. علت این امر از نظر ابوزید بلخی، نگارش دو کتاب" کیفیت تأویل آیات قرآن"( ایراد به تأویلات اسماعیلیان، روشی که مبلغان اسماعیلی از جمله مرورودی در آن مبالغه می کردند) و کتاب" القرابین و الذبائج" بود که جیهانی، آن ها را دوست نداشت. ابوزید درباره کیفیت تأویلات در این کتاب نوشت و رابطه او با" مروردی" تیره شد، با گذشت زمان دانشمندان اسلامی و مجامع مذهبی از او تمجید و تحسین کردند. 

ابوزید بلخی از پیروان فرقهٔ امامیه بوده‌است

بعد از این که ابوزید بلخی در عراق، علوم مختلف را بمدت ۸ سال یاد گرفت؛ به بلخ بازگشت. ابوزید، زادگاهش را دوست داشت. به همین جهت در ناحیه شامستیان، پس از بازگشت به بلخ و بهبود وضع معاش خود، اقدام به خرید زمین و خانه کرد و املاکش پس از او به خویشاوندان، فرزندان و نوادگانش تعلق گرفت. ابوزید بلخی از مهارت در علوم اوایل و نیز علوم اسلامی برخوردار بود. او از روش فلاسفه و اصحاب عقل در نوشته های خود پیروی میکرد و تنها فرقش در این بود که کتابهایش نزدیک به نوشته های اهل ادب بود. اتهام کفر و الحاد به ابوزید بلخی به دلیل اگاهی از فلسفه و بکار بردن روشن فیلسوفان داده شد ولی به گزارش برخی از منابع با وجود این اتهامات، مردی نیکو اعتقاد بود و وظایف مذهبی را انجام می داد و علاوه بر آن به احکام دین عمل میکرد.

دیدگاه ابوالقاسم بلخی کعبی درباره ابوزید

یکی از معاصران و دوستان نزدیک ابوزید بلخی، ابوالقاسم بلخی کعبی نام داشت که در خصوص این اتهامات می گوید:ابوزید مردی مظلوم و موحد است و من او را بیشتر از دیگران می شناسم؛ بدین دلیل که از کودکی در کنار هم بزرگ شده ایم ومنطقرا با یکدیگر خوانده ایم و خدا را شکر که مشرک نشده ایم.

شاگردان ابوزید بلخی

ابوزید بلخی دارای شاگردانی علاوه بر تألیفات گران قدری بود که از آن ها می توان به ابن فریغون که یکی از آثارش کتاب جوامع العلوم است، ابوالحسن محمد بن یوسف عامری( د ۳۸۱ق) که از ابوزید بلخی در فلسفه استفاده کرد و همچنین ابومحمد حسن بن محمد وزیری که در شرح احوال استادش کتابی نوشت، اشاره کرد. محمد بن زکریای رازی ( ۲۵۱ ـ ۳۱۳ق) برطبق گفته ی برخی از محققان، در فلسفه از شاگردان ابوزید به شمار می رفت و گفته اند که رازی، فلسفه نوفیثاغوری را به سبب تعلیمات او به یاد گرفت.

به سر داشتن هوای امامت

بنابر گفته معاصران و دوستان ابوزید بلخی، او در فکر امامت( طلب امام) بود و همین امر باعث شد که او برای سفر به عراق،  انگیزه پیدا کند. بعضی میگویند که ابوزید بلخی با اینکه مذهب امامیه در دوران جوانیش داشت ولی با گذشت زمان به تسنّن گرایید،  اما درخصوص زیدی بودن وی، ابوحیّان توحیدی اظهاراتی داشته است.

اختلافاتی درخصوص مذهب ابوزید بلخی وجود دارد. براساس گفته ی بعضی از افراد، ابوزید بلخی بر مذهب امامیه بود و سپس از آن برگشت درحالیکه گفته ی افراد دیگر ، اینست که او زیدیه است. درهر صورت، ظاهراً  مذهب او شیعه بوده است. او آثار گوناگونی داشته است و ابن ندیم از او در الفهرست ۴۳ کتاب نام برده است.

