رونامه هم‌میهن نوشت: به نظر می‌رسد که پرونده هسته‌ای و روند مذاکرات احیای برجام بار دیگر به مسیر گرفتن قطعنامه‌های پی‌درپی از سوی شورای حکام آژانس بازگشته است. روز گذشته در نشست شورای حکام آژانس بار دیگر متن قطعنامه‌ای علیه ایران روی میز اعضای شورا قرار گرفت. خبرگزاری فرانسه نوشته که آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان پس از اطلاع از گزارش هفته گذشته آژانس این تصمیم را اتخاذ کردهاند. در گزارش آژانس بر عدم پیشرفت در موضوع سه سایت اعلام‌نشده در ایران که در گذشته آثاری از اورانیوم در آنها کشف شده، تاکید شده بود. پیشتر خبرگزاری رویترز نیز روز جمعه، ۲۰ آبان، گزارش داده بود که به متن نامه آمریکا و سه کشور اروپایی عضو برجام دسترسی پیدا کرده که در آن از شورای حکام خواسته شده با تصویب قطعنامه‌ای از ایران بخواهد بی‌درنگ درباره منشاء اورانیوم کشف‌شده در سه سایت اعلام‌نشده خود توضیح دهد. اکنون براساس پیش‌نویس قطعنامه‌ای که خبرگزاری فرانسه به آن دسترسی یافته، شورای حکام «نگرانی عمیق خود» را درباره این موضوع که «به دلیل همکاری ناکافی ایران» حل‌نشده باقی مانده ابراز می‌کند. قطعنامه پیشنهادی چهار قدرت غربی، این امر را که تهران بدون تاخیر «توضیحات فنی معتبر» در مورد وجود ذرات اورانیوم در این مکان‌های اعلام شده را ارائه کند، «ضروری و فوری می‌داند». همچنین این قطعنامه خواهان «دسترسی به سایت‌ها و تجهیزات» برای «نمونه‌برداری» شده است. رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز در نشست دیروز شورای حکام آژانس گفت: «ایران چه با قطعنامه و چه بدون آن وظیفه دارد اطلاعاتی که به آن نیاز داریم را دراختیارمان بگذارد. فعالیت‌های زیادی در ایران جریان دارد که ما از آنها چیزی نمی‌دانیم.»
وی ادامه داد: «من آمادگی خود را برای همکاری با ایران جهت حل‌وفصل مشکلات پادمانی حل‌نشده ابراز کرده‌ام. امیدوارم که دیدار فنی‌مان با ایران انجام شود.» وی در پاسخ به این سوال که آیا شورای حکام برای رسیدن به نتیجه می‌تواند ایران را تحت فشار بیشتری بگذارد؟ گفت: «این مسائل قرار نیست از بین بروند. ایران چه با قطعنامه و چه بدون آن وظیفه دارد اطلاعاتی که به آن نیاز داریم را دراختیارمان بگذارد. ما ماه‌های زیادی است که در انجام این کار ناموفق بوده‌ایم.» مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در پاسخ به این سوال که آیا برنامه هسته‌ای ایران از کنترل خارج است؟ بیان کرد: «من از لفظ «خارج از کنترل» استفاده نمی‌کنم، اما پیشرفت در آن مشهود است، به‌طوری‌که همه متوجه آن شده‌اند. این باعث مهم‌تر شدن مسائل می‌شود.»
وی در ادامه عنوان کرد که بازگشت به برجام از دیدگاه اطمینان حاصل کردن از اینکه ایران به‌طور غیرقانونی اورانیوم ذخیره نکرده باشد، سخت خواهد بود. این مقام ارشد آژانس اظهار کرد که اگر ایران دسترسی فوق‌العاده به سوابق و پرسنل ارائه دهد، اطلاع یافتن از فعالیت‌های هسته‌ای ایران طی سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ غیرممکن نخواهد بود. گروسی درخصوص ازسرگیری کامل فعالیت‌های بازرسی آژانس در ایران گفت: «ابتدا باید ببینیم اطلاعات قدیمی که توسط سیستم‌های آژانس اتمی جمع شده بودند، هنوز در دسترس هستند یا نه. سپس باید راهی پیدا کنیم تا شکاف به‌وجود آمده را پر کنیم.» وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: «اگر ما جواب برخی از سوالات فنی در رابطه با مشکلاتی که مطرح کرده‌ایم را از سوی ایران دریافت کنیم، آن وقت من با خوشحالی این اطلاعات را منعکس خواهم کرد.»
گروسی همچنین در خصوص لغو سفر هیئتی از آژانس به تهران که محمد اسلامی دیروز از آن خبر داد، تاکید کرد که هیچ تصمیمی در این خصوص به آژانس ابلاغ نشده است. وی گفت: «از ایران می‌خواهیم که توضیحات بیشتری در این رابطه ارائه دