۲۹ اسفند ۱۳۲۹ در تقویم ایران به عنوان روز ملی شدن صنعت نفت ایران ثبت گردید روز ملی شدن صنعت نفت ایران
تمامی اعضای کمیسیون مخصوص نفت در ۱۷ اسفند ماه ۱۳۲۹ در مجلس شورای ملی ایران، قانون ملی شدن صنعت نفت را امضاء کردند و آن را به مجلس ارائه کردند و در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ چنین پیشنهادی توسط مجلس سنا تصویب و از این رو پیشنهاد قانونی شد. در تقویم ایران از این روز که تعطیل رسمی است؛ بعنوان روز ملی شدن صنعت نفت ایران یاد میشود.
تاریخچه ملی شدن صنعت نفت
زمانی که نخستین چاه نفت، بیش از یکصد سال پیش توسط یک شرکت انگلیسی در منطقه مسجد سلیمان در استان خوزستان کشف شد، دولت ایران از این اتفاق، هیچ اطلاعی نداشت. ولی کاشفانش نسبت به این مسأله واقف بودند که در ایران چه ثروتی را کسب کرده اند و با قراردادهای استثماری استخراج، تولید و فروش نفت خام ایران توانستند پایه های استعمارشان را در ایران بنا کنند. سرمایه مردم ایران بمدت چندین سال توسط شرکتهای خارجی به یغما برده شد و دولت های ایران برای احقاق حقوق مردم هیچگونه تلاشی نکردند.
دکتر “محمد مصدق ”، اقدام به حرکت بزرگی در کشور ایران کرد که سنگ بنای تفکر اقتصاد “بدون نفت” بود. وی مجددا در مجلس در شهریور ماه ۱۳۲۰ و سقوط رضاخان در انتخابات دوره چهاردهم مجلس، حاضر شد. در این دوره، شرایط بین المللی به گونه ای بود که کشورهای مختلفی به دولت ایران پیشنهاد کردند تا امتیاز نفتی دریافت کنند و از این کشورها می توان به روسیه، انگلیس و آمریکا اشاره کرد و با توجه به اینکه امتیاز بهره برداری از منابع نفت جنوب کشور به انگلیس تعلق داشت، روسها می خواستند امتیاز منابع نفتی شمال کشور را دریافت کنند درحالیکه آمریکایی ها در ایران درصدد دریافت امتیاز نفت بودند.
روز ملی شدن صنعت نفت، در تقویم ایران تعطیل رسمی استرهبری ۱۶تن از نمایندگان مجلس چهاردهم برعهده ی دکتر مصدق بود. اظهارات او به خارجی ها در خصوص واگذاری امتیاز نفت چنین بود:“نباید به بهانه ی دادن نفت به یک کشور، به کشور دیگری امتیاز داد؛ چون این دور باطل تمام نمیشود.” مصدق برای ملی کردن صنعت نفت در دوران مبارزات خود، بارها تأکید کرد که ایرانیان باید اداره و بهره برداری منابع نفتی کشورشان را خودشان برعهده بگیرند. دکتر مصدق، قانونی را در این دوره از مجلس برای گرفتن امتیاز نفت شمال ایران در جهت مقابله با فشار شوروی به تصویب رساند که دولت تا زمانی که نیروهای خارجی در ایران حضور دارند نباید در مورد امتیاز نفت مذاکره کند.
شکل گیری حرکت ملی شدن صنعت نفت در شرایطی بود که ایران به عنوان بزرگترین تولیدکننده نفت خام خاورمیانه محسوب میشد و چهارمین تولیدکننده معتبر نفت خام دنیا پس از آمریکا، ونزوئلا و شوروی سابق به شمار می رفت. در آن دوران، ۳۲ میلیون تن نفت خام در هر سال در ایران تولید میشد که این میزان، معادل بیش از یک سوم مجموع تولید نفت خام خاورمیانه بود. از سوی دیگر، ایران در آن دوران بمیزان ۹۰ درصد از نفت خام موردنیاز اروپای غربی را تامین می کرد. دربار پهلوی در پی تلاش های دکتر مصدق برای نجات سرمایه های کشور از دست بیگانگان، نگذاشت که مصدق به مجلس در دوره پانزدهم مجلس راه یابد. هدف عوامل وابسته به انگلیس در این دوره چنین بود که با تصویب مجلس، قرارداد سال ۱۹۳۳ دوره رضاشاه را توسط دولت ساعد مراغه ای تائید کنند اما هدف انگلیسی ها بر اثر فشار افکار عمومی تأمین نشد و مجلس پانزدهم تمام شد.
