به گزارش شرق، دولت جو بایدن سرانجام یک قدم از مسیر سلفش بیرون گذاشت. وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد که این کشور برای تسهیل مذاکرات وین، تصمیم گرفته است برخی از معافیت‌های تحریمی ایران را که دولت دونالد ترامپ لغو کرده بود، بازگرداند. این معافیت‌ها مربوط به همکاری با فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران هستند و به گزارش ایسنا، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، روز جمعه آنها را امضا کرده است؛ البته ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه، کمی بعد از اعلام این خبر در توییتر تأکید کرد: «تا زمانی که تهران به تعهدات خود ذیل برجام بازنگردد، رفع تحریم‌های ایران را ارائه نکرده و نخواهیم کرد».
او ادامه داد: «ما دقیقا همان کاری را کردیم که دولت قبلی کرد؛ به شرکای بین‌المللی خود اجازه می‌دهیم به خطرهای فزاینده مرتبط با عدم اشاعه و ایمنی هسته‌ای در ایران رسیدگی کنند». در‌عین‌حال این اقدام البته به‌عنوان اولین «اتفاق» واقعی مربوط به گفت‌وگوهای احیای برجام بسیار خبرساز شده است؛ اما در عمل گام چندان بزرگی از سوی ایالات متحده در قبال ایران نیست. با توجه به تغییراتی که از زمان خروج ایالات متحده از برجام و توقف عمل قریب به اتفاق بازیگران برجام به تعهدات‌شان در برنامه هسته‌ای ایران رخ داده است، عملا بعد پیام سیاسی این اقدام از اثر عملی آن بیشتر است. در‌عین‌حال در فضای سکوت خبری و توقف حول‌وحوش مذاکرات این خبر می‌تواند نشانه‌ای برای رصد برخی اتفاقات دیگر باشد و دلالت‌هایی مثبت و منفی از آن به دست می‌آید، از اثر خروج ریچارد نفیو از تیم مذاکره‌کننده گرفته تا چشم‌انداز وضعیت تنفس فعلی در دور همچنان هشتم، در این تصمیم قابل بررسی است.
با این معافیت‌ها چه اتفاقی می‌افتد
پیش از بررسی دلالت‌های این تصمیم، بد نیست اصل آنچه اعلام شده بررسی شود. خبرگزاری آسوشیتدپرس به نقل از وزارت خارجه آمریکا اعلام کرد معافیت‌های جدید به کشورها و شرکت‌های خارجی اجازه می‌دهد تا در پروژه‌های غیرنظامی نیروگاه هسته‌ای بوشهر ایران، آب سنگین اراک و رآکتور تحقیقاتی تهران کار کنند. دونالد ترامپ در می ۲۰۲۰ به این معافیت‌ها به‌عنوان بخشی از برنامه «فشار حداکثری» خود علیه ایران پایان داده بود. بنا بر اعلام یورونیوز، وزارت خارجه آمریکا روز جمعه «تهدید به تحریم» علیه کشورها و شرکت‌های خارجی از‌جمله روسیه، چین و کشورهای اروپایی را که با بخش غیرنظامی برنامه هسته‌ای ایران همکاری می‌کردند، لغو کرد.
وزارت امور خارجه آمریکا اعلام کرد: «معافیت از این فعالیت‌ها برای تسهیل گفت‌وگوها طراحی شده است که برای رسیدن به توافق در بازگشت متقابل به برجام کمک می‌کند و زمینه را برای بازگشت ایران به اجرای تعهداتش فراهم خواهد کرد». وزارت خارجه آمریکا این اقدام را به کنگره نیز اطلاع داده است. این وزارتخانه تأکید کرد: «این اقدام همچنین برای کمک به منافع منع اشاعه و ایمنی هسته‌ای ایالات متحده و محدودکردن فعالیت‌های هسته‌ای ایران طراحی شده است». وزارت خارجه آمریکا با اعلام این موضوع که این اقدام طبق یک تعهد یا به‌عنوان بخشی از توافق قبلی نیست، افزود آنها همچنان بر همکاری با شرکا و متحدان برای مقابله با طیف گسترده‌ای از تهدیدات ایران متمرکز هستند. یک مقام وزارت خارجه آمریکا نیز در‌این‌باره گفته است این اقدام به معنی بازگشت به برجام نیست.
واکنش محتاط ایران، استقبال روسیه
پس از اعلام این خبر در ساعات اولیه روز شنبه، ایران و البته روسیه موضع‌گیری‌هایی داشتند. حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران، دیروز درباره این اقدام آمریکا گفت: «ما به طرف‌های آمریکایی به واسطه برخی از افرادی که این روزها پیام‌هایی را منتقل می‌کنند، اعلام کرده‌ایم که آنها باید حسن نیت خود را در عمل نشان دهند. حسن نیت در عمل یعنی اینکه روی زمین اتفاق ملموسی رخ دهد».
صحبت امیرعبداللهیان نشان می‌دهد که از دید او نیز این خبر بیش از اثر عملی پیام سیاسی دارد. امیرعبداللهیان ادامه داد: «لغو برخی از تحریم‌ها به معنای واقعی خود می‌تواند ترجمان حسن نیت‌شان باشد. آمریکایی‌ها از این موضوع صحبت می‌کنند؛ ولی باید دانست آنچه روی کاغذ رخ می‌دهد، خوب است؛ اما کافی نیست». وزیر خارجه ایران به پرسش دیگری پاسخ داد مبنی بر اینکه یکی از مقامات ارشد وزارت امور خارجه آمریکا به‌تازگی اعلام کرده که ما نمی‌توانیم تضمین بدهیم در صورت رسیدن به توافق دولت بعدی آمریکا توافق حاصل شده و برجام را اجرا کند.
او در‌این‌باره گفت: «در بحث مذاکرات وین برای لغو تحریم‌ها یکی از موضوعات اصلی گرفتن تضمین‌های لازم به‌ویژه از طرف‌های غربی برای اجرای تعهدات‌شان است؛ بنابراین آنچه ایران درخصوص تضمین‌ها دنبال می‌کند، در این راستاست. ما به دنبال اخذ تضمین در حوزه‌های سیاسی، حقوقی و اقتصادی هستیم و این موضوع را مطالبه می‌کنیم. در برخی از بخش‌ها توافقاتی حاصل شده است و تیم مذاکره‌کننده ما با جدیت اخذ تضمین‌های ملموس از طرف‌های غربی برای اجرای تعهدات‌شان را در جریان مذاکرات وین دنبال می‌کند». میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین و رئیس هیئت مذاکره‌کننده روس در گفت‌وگوهای احیای برجام، استقبال گرم‌تری از تصمیم ایالات متحده داشت. او در توییتی نوشت: «تصمیم آمریکا برای بازگردانی معافیت‌های «هسته‌ای» اقدامی در مسیر درست است. این کار به احیای برجام و بازگشت دوجانبه آمریکا و ایران به پایبندی به توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ سرعت می‌بخشد». اولیانوف افزود: «همچنین می‌توان این اقدام را نشانگر این دانست که مذاکرات وین وارد مرحله نهایی شده است».
نسخه سبک آنچه توصیه می‌شد
بسیاری از کارشناسان حامی برجام در ایران و در ایالات متحده از مدت‌ها پیش، این توصیه را مطرح کرده بودند که دولت بایدن می‌تواند با لغو بخشی از تحریم‌ها یا آزادسازی بخشی از منابع مالی ایران که با فشار آمریکا بلوکه شده است، نوعی حسن نیت به ایران نشان دهد و مشخص کند که راه تیم او با تیم سلفش که در مسیر تخریب برجام و تعامل بود متفاوت است. این البته بعد از این ایده بود که او می‌تواند همان ابتدای دولتش و در‌حالی‌که هنوز زمان کافی از دولت حسن روحانی به‌عنوان امضاکننده برجام باقی مانده است، با یک فرمان به توافقی برگردد که ترامپ با یک فرمان از آن خارج شده بود؛ اما بایدن به هیچ‌کدام از این ایده‌ها عمل نکرد و حالا در نهایت و در شرایطی که به روایت مقامات دولت خودش و متحدان اروپایی، فرصت برای احیای برجام به آخرین روزهای خود رسیده است، از میان گزینه‌ها، شاید ملایم‌ترین گزینه را در این مسیر امتحان کرده است. اینکه چرا تیم دیپلماسی بایدن در این مرحله به این نقطه رسیده است، شاید در خبر دیگری که چندی پیش منتشر شد، قابل رصد باشد.
اولین معافیت تحریمی پس از رفتن هنرمند تحریم
همین اواخر بود که خبر رسید ریچارد نفیو که متخصص تحریم در دولت باراک اوباما هم بود و اوایل دولت بایدن به‌عنوان معاون رابرت مالی، یعنی معاون نماینده ویژه آمریکا در امور ایران، منصوب شده بود، در پی اختلافاتی با مالی به همراه یکی، دو نفر دیگر از‌جمله آرین طباطبایی از تیم مذاکره‌کننده مالی رفته است و به بخشی دیگر در وزارت خارجه منتقل شده است. سابقه مالی به‌عنوان یکی از حامیان جدی برجام در کنار سابقه نفیو البته علامت سؤال‌هایی را در زمان انتصاب نفیو به‌عنوان معاون مالی ایجاد کرده بود و بسیاری از روی همین انتصاب نتیجه گرفتند که آمریکا قصد دارد به توصیه محافظه‌کارانی که خواستار استفاده از اهرم تحریم میراث ترامپ بودند، عمل کند. حالا مدتی نه‌چندان طولانی بعد از رفتن نفیو چنین قدمی برداشته شده است. دور از ذهن نیست که نبود نفیو در چنین تصمیمی مؤثر بوده است یا شاید حتی جدی‌شدن چنین گزینه‌ای همان موضوع اختلافی بوده که کار را به قطع این همکاری کشانده است. این تصمیم در‌عین‌حال از یک نگاه می‌تواند نشانه‌ای مثبت باشد و از نگاهی دیگر خبری نه‌چندان امیدوارکننده.
گامی به سمت توافق
این اقدام به هر حال گامی هرچند کوچک، به سمت بازگشت ایالات متحده به برجام است و می‌تواند چراغ سبزی به ایران باشد. اینکه در فاصله تنفس فعلی با مدت‌زمان نامعلوم این خبر اعلام شده است، نیز می‌تواند به این خاطر باشد که دولت ایالات متحده قصد دارد در‌حالی‌که تیم‌های مذاکره‌کننده در پایتخت‌ها هستند و قطعا ایرانی‌ها نیز مشغول بررسی گزینه‌ها و انتخاب‌های خود هستند، علامتی مثبت ارسال کند تا شاید انگیزه بیشتری برای حرکت به سمت احیای برجام و بازگشت به تعهدات به همه و به‌ویژه به ایران بدهد.
تلاش برای اصلاح مسیر؟
اما از طرف دیگر ممکن است این تصمیم به‌عنوان آخرین تلاش آمریکا در راستای پیشگیری از اتفاقی نامطلوب باشد. با توجه به مقاومت ایالات متحده در مقابل چنین گزینه‌هایی و با توجه به اینکه به روایت خود طرف‌های غربی اکنون در روزهای آخر پنجره احیای برجام هستیم، این احتمال نیز وجود دارد که تنفس اعلام‌شده در دور هشتم، در فضای مثبت و امیدوارکننده‌ای کلید نخورده و حالا در این فرصت محدود، تیم نگران بایدن تصمیم گرفته است از گزینه‌ای که ممکن است مسیر را برگرداند، استفاده کند. چنین سناریویی به این معنا خواهد بود که طبق برداشت واشنگتن، تهران در این مرحله و با آنچه تاکنون در وین رخ داده است، انگیزه‌ای نه‌چندان کافی برای ادامه مسیر احیا دارد و ایالات متحده خواسته است با چنین پیامی، ایران را به سمت توافق مایل‌تر کند. به عبارتی این تصمیم حتی می‌تواند حاصل شکل‌گیری تصویر بن‌بست در گفت‌وگوها باشد.
