موشکی که دمار از روزگار تانک‌های روسی درآورد

مدافعان اوکراینی با استفاده موشک جاولین شمار زیادی از تانک‌های ارتش روسیه را شکار کرده و به نرخ موفقیت خیره کننده‌ای دست یافتند. مدافعان اوکراینی تسلیحات انفرادی پیشرفته‌ای در اختیار دارند که با آن‌ها ضربات جبران ناپذیر و سهمگینی به ارتش متجاوز روسیه وارد کرده‌‌اند.

برجسته‌ترین سلاحی که اوکراینی‌ها دارند، موشک ضد تانک FGM-148 جاولین (Javelin) است که تحویل نخستین محموله آن‌ها به کیف در سال ۲۰۱۸ صورت گرفت. پس از آن تا به امروز تحویل این موشک همچنان از سوی آمریکا و دیگر کشورهای دارنده این موشک نظیر لیتوانی و استونی به اوکراین ادامه دارد و این کشور صدها واحد پرتابگر و هزاران موشک جاولین دریافت کرده‌ است.

تحویل جاولین به اوکراین یکی از بحث برانگیزترین معاملات نظامی چند سال اخیر بود. زیرا با موشکی روبرو هستیم که عملا هیچ تانکی توان ایستادگی مقابل آن را نداشته و بارها در میدان نبرد خود را ثابت کرده است. اوکراین از جاولین جهت درگیری با جدایی طلبان مورد حمایت کرملین و نیروهای مخفی روس در شرق خاک خود استفاده و امروزه آن را به سوی ارتش روسیه شلیک می‌کند. در ابتدا نگاهی به مشخصات فنی این موشک خواهیم داشت و سپس از اثرگذاری آن در جنگ اوکراین با روسیه سخن خواهیم گفت.

این موشک در سال ۱۹۸۹ توسط دو کمپانی آمریکایی تگزاس اینسترومنتس (Texas Instruments) و مارتین ماریتا (Martin Marietta) طراحی و توسعه یافت. اما بعدها تگزاس اینسترومنتس امتیاز جاولین را به کمپانی هوافضا، امنیتی و دفاعی آمریکایی ریتیان (Raytheon) فروخت که بزرگ‌ترین سازنده موشک در دنیا است. ماریتن ماریتا نیز با یک کمپانی آمریکایی دیگر به نام لاکهید (Lockheed) ادغام و به لاکهید مارتین (Lockheed Martin) تبدیل شد که بزرگ‌ترین سازنده تسلیحات در دنیا به شمار می‌رود.

این موشک از ۱۹۹۶ وارد خدمت و نخستین حضور عملیاتی آن در حمله سال ۲۰۰۳ آمریکا به عراق رقم خورد. عراق نیروی زرهی بسیار گسترده و قدرتمندی داشت،‌ اما نیروهای ویژه آمریکایی در تیم‌های دو نفره با استفاده از موشک جاولین دست به قتل عام این تانک‌ها زدند. تنها در یک عملیات آمریکایی‌ها فقط ۴ واحد پرتابگر جاولین داشتند و با استفاده از آن‌ها و شلیک ۱۹ موشک، یک گروهان موتوری از ارتش عراق به همراه صدها سرباز را کشتند. همه شلیک‌ها از برد بالای ۲.۲ کیلومتر صورت گرفت و حتی یک مورد از فاصله ۴.۲ کیلومتری انجام شد.

نیروهای ویژه آمریکایی موشکی با قابلیت شلیک کن – فراموش کن در اختیار داشتند و در کوتاه‌ترین زمان یک تانک عراقی را انتخاب و پس از شلیک موشک سریعا از محل قبلی خود به محلی دیگر می‌گریختند. جاولین نخستین موشک دوش پرتاب ضد زره با قابلیت شلیک کن – فراموش کن است. بدان معنا که کاربر پس از شلیک نیازی به هدایت آن نداشته و موشک خود به صورت کاملا خودکار به سمت هدفش می‌رود.

تا پیش از آن تمامی موشک‌های ضد زره نیاز داشتند تا لحظه برخورد توسط کاربر انسانی هدایت شوند. جاولین این قابلیتش را مدیون سیستم هدایتی خود است که به روش تصویرسازی فروسرخ صورت می‌گیرد. موشک در دماغه خود یک جستجوگر حرارتی دارد که پس از قفل و شلیک، موشک را به طرف هدف هدایت می‌کند. این جستجوگر مقاومت بالایی در برابر پادکار دارد و در نمونه‌های جدید می‌تواند هدف اصلی از هدف کاذب تشخیص دهد.