بنابراین امری طبیعی بود که انگلیس از حرکت ملی شدن صنعت نفت، ناراضی شود و تلاش کند تا این حق خواهی ملت ایران را بر هم زند. شرکت نفت انگلیس به دلیل این که منابع نفتی ایران را به تاراج برده بود، سرمایه ی بسیار زیادی داشت؛ به همین خاطر منافعش را در خطر می دید. بعد از شهریور ۱۳۲۰ گسترش فعالیت های سیاسی باعث شد که مبارزات مردم، گسترش یابد و به تعیین قرارداد نفت، توجه ویژه ای نشان دهند. دکتر مصدق، هدایت جنبش« نهضت ملی شدن نفت» را در مجلس و بیرون از آن برعهده داشت.
مصدق با همه تقلبات و مداخلات شاه و دربار در انتخابات مجلس شانزدهم، در دور دوم انتخابات به مجلس راه یافت و طرح “ملی شدن صنعت نفت” در مجلس به رهبری وی تصویب شد. در ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ قانون ملی شدن صنعت نفت با امضای اعضای کمیسیون نفت در مجلس شورای ملی ایران به مجلس ارائه شد.
کمیسیون نفت، برای رسیدگی به لایحه نفت( معروف به لایحه گس- گلشائیان) در اول تیرماه ۱۳۲۹ در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی ایران تشکیل شد. همین کمیسیون در اسفند ۱۳۲۹ به مجلس، پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را ارائه داد.
سرانجام ماده واحده ملی شدن صنعت نفت در روز ۲۴ اسفند ماه سال ۱۳۲۹ با تلاش های دکتر مصدق و همراهان او، در مجلس شورای ملی مطرح شدو در روز ۲۹ اسفندماه همان سال به تصویب رسید.
روز ملی شدن صنعت نفت، نقطه عطفی در تاریخ سیاسی، اقتصادی بشمار میرودمتن پیشنهاد تصویب شده به این شرح بود:به نام سعادت ملت ایران و به منظور کمک به تأمین صلح جهانی، امضاکنندگان ذیل پیشنهاد می نمائیم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثنا ملی اعلام شود یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره برداری در دست دولت قرارگیرد. مجلس سنا نیز این پیشنهاد را در ۲۹ اسفند ماه ۱۳۲۹ تصویب کرد و پیشنهاد به قانون تبدیل شد.
جنبش های کارگران صنعت نفت
با توجه به شرایط خاص داخلی و بین المللی، کارگران نفت جنوب در شهریور ماه ۱۳۲۰ در سندیکای کارگران نفت خوزستان به مبارزه ادامه دادند و در خوزستان در تیر ۱۳۲۵، اعتصاب عمومی کردند.
بازتاب ملی شدن صنعت نفت
تصویب پیشنهاد طرح ملی شدن صنعت نفت از سوی مجلس شورای اسلامی و ترور سپهبد رزم آرا، نخست وزیر وقت رژیم پهلوی در آخرین روزهای سال ۱۳۲۹، از مهم ترین رخداد خبری در سرتاسر جهان به شمار می رفت.
رادیو لندن درخصوص تصویب طرح ملی شدن نفت این چنین تفسیر کرد:امروز پیشنهاد ملی کردن صنعت نفت در کشور توسط پارلمان ایران، به تصویب رسید. حمایت و پشتیبانی از این پیشنهاد برعهده ی تعدادی ثروتمند و تعدادی مُلاّی متعصب بود که سید ابوالقاسم کاشانی در رأسشان قرار داشت. عده ای از جوانان ساده لوح به پیروی از افراد منفی باف، شعار« نفت ایران برای ایرانی» را سر دادند، ولی هیچ کس نگفت که یک ایرانی، چگونه مدیریت نفتش را بر عهده بگیرد. فقط بعضی از افراد، مخالف پیشنهاد ملی شدن نفت بودند؛ بدین دلیل که می دانستند غیر ممکن است که یک ایرانی بتواند نفت را اداره کند، رزم آرا یکی از افراد مخالف پیشنهاد ملی شدن بود.
هدف از بزرگداشت روز ملی شدن صنعت نفت
علاوه بر این که قانون ملی شدن صنعت نفت در ۶۸ سال پیش به تصویب رسید و اکنون نفت ایران در دست ایرانی است؛ گراميداشت این روز، موجب تقویت روحیه تسلیم ناپذیر ایرانیان میشود تا آن ها از استقلال کشورشان با اعتماد به نفس، دست نکشند و این روز که باعث کوتاه شدن دست بیگانگان از سرمایه ملی ما شده؛ برای تمام امور اقتصادی و سیاسی ایران به عنوان الگویی شناخته شود.
صنعتگران نفت ایران قصد دارند که میزان تولید نفت و گاز را با ادامه دادن راه دکتر مصدق در میادین مشترک بیشتر کنند تا توسط همسایگان از برداشت منابع نفت و گاز عقب نمانند. همچنین از دیگر اهداف صنعتگران نفت ایران می توان به پیش بردن صنایع نفتی با آخرین تکنولوژی های قرن اشاره کرد.
سرانجام نهضت ملی شدن صنعت نفت
فضل الله زاهدی که نخست وزیر جدید ایران بود؛ پس از کودتای ۲۸ مرداد، روابط کشورش با دولت انگلیس را از سر گرفت که این روابط در زمان مصدق قطع شده بود. وزیر اقتصاد و دارایی به نام دکتر علی امینی از ۲۲ فروردین ماه ۱۳۳۳ مذاکرات نفت را آغاز کرد که منجر به قرارداد کنسرسیوم یا قرارداد امینی- پیج گردید. وزیر دارایی پیشین دولت مصدق، دکتر علی امینی نام داشت. نماینده تهران در دوره هجدهم مجلس شورای ملی، محمد درخشش نام داشت که مخالف قرارداد کنسرسیوم بود و در این خصوص به سخنرانی پرداخت.
اگرچه ملی شدن نفت و صنایع نفت ایران بر اساس قرارداد جدید که پس از ماهها مذاکره به امضای طرفین در ۲۸ شهریور رسید و مجلس شورای ملی در ۲۹ مهر، آن را تائید کرد و سرانجام توسط مجلس سنا در ۶ آبان به تصویب رسید، مورد پذیرش طرف های خارجی قرار گرفت ولی تضمین دولت ایران، این بود که اقدام به فروش نفت تولیدی به شرکتهای عضو کنسرسیوم( آمریکایی، انگلیسی، هلندی و فرانسوی) بمدت ۲۵ سال بنماید. به این ترتیب، بعد از حدود چهار سال وقفه در فروش نفت ایران، این نفت مجددا در بهمن سال ۱۳۳۳ فروخته شد.
سخنرانی هفت ساعته ی محمد درخشش درخصوص مخالفت با قرارداد کنسرسیوم باعث شد تا مجلس، قرارداد کنسرسیوم را با تنها ۵ رأی مخالف در ۲۹ مهر ۱۳۳۳ به تصویب برساند و نام قرارداد امینی- پیج، را برایش انتخاب کرد. باز هم اکتشاف و استخراج و فروش نفت برخلاف قانون ملی شدن نفت ایران، در اختیار شرکتهای خارجی قرار گرفت و ایران براساس اصل کلی پنجاه- پنجاه به دریافت حق الامتیاز( با نام مبهم" پرداخت اعلام شده") اکتفا کرد. در منافع حاصله برطبق قرارداد مزبور، شرکت نفت ایران و انگلیس ۴۰٪، شرکتهای آمریکایی نیز ۴۰٪، شرکت شل ۱۴٪، و شرکت نفت فرانسه ۶٪ سهیم بودند.
در سال ۱۳۵۷ پس از انقلاب اسلامی ایران، کلیه قرارداد های خارجی از جمله قرارداد ۱۳۵۲ ه. ش. ( تمدید کنسرسیوم) لغو شد و عملاً امتیازات اکتشاف، استخراج، پالایش و صدور نفت از چهارده اسفندماه ۱۳۵۷ ه. ش. از کنسرسیوم سلب شد و به شرکت ملّی نفـت ایران واگذار شد. از این رو ، شرکتهای حاضر به دیوان داوری لاهه در کنسرسیوم، شکایت کردند. سرانجام در تاریخ ۲۷ آذر سال ۱۳۶۹ پس از ۷ سال بررسی های قانونی، پرونده کنسرسیوم به صورت قانونی با صدور رأی دیوان عالی لاهه، مختومه اعلام شد و بار دیگر اقتدار ملی شدن صنعت نفت ایران به کشور بازگشت.
قانون ملی شدن صنعت نفت پیشنهادی بود که به امضای اعضای کمیسیون نفت ارائه شد گردآوری: بخش تونل زمان سرپوش
- 18
- 5