علی باقری‌کنی کجاست؟
یک نکته مهم و شایان توجه درباره وضعیت گفت‌وگوهای احیای برجام، نه مربوط به یک خبر که فقدان خبر است. در بازه زمانی پس از تنفس اعلام‌شده، تنها بحث‌هایی پراکنده با صحبت حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه ایران، درباره گزینه گفت‌وگوی مستقیم با آمریکا رخ داده است و به‌جز آن از تیم ایرانی عملا صدایی نمی‌رسد. زمانی که در دور هشتم مذاکرات دوباره وقفه اعلام شد، درباره آن این‌طور توضیح داده شد که تیم‌ها برای مشورت درباره «تصمیم سیاسی» به پایتخت باز‌می‌گردند و از صحبت‌های برخی بازیگران برجام نیز به نظر می‌رسید این تصمیم می‌تواند تصمیم اصلی باشد.
آن زمان البته بازه زمانی دقیقی برای این وقفه اعلام نشد، اما مدت آن «حدود یک هفته» توصیف شد؛ یک‌هفته‌ای که به پایان رسیده است. در این فاصله اما خبری درباره زمان از‌سرگیری دور هشتم مذاکرات احیای برجام نیامده است. علاوه بر این، علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزیر خارجه ایران و رئیس هیئت مذاکره‌کننده ایرانی، در این مدت عملا از صحنه رسانه‌ای غایب بوده است و خبری از او نیست؛ در‌حالی‌که رؤسای هیئت‌های طرف‌های دیگر، به‌خصوص رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران و رئیس هیئت آمریکایی و میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی وین و رئیس هیئت روس، مشغول تبیین مواضع دولت‌های متبوع خود بوده‌اند. این وضعیت خود سؤالات مهمی ایجاد می‌کند که احتمال پاسخ‌های منفی به آن بیشتر است.
آیا در این مدت ایران درباره این «تصمیم سیاسی» هنوز به نتیجه‌ای نرسیده است؟ چرا مقامات ایران در این فاصله در نوعی سکوت خبری فرو رفته‌اند؟ چرا نه به مردم و رسانه‌های ایران و نه به ناظران جهانی پیام چندانی درباره دیدگاه تیم مذاکره‌کننده دولت سیدابراهیم رئیسی نسبت به وضعیت گفت‌وگوها ارسال نمی‌شود؟
اگر بناست در این مرحله طرف‌های مختلف تصمیمات خود را بگیرند، آیا تیم ایرانی نیاز یا امکانی نمی‌بیند مانند دیگران با موضع‌گیری‌ها روی تصمیم دیگران اثر بگذارد یا لااقل فضا را برای تصمیمات خود آماده کند؟ آیا صحبت‌هایی که دیگران می‌کنند، پاسخ و واکنشی بیش از تکرار کلیات همیشگی از سوی سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه نمی‌طلبد؟ آیا این سکوت نسبی به خاطر نارضایتی تیم ایرانی از نقطه فعلی در گفت‌وگوهاست؟ یا چنان‌که خوش‌بین‌ترها می‌بینند، مسیر به سمت توافق است و تیم ایرانی تنها قصد دارد دست خود را پیش از آنکه لازم می‌داند، برای کسی رو نکند؟ چرا عملا صحبتی از حدود زمان شروع دوباره دور هشتم نیست؟ علی باقری‌کنی کجاست؟ فضای فعلی گفت‌وگوها البته همچنان بیش از اینکه پاسخی به سؤالات موجود بدهد، سؤالاتی تازه ایجاد می‌کند.
روح‌اله نخعی
- 18
- 3