این جستجوگر موشک را قادر می‌سازد تا حتی در شب و از بین دود، مه و غبار نیز هدف را مورد اصابت قرار دهد. یک حسن دیگر آن هدایت به روش غیر فعال است. در این روش هدایتی جستجوگر هیچ گونه امواجی از خود نشر نمی‌دهد و تنها امواجی که از هدف نشر داده می‌شوند را دریافت می‌کند. این روش هدایتی سبب می‌شود هدف از قفلی که روی آن صورت گرفته مطلع نشود و موشک بتواند آن را غافلگیر کند. در حالی که موشک‌های ضد زره دیگر هدایت لیزری دارند و بایستی هدف را با یک پرتو لیزر نشانه گذاری کرد که همین امر آن را از قفل مطلع ساخته و به هدف امکان انجام پادکار جهت شکستن قفل می‌دهد.

شیرجه جاولین روی هدف

جاولین همچنین نخستین موشک با قابلیت حمله از بالا یا اصطلاحا تاپ اتک نیز محسوب می‌شود. در این روش موشک پس از شلیک ناگهان به طرف بالا حرکت می‌کند و پس از رسیدن به ارتفاع ۱۵۰ متری، از بالا روی هدف شیرجه می‌زند. در این روش حمله تانک از ضعیف‌ترین بخش زره خود، یعنی بالای بدنه یا برجک مورد اصابت قرار می‌گیرد. ضمن اینکه احتمال هدف قرارگرفتن موشک توسط سیستم دفاع فعال تانک را به شدت کاهش می‌دهد. علاوه‌بر این به کاربر اجازه می‌دهد در محیط‌های متراکم نظیر جنگل یا شهر که موانع زیادی وجود دارند، موشک را شلیک و حتی اهدافی که پشت سنگر پنهان شده‌اند را مورد اصابت قرار دهد.

البته جاولین قابلیت حمله مستقیم، یعنی پرواز در یک مسیر خطی، را نیز داشته و بسته به تنظیم کاربر پیش از شلیک به یکی از دو روش گفته شده حمله می‌کند. قابلیت حمله مستقیم بیشتر برای هدف قراردادن ساختمان و سنگر است و به موشک امکان اوج گرفتن تا ارتفاع ۶۰ متر را می‌دهد. در این حالت می‌توان اهداف به شدت نزدیک را هدف قرار داد، مثلا از یک پنجره به تانکی که پایین قرار دارد شلیک کرد. ناگفته نماند جاولین در هر دو حالت پروازی خود توان هدف قراردادن هلیکوپترها و حتی هواپیماهای کم سرعتی که در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند را نیز دارد.

موتور موشک چند متر دورتر از خدمه روشن می‌شود

این موشک به روش شلیک نرم پرتاب می‌شود. به این صورت که یک خرج کوچک ابتدا موشک را از درون لوله پرتابگر به بیرون رانده و پس از آن که موشک به فاصله امن از کاربر رسید، بالچه‌های هدایتی‌اش باز و موتور راکتی سوخت جامد خود را روشن می‌کند. این روش باعث می‌شود جاولین آتش عقب خطرناکی نداشته باشد و بتوان آن را از محیط‌های بسته و متراکم نیز شلیک نمود.

جاولین از زمان ورود به خدمت همواره دستخوش ارتقا و بهسازی قرار گرفته و برد آن نمونه‌های جدیدش افزایش تقریبا ۲ برابری داشته و از ۲.۵ کیلومتر به نزدیک ۵ کیلومتر رسیده است. این برد بالا به کاربر اجازه می‌دهد از فاصله‌ای خارج از برد تسلیحات تانک، آن را هدف قرار دهد. از این موشک می‌توان در هر ساعت از روز و هر شرایط آب و هوایی استفاده کرد. موشک پس از شلیک به کمک خلبان خودکار تا نزدیکی هدف پیش رفته و پس از رسیدن به برد مناسب جستجوگر موشک روی آن قفل می‌کند.

سرجنگی خرج گود ۸.۵ کیلوگرمی این موشک از نوع به شدت انفجاری ضد تانک و دو مرحله‌ای است که مرحله اول زره واکنشی را نابود و سرجنگی دوم تا ۸۰۰ میلی‌متر در زره اصلی تانک نفوذ می‌کند که برای نابودی هر تانک مدرن امروزی هنگام حمله از بالا، پشت، زیر یا کنار کافی است. اما در برخورد مستقیم از جلو به تانک‌های مدرن شانس بالایی ندارد و باید به نقاطی خاص برخورد کند تا تانک نابود شود، هرچند جاولین در همان ابتدا برای حمله از بالا طراحی و سرجنگی‌اش برای این کار قدرتمندتر از حد نیاز است. فیوز آن نیز پس از برخورد به بدنه تانک فعال می‌شود. در نمونه جدید این سرجنگی ترکش‌زایی نیز دارد تا بتوان آن را علیه اهداف پیاده نیز بکار برد.