مباحثه و مکاتبه با دانشمندان زمان خویش

ابوزید بلخی به مباحثه و مکاتبه با دانشمندان زمان خود می پرداخت و برای او سوالات علمی و مذهبی را از شهرهای دور و نزدیک می فرستادند تا پاسخ دهد. از نوشته های او در این زمینه می توان به رساله های اجوب ابی اسحاق المؤدّب، اجوب رساله ابی علی بن المنیر الزیادی، اجوب ابی الفضل السُکری، اجوب ابی القاسم الکعبی، اجوب اهل فارس اشاره کرد.

آثار و تالیفات ابوزید بلخی

 ابوزید بلخی به مطالعاتی در علوم گوناگون پرداخت و در زمینه هایی همچون فلسفه، کلام، طبقه بندی علوم و حتی جانور شناسی، طب، احکام نجوم، سیاست، تاریخ، جغرافیا، تفسیر، اخلاق و اداب امم، لغت، صرف و نحو، تالیفات متعددی داشت. تعداد تالیفات ابوزید بلخی به گفته علی بن محمد بن ابی زید( نوه ابوزید) به ۷۰ تألیف میرسد که شامل شرایع الادیان اقسام العلوم اختیارات السیر صور الاقالیم السیاس الکبیر الامد الاقصی المختصر فی الفقه  می باشد.

افكار و عقاید ابوزید

- ابوزید بلخی در تلاش برای ترکیب شریعت و فلسفه بود و اقدام به هماهنگ سازی آن دو با هم کرد. نوشته ی ابوحیان توحیدی در این باره به این شرح میباشد :طبق نظر ابوزید بلخی، فلسفه همسو با شریعت و شریعت همانند فلسفه است؛ یعنی یكی در حكم مادر و دیگری به منزلۀ دایه است.

- ابوزید بلخی علاقه وافری به مباحث و مسایل كلامی داشت و از مهارت خاصی در آن برخوردار بود؛ به حدی که از او به عنوان جاحظ یاد میکردند و جاحظ خراسانش لقب داده اند. وی در علم كلام و عمق نوشته هایش تبحری داشت كه گفته اند که متكلمان بزرگ عالم اسلام، نظیر جاحظ بصری، علی بن عُبیدة لَطَفی و ابوزید بلخی می باشند.

ابوزید بلخی در علوم اوایل و نیز علوم اسلامی دست داشت

- ابوزید بلخی، توجه خاصی به فلسفۀ فیثاغوری جدید نشان داد و این تمایل به خاطر اینست که در نزد كندی، شاگردی کرده است؛ چون چنین گرایشی در افكار كندی دیده می شد.

- عقیده و باور ابوزید بلخی درباره تفسیر قرآن اینچنین بود که باید با اکتفا به ظاهر آیات، از تأویلات بعید به روش اسماعیلیان خودداری کرد. او کتاب های نظم القرآن و البحث فی التأویلات را در این مورد نوشته بود.

- باور ابوزید بلخی دربارۀ كیمیا و حقیقتش اینچنین بود كه كیمیا محال است و اساسی ندارد و درستی آن براساس حكمت حق تعالی اثبات نمی شود و برای عامۀ مردم تباهی آور است.

جایگاه ابوزید نظر دیگران

دلایلی که باعث شده تا ابوزید بلخی، موردستایش و تمجید متقدمان و متأخران قرار بگیرد؛ وسعت دانش و عمق اندیشه و فصاحت و بلاغت نوشته هایش بوده است. لقب ابوزید بلخی طبق گفته ی ابو حیان توحیدی،« بحر البحور» و« عالم العلماء» بوده است و از او با عبارت« سید أهل المشرق فی أنواع الحکمة» در کتاب الإمتاع و المؤانسة نیز یاد کرده است.

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش