صادرات گاز یک پنجم چشم انداز

براساس پیش‌بینی‌های آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در سال‌های آینده رشد اقتصادی جهان به‌طور قابل‌توجهی به مصرف گاز طبیعی وابسته خواهد بود؛ به‌طوری که تا سال ۲۰۴۰ تقاضای جهانی گاز ۴۵ درصد نسبت به شرایط فعلی افزایش خواهد یافت. همچنین این سازمان پیش‌بینی می‌کند در ۲۰ سال آینده تنها در آمریکای شمالی ۴۰۰ میلیارد دلار برای توسعه زیرساخت‌ها و تاسیسات مربوط به صادرات گاز مایع (LNG) سرمایه‌گذاری خواهد شد تا گاز را به‌صورت مایع تبدیل کند تا توسط کشتی‌ها به سراسر جهان منتقل شود. بر این اساس، یکی از محدودیت‌های فعلی که احداث پرهزینه خطوط لوله انتقال گاز است، در سال‌های آتی برطرف خواهد شد.

در این میان، ایران در ذخایر گاز جایگاه شایسته‌ای دارد، به‌طوری که براساس آخرین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در سال ۲۰۱۸ ازمجموع ۱۹۳.۵ تریلیون مترمکعب ذخایر گازی جهان، ۱۷.۲ درصد (معادل ۳۳.۲ تریلیون مترمکعب) آن در ایران قرار دارد که این میزان تنها یک‌درصد (حدود دو تریلیون مترمکعب) از ذخایر اولین کشور یعنی روسیه کمتر است. بر این اساس، بسیاری از کارشناسان نفت و گاز معتقدند در سال‌های آینده ایران بزرگ‌ترین تمدن «گازمحور» جهان خواهد بود و به‌واسطه توسعه تکنولوژی انتقال گاز از طریق کشتی‌ها، دیر یا زود گاز ایران راهی بزرگ‌ترین بازارهای متقاضی گاز در آسیا و اروپا خواهد شد.

در زمینه تولید نیز بررسی‌های آماری نشان می‌دهد تولید گاز ایران در سال ۹۶ حدود ۲۳۰ میلیارد مکعب بوده که این میزان تا سال ۹۸ به مرز ۳۰۰ میلیارد مکعب خواهد رسید که در این صورت ۵۰ تا ۶۰ میلیارد مکعب گاز تولیدی کشور مازاد بر مصرف داخلی خواهد بود. با این حال به‌رغم حجم بالای ذخایر گازی، ایران سهم شایسته‌ای از بازارهای جهانی ندارد، به‌طوری که ازمجموع صادرات ۱۱۳۴ میلیارد مترمکعبی جهان در سال ۲۰۱۷ سهم ایران تنها یک‌درصد (معادل ۱۳.۲ میلیارد مترمکعب) بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد اگرچه در سال‌های اخیر موضوع انتقال گاز ایران به اروپا در پسابرجام مطرح شد، اما هیچ اقدامی در این زمینه انجام نشده است.

همچنین کارشناسان انرژی نیز با توجه به شرایط فعلی، به جهت هزینه‌های احداث خط لوله و زیاده‌خواهی ترکیه در این زمینه، انتقال گاز ایران به اروپا را منطقی نمی‌دانند؛ اما مطالعات مراکز پژوهشی کشور نشان می‌دهد به‌جز ترکمنستان که خود دارای منابع گازی و صادرکننده گاز است، ۱۶ همسایه دیگر ایران (با در نظر گرفتن هند) متقاضی و مشتری گاز ایران هستند. اما حال مساله اصلی این است که گاز ایران نیاز به بازاریابی و چانه‌زنی از طریق دیپلماسی اقتصادی به‌ویژه در منطقه دارد، موضوعی که چالش اصلی گاز ایران در شرایط فعلی است.

  ۱۷ درصد ذخایر گازی جهان در ایران است

بررسی آماری نشان می‌دهد هرچند تا سال‌های اخیر درمجموع ذخایر گازی، روسیه با فاصله بیشتری از ایران در رتبه اول قرار داشت، اما براساس آخرین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در سال ۲۰۱۸ از مجموع ۱۹۳.۵ تریلیون مترمکعب ذخایر گازی جهان ۱۸.۱ درصد (معادل ۳۵ تریلیون مترمکعب) آن در روسیه، ۱۷.۲ درصد (معادل ۳۳.۲ تریلیون مترمکعب) آن در ایران، ۱۲.۹ ‌درصد (معادل ۲۴.۹ تریلیون مترمکعب) آن در قطر، ۱۰.۱ درصد (معادل ۱۹.۵ تریلیون مترمکعب) آن در ترکمنستان، ۴.۵ درصد آن (معادل ۸.۸۷ تریلیون مترمکعب) در آمریکا و مابقی در سایر کشورهای جهان است.

همچنین براساس آنچه در جدول شماره یک آمده است، ۱۵ کشور جهان ۸۷.۳ درصد (معادل ۱۶۸.۵ تریلیون مترمکعب) از ذخایر گازی جهان را در اختیار دارند و تنها ۱۲.۷ درصد از ذخایر اثبات‌شده گازی جهان در سایر کشورهای جهان قرار دارد. بر این اساس، ذخایر گازی یکی از برگ‌های برنده‌کشورهای دارای گاز ازجمله ایران است که مالک بیش از ۱۷ درصد منابع گازی جهان است.

  ایران سومین تولیدکننده گازی جهان شد

براساس آخرین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در سال ۲۰۱۷ مجموع تولید گازی جهان ۳۶۸۰.۴ میلیارد مترمکعب بوده است که از این میزان آمریکا با تولید ۲۰ درصد (معادل ۷۳۴.۵ میلیارد مترمکعب) از کل گازی تولید جهان در رتبه اول، روسیه با تولید ۱۷.۳ درصد (معادل ۶۳۵.۶ میلیارد مترمکعب) در رتبه دوم و ایران با تولید ۶.۳ درصد (معادل ۲۳۰ میلیارد مترمکعب) از گاز تولیدی جهان در رتبه سوم قرار دارد. کشورهای کانادا با تولید ۴.۸ درصد، چین با تولید ۴.۸ درصد، نروژ با تولید ۴.۱ درصد، استرالیا با تولید ۳.۱، عربستان با تولید ۳ درصد و الجزایر با تولید ۲.۵ درصد از گازی تولید جهان در رتبه‌های چهارم تا دهم قرار دارند. براین اساس، ۱۰ کشور اول جهان در سال ۲۰۱۷ بیش از ۶۹ درصد از گاز جهان را تولید کرده‌اند.

همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد با تکمیل پرونده توسعه پارس‌جنوبی، ساخت پالایشگاه گاز بیدبلند خلیج‌فارس، طرح استحصال اتان فاز ۱۲ پارس‌جنوبی و طرح استحصال اتان پالایشگاه پارسیان ظرفیت تولید روزانه گاز ایران تا سال آینده از مرز یک‌میلیارد و ۱۰۰ میلیون مترمکعب عبور می‌کند که در این صورت تولید گازی ایران از ۳۰۰ میلیارد مترمکعب در سال عبور خواهد کرد.

  سهم یک درصد ایران از صادرات گازی جهان

با وجود منابع و ذخایر گازی فراوان، بررسی‌های آماری نشان می‌دهد ایران در صادرات گازی جهان جایگاه شایسته‌ای ندارد، به‌طوری‌که براساس آخرین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) در سال ۲۰۱۷ مجموع صادرات گازی جهان (مجموع صادرات LNG و خط لوله) به ۱۱۳۴ میلیارد مترمکعب رسیده است که از این میزان روسیه با سهم ۲۰.۴ درصدی (معادل ۲۳۱ میلیارد مترمکعب) در رتبه اول، قطر با سهم ۱۰.۷ درصدی (۱۲۲ میلیارد مترمکعب) در رتبه دوم، نروژ با سهم ۱۰.۱ درصد (۱۱۵ میلیارد مترمکعب) در رتبه سوم، آمریکا با سهم ۷.۴ درصدی (معادل ۸۳.۵ میلیارد مترمکعب) در رتبه چهارم و کانادا با سهم ۷.۱ درصدی (معادل ۸۰.۷ میلیارد مترمکعب) در رتبه پنجم بزرگ‌ترین صادرکنندگان گازی جهان قرار دارند؛ اما بین صادرکنندگان گازی جهان ایران به‌رغم دارا بودن بیش از ۱۷ درصد ذخایر جهانی گاز فقط ۱.۲ درصد (معادل ۱۳.۲ میلیارد مترمکعب) از بازار صادرات گازی جهان را در اختیار دارد. بر این اساس ایران در سال ۱۳۹۶ حدود ۱۳.۲ میلیارد مترمکعب گاز به کشورهای منطقه صادر کرده است که این میزان صادرات ایران را در رتبه دهم پس از کشور ترینیدادوتوباگو قرار می‌دهد.

 صادرات گاز ایران یک‌پنجم چشم‌انداز برنامه ششم توسعه

همان‌طور که گفته شد در سال ۹۶ میزان تولید گازی ایران ۲۳۰ میلیارد مکعب بوده که این میزان تا سال ۹۸ به مرز ۳۰۰ میلیارد مکعب خواهد رسید. همچنین بررسی‌های آماری نشان می‌دهد مصرف داخلی گاز ایران در سال ۱۳۹۶ حدود ۲۰۰ میلیارد مکعب (میانگین ۵۴۸ میلیون مترمکعب) بوده است که تا سال‌های آینده این میزان به ۲۳۰ میلیارد مکعب نیز خواهد رسید. همچنین براساس آنچه گفته شد صادرات گازی ایران در سال ۹۶ حدود ۱۳.۲ میلیارد مکعب بوده که البته در کنار این صادرات، ۳.۹ میلیارد مکعب نیز به‌واسطه مبادلات دوجانبه از کشورهای منطقه وارد کرده است.

بر این اساس در سال‌های آینده با احتساب تولید ۳۰۰ میلیارد مکعبی گاز، مازاد گازی کشور به ۵۰ تا ۶۰ میلیارد مکعب در سال خواهد رسید که قطعا این میزان باید صادر شود. در همین زمینه برنامه ششم توسعه نیز در بخش چشم‌انداز صنعت گاز ایران تاکید کرده است میزان صادرات سالانه گاز ایران تا سال آخر برنامه ششم باید به ۶۸ تا ۷۰ میلیارد مترمکعب در سال افزایش یابد. در یک جمع‌بندی، صادرات گازی سالانه ایران (۱۳.۲ میلیارد مکعب) حدود یک‌پنجم رقم پیش‌بینی شده برنامه ششم توسعه است که این عقب‌ماندگی باید در سال‌های آتی جبران شود.

 ۱۱ سال عقب‌ماندگی برنامه ژنرال از قطری‌ها

بیژن زنگنه، نام پرتکراری در صنعت نفت ایران است. وی به‌واسطه ۱۴ سال تصدی وزارت نفت به ژنرال و به‌واسطه ۲۸ سال تصدی وزارتخانه‌های جهاد سازندگی، نفت و نیرو به «شیخ‌الوزراء» مشهور است. زنگنه پنج سال وزیر جهاد سازندگی و یک‌سال نیز وزیر نیروی کابینه موسوی، هشت سال وزیر نیرو در کابینه هاشمی‌رفسنجانی، هشت سال وزیر نفت کابینه محمد خاتمی و بیش از ۶ سال وزیر نفت کابینه حسن روحانی است. بر این اساس، بخش قابل‌توجهی مدیریت صنعت نفت ایران در اختیار بیژن زنگنه بوده است، با این حال بررسی‌های آماری نشان می‌دهد وی به‌رغم اینکه خود را متخصص توسعه صنعت نفت ایران از طریق انتقال تکنولوژی می‌داند، اما موفقیت چندانی در این عرصه نداشته است.

در همین زمینه مقایسه برداشت گازی دو کشور ایران و قطر از میدان پارس‌جنوبی مثال خوبی برای عقب‌ماندگی برنامه‌های زنگنه از قطری‌هاست به‌طوری که گرچه در حال حاضر میزان برداشت روزانه ایران در میدان گازی پارس‌جنوبی با فاصله ناچیزی جلوتر از قطر است، با این حال درمجموع در هر دو میدان نفتی و گازی قطر برنده این ثروت مشترک است. در این زمینه بررسی آماری نشان می‌دهد در سال جاری برداشت ایران از میدان گازی پارس‌جنوبی روزانه ۵۷۵ میلیون مترمکعب و برداشت قطری‌ها ۵۶۶ میلیون مترمکعب است، اما باید توجه داشت قطری‌ها ۱۱ سال زودتر از ایران برداشت از میادین مشترک را شروع کرده‌اند و برداشت تجمعی (از ابتدا تاکنون) ایران از میدان گازی پارس‌جنوبی حدود ۱۲۳۲ میلیارد مترمکعب و برداشت تجمعی قطری‌ها حدود ۲۲۸۰ میلیارد مترمکعب (نزدیک به ۱.۹ برابر بیشتر از ایران) است.

 ۱۶ کشور متقاضی یا مشتری گاز ایران

مطالعات مراکز پژوهشی کشور نشان می‌دهد به‌جز ترکمنستان که خود دارای منابع گازی و صادرکننده گاز است، ۱۶ همسایه دیگر ایران (با در نظر گرفتن هند) یا متقاضی گاز ایران هستند یا مشتری، با این حال براساس آنچه در گزارش‌های شرکت نفت ایران آمده است، در سال ۱۳۹۶ عراق، ترکیه، ارمنستان (در قالب تهاتر گاز و برق)، آذربایجان و نخجوان (براساس قرارداد سوآپ بین جمهوری آذربایجان و نخجوان) اصلی‌ترین خریداران گازی ایران بوده‌اند. اما به‌جز این کشورها، صادرات گاز به پاکستان و هند با عنوان خط لوله صلح، صادرات گاز به عمان و نیز صادرات گاز به اروپا پرونده‌های گازی دیگری هستند که هنوز به نتیجه قطعی نرسیده‌اند و از سایر کشورهای همسایه نیز اطلاعات چندانی در دست نیست.

بر این اساس، یکی از مشکلات یا موانع پیش روی صادرات گاز ایران، قدرت دیپلماسی و چانه‌زنی منطقه‌ای است که دولتمردان چه در دولت فعلی و چه در دولت‌های قبلی در این عرصه موفقیت چندانی نداشته‌اند و نمونه بارز آن، خط لوله صلح انتقال گاز ایران به هند و پاکستان است که سال‌ها معطل مانده است.

دیدگاه کارشناس

دیپلماسی اقتصادی؛ مهم‌ترین چالش صادرات گاز ایران

نرسی قربان، کارشناس اقتصاد انرژی و عضو انجمن بین‌المللی مطالعات استراتژیک در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با تاکید جایگاه ایران در میان کشورهای دارای ذخایر گاز در دنیا می‌گوید: «در شرایطی که ایران به‌عنوان کشوری که دارای بهترین و بیشترین ذخایر گاز در دنیا شناخته می‌شود، اما تکنولوژی‌های مورد نیاز برای صادرات گاز هنوز مطابق با میزان ذخایر گاز کشور نیست. به‌عبارت دیگر، فناوری‌های مورد استفاده در صنعت گاز کشور به جایگاهی نرسیده است که بتوان به‌واسطه آن میزان صادرات گاز از کشور را به بیش از مقدار کنونی افزایش داد.»

اما نکته قابل‌توجه دیگر در این حوزه، ضرورت بهبود روابط بین‌المللی و دیپلماسی اقتصادی ایران با سایر کشورها ازجمله همسایگان است. آنچه در حال حاضر به‌عنوان فاصله‌ای حوزه گاز کشور محسوب می‌شود، نبود تکنولوژی‌های روز دنیا و عدم سرمایه‌گذاری خارجی در کشور است؛ پرکردن چنین خلئی تنها با برقراری تعامل و ارتباط با کشورهای دنیا ممکن می‌شود در غیر این صورت نمی‌توان از ذخایر گاز کشور بهره‌برداری درستی کرد. باید پذیرفت برای استفاده و بهره‌برداری بهینه از ذخایر گاز کشور، به تکنولوژی روز دنیا از طریق برقراری تعامل و دیپلماسی اقتصادی با کشورهای صاحب تکنولوژی دسترسی پیدا کرد.

بی‌تردید ایران را باید یک کشور گازمحور دانست، چراکه ۷۰ درصد ذخایر گازی کشور به مصرف داخل کشور می‌رسد.از سوی دیگر ایران نزدیک به ۱۸ درصد از ذخایر گاز دنیا را در خود جای داده است، در حالی که جمعیت ایران معادل یک‌درصد از جمعیت کل جهان است؛ لذا بدیهی است وجود چنین ذخایری در کشور موهبتی است که باید از آن به‌نحو درست بهره‌برداری و استفاده کرد تا بتوان با توسعه آن، صادرات گاز، ایجاد ارزش افزوده و استفاده از گاز بهره‌وری در این صنعت را افزایش داد.

باید برای بازارهای آسیایی و همسایگان هدف‌گذاری کنیم

گسترش بازارهای صادراتی گاز نیز مقوله‌ای است که اهمیت فراوانی در این حوزه دارد. در حال حاضر کشورهای اروپایی گاز مورد نیاز خود را از طریق روسیه تامین می‌کنند و در کنار آن می‌کوشند برای جلوگیری از وابستگی به خرید گاز از روسیه، منابع دریافت گاز خود را افزایش دهند. در این میان بدیهی است اگر ایران توانایی صادرات گاز خود را به اروپا داشته باشد، با استقبال کشورهای اروپایی مواجه خواهد شد؛ اما باید اذعان کرد اروپا نمی‌تواند بازار اصلی و آتی گاز دنیا باشد، چراکه به همان دلایل مذکور، تلاش می‌کند گاز مورد نیاز خود را از منابع مختلف تامین کند. مضاف بر اینکه کارشناسان اروپایی توسعه مصرف گاز در اروپا را پیش‌بینی نکرده‌اند. بنابراین به‌نظر می‌رسد ایران برای توسعه صادرات گازی خود قبل از بازار کشورهای اروپایی، به فکر هدف‌گذاری بازار گازی کشورهای همسایه و البته بازار پرتقاضای کشورهای شرق آسیا تمرکز کند.

مهدی عبداللهی