این موشک بسیار سبک است و نیروهای هوابرد می‌توانند هنگام پرش با چتر آن را همراه خود ببرند. وزن کلی موشک ۲۲.۳ کیلوگرم است که ۶.۴ کیلوگرم آن متعلق به بخش اصلی جداشونده و ۱۵.۹ کیلوگرم دیگر متعلق به موشک و لوله آن است. پس از شلیک بخش اصلی از لوله پرتاب جدا و به یک لوله دیگر که یک موشک آماده شلیک درون خود دارد متصل می‌شود. در نمونه جدید بخش اصلی نصف نمونه قبلی وزن داشته و ۷۰ درصد کوچکتر است، در حالی که تجهیزات الکترونیکی پیشرفته‌تری دارد.

بخش اصلی خود یک جستجوگر ویدیویی و جستجوگر فروسرخ با قابلیت بزرگنمایی تا ۱۲ برابر دارد که برای هدف یابی استفاده می‌شود و می‌توان اهداف را در هر ساعت و از بین دود، غبار و مه نیز پیدا کرد. در نمونه جدید یک فاصله‌یاب و نشانه‌گذار لیزری به آن افزوده شده و دوربین رنگی آن از وضوح بالاتری برخوردار بوده دوربین فروسرخ آن نیز افزایش برد و کیفت داشته است.

سیستم هدف گیری بخش اصلی آنقدر دقیق است که با آن می‌توان یک نقطه را از فاصله دور هدف گرفت و موشک را در حالت پرواز مستقیم به سمتش شلیک کرد؛ کاری که سربازان آمریکایی در عراق و افغانستان هنگام درگیری با دشمن به خصوص آن‌ها که در ساختمان سنگر گرفته بودند انجام دادند.

یک تانک روسی که به جاولین به این روز افتاده است؛ زره قفسی نیز در تصویر دیده می‌شود

و اما بر اساس آمار و گزارش‌های منتشر شده، تنها در شش روز اول جنگ، مدافعان اوکراینی ۳۰۰ موشک جاولین به سمت زره‌پوش‌های روسی شلیک و ۲۸۰ عراده از آن‌ها به ویژه انواع تانک‌های T-80 ،T72 و T-90 را شکار کردند. این به معنی نرخ موفقیت بیش از ۹۳.۳۳ درصدی FGM-148 در یک میدان نبرد مدرن و امروزی است. احتمالا ۲۰ موشک دیگر که به هدف برخورد نکردند، یا به دلیل نقص فنی و یا به دلیل عدم آشنایی کاربر با موشک خطار رفته باشند. زیرا پیش از این اوکراین جاولین در اختیار نداشت و امروزه تمام نیروهای مدافع، اعم از ارتش و گروه‌های مقاومت مردمی به این موشک مسلح هستند و بدون آموزش قبلی اقدام به شلیک آن می‌کنند.

در این جنگ مشخص شد حتی بروزترین تانک‌های ارتش روسیه نظیر T-80BVM/U و T-72B3M نیز در مقابل جاولین بی‌دفاع هستند. زره واکنشی و قفسی آن‌ها نمی‌تواند از میزان نفوذ موثر موشک کم کرده و زره اصلی آن‌ها نیز توان ایستادگی در برابر سرجنگی موشک را ندارد. سیستم فریب و دفاع تانک‌های روسی که آن هم تنها روی تانک‌های خانواده T-90 و T-80 نصب است نیز نمی‌تواند جاولین را منحرف کند. همچنین هیچ سیستم دفاع فعال روسی، حتی پیشرفته‌ترین آن‌ها یعنی آفغانیت که روی تانک T-14 آرماتا نصب شده نیز قادر نیستند با اهدافی مثل جاولین که از بالا حمله می‌کنند درگیر شوند.

اثرگذاری جاولین تا آن حد بالا بوده که به نماد مقاومت اوکراین تبدیل شده و حتی تصاویری روحیه بخش با الهام گیری از باورهای دینی مردم نیز ساخته شده‌اند. بیش از ۸۷ درصد مردم اوکراین مسیحی ارتدوکس هستند و با تکیه بر این موضوع، تصویری از مریم مقدس در حالی که یک موشک جاولین در دست دارد طراحی و St. Javelin (سِینت جاولین به معنی جاولین مقدس) نام گرفته است. در این تصاویر نوشته شده «جاولین مقدس، حافظ اوکراین است».

به تقلید از این طراحی خلاقانه، تصاویر دیگری از مریم مقدس در لباسی به رنگ پرچم اوکراین با موشک ضد تانک NLAW که مجددا اوکراینی‌ها هزارن قبضه از آن را دریافت کرده و شمار زیادی تانک روس را با آن شکار کرده‌اند نیز طراحی شد. برای مقایسه بد نیست بدانید هر موشک جاولین با ۱۷۵ هزار دلار قیمت، تقریبا ۵ برابر گرانتر از NLAW به ارزش ۳۷ هزار دلار است. با این حال جاولین موشک بسیار موثرتر و دقیق‌تری است.