هوش استنتاجی و استدلالی؛ «زنبورها» از آنچه که فکر می کردید باهوش‌تر و منطقی‌تر هستند

تابستان در نیمکره جنوبی در راه است که نوید بازگشت زنبورهایی را می دهد که به صورت دسته ای در فضای باز مشغول خوردن می شوند. اکنون اما بر اساس تحقیقی که توسط دانشگاه میشیگان صورت گرفته، این مخلوقات پلنگی نه تنها مزاحم بلکه بسیار باهوش هستند.

این مطالعه نشان می دهد که زنبورها می توانند از نوعی منطق استدلالی برای درک روابط ناشناخته از روابط شناخته شده و قابل درک استفاده کنند. در واقع این بدین معنی است که آن ها با خود می گویند اگر X بزرگ تر از Y است و Y بزرگ تر از Z است، پس X بزرگ تر از Z خواهد بود، قابلیت و توانمندی که تاکنون تصور بر این بود که تنها مختص انسان است.

در دهه های اخیر اما مطالعات محققان نشان داده که برخی مهره داران مانند پرندگان، میمون ها و ماهی ها نیز چنین توانایی که از آن با عنوان «استنتاج تراگذر» ( transitive inference) یاد می شود را دارا هستند. الیزابت تیبتس، زیست شناس مشهور شاغل در دانشگاه میشیگان نیز اولین شواهد استنتاج تراگذری را در گونه از زنبورهای زرد که با نام زنبور کاغذی از آن یاد می شود یافته است.

این حشرات که در سراسر نقاط جهان یافت می شوند به خاطر ساخت آشیانه های متفاوت از چوب های جویده شده و ترکیب شده با بزاق دهان که به شکل خمیر کاغذ است و سبک ساختاری شبیه کاغذ پیدا می کند شناخته می شوند. در حالی که نیش این نوع زنبور برای انسان سمی است اما درد آن در مقایسه با نیش دیگر انواع زنبورهای غیرعسل کمتر است.

مطالعات قبلی به بررسی استنتاج تراگذر در زنبورهای عسل پرداخته بود که در نهایت مشخص شد این نوع زنبور از چنین توانایی و قابلیت ذهنی برخوردار نیست و علت اصلی آن سیستم عصبی کوچک زنبور شناخته می شد. زنبورهای کاغذی نیز سیستم عصبی مشابهی از لحاظ اندازه با زنبورهای عسل داشته و مغز هر دو گونه به یک اندازه و در حد یک دانه برنج است.

با این وجود زنبورهای کاغذی رفتارهای اجتماعی بسیار پیچیده تری از خود نشان می دهند. الیزابت تیبتس تلاش می کرد دریابد که آیا این رفتارهای پیچیده ارتباطی با استنتاج تراگذر دارد یا خیر و کار خود را با آموزش زنبورها برای تمایز قائل شدن بین جفت های رنگی متفاوت آغاز کرد.

او متوجه شد که این زنبورها به سرعت و به درستی تفاوت بین جفت های رنگی را متوجه شده و در ادامه از چیزی که یاد گرفته بودند برای سازماندهی سلسله مراتب رنگ ها هنگام رویارویی با جفت های رنگی جدید استفاده کنند.

تیبتس در مقاله خود چنین نوشته است: «این مطالعه به شواهد متعدد دیگر افزوده شده که نشان می دهند سیستم عصبی مینیاتوری حشرات رفتارهای پیچیده آن ها را محدود نمی سازد. ما نمی گوییم که زنبورها از منطق استقرایی برای حل این مشکل استفاده کرده اند بلکه به نظر می رسد که آن ها از روابط آشنا برای نتیجه گیری در مورد روابط ناآشنا سود می برند». او بر این باور است که توضیح این مسئله در تفاوت رفتارهای اجتماعی در زنبورهای کاغذی و زنبورهای عسل نهفته است.

در حالی که یک کلونی زنبور عسل دارای یک ملکه و چندین کارگر مونث در مقامی مشابه نسبت به یکدیگر است، کلونی های زنبور کاغذی شامل چندین زنبور ماده بارور سازنده بوده که همگی برای برتری و حاکمیت تلاش با هم رقابت می کنند. در چنین شرایطی، استنتاج تراگذر می تواند به زنبورهای کاغذی کمک کند که به سرعت در مورد روابط و تعاملات اجتماعی دست به استنتاج های درست بزنند.

این بدین معناست که آن ها می توانند یک سلسله مراتب ضمنی و پنهان را ایجاد و تغییر دهند که به آن ها برای زندگی در کلونی زنبورها کمک خواهد کرد.

تیبتس که بیش از ۲۰ سال است روی رفتار زنبورهای زرد مطالعه می کند در این باره چنین می گوید: «یافته های ما نشان می دهند که ظرفیت رفتارهای پیچیده می تواند از طریق محیط اجتماعی که این رفتارها در آن ها مفید هستند شکل گیرند و  به حجم مغز وابستگی بسیار زیادی ندارد».

زنبورهای کاغدی نسبت به دیگر انواع زنبورهای عسل و غیر عسل در زمینه تبدیل شدن از زنبور کارگر به ملکه بسیار انعطاف پذیر هستند، از این رو سلسله مراتب حاکمیت و قدرت برای زنبورهای کاغذی بسیار مهم است زیرا یک زنبور کارگر می تواند به ملکه تبدیل شود در حالی که یک زنبور عسل کارگر هیچگاه نمی تواند جایگاه یک ملکه را پیدا کند و نه به آن فکر می کند و نه به دنبال آن است. همچنین کلونی و جامعه زنبورها کاملاً از زنبورهای ماده تشکیل شده و زنبورهای نر مشارکتی در پویایی اجتماعی کلونی ندارند.

مرحله بعدی تحقیقات در مورد چگونگی استفاده از استنتاج تراگذر توسط زنبورها برای تعاملات اجتماعی است از جمله این که آن ها چطور بدون مبارزه با رقیب از قدرت نسبی خود آگاه می شوند. تیبتس تصریح می کند که دیگر جانوران نیز از استنتاج تراگذر به همین شکل در تعاملات اجتماعی خود استفاده می کنند و : «برای مثال، اگر یک زنبور شاهد مبارزه بین جین و لیزا باشد و قبلاً در مبارزه ای با جین پیروز شده باشد، او می تواند به این نتیجه برسد که احتمالاً می تواند لیزا را نیز شکست دهد».

او در مطالعات گذشته خود نشان داده بود که زنبورهای کاغذی می توانند تفاوت ها در علائم روی صورت را شناسایی کرده و نسبت به زنبورهایی که علائم ناآشنایی روی بدن و صورت خود دارند رفتار تهاجمی تری نشان می دهند. همچنین مطالعات او نشان داده که این حشرات از خاطرات مربوط به تعاملات اجتماعی گذشته خود با دیگر زنبورها برای تصمیم گیری در مورد رفتارهایشان استفاده کرده که نشان می دهد آن ها حافظه طولانی مدت بسیار حیرت انگیزی دارند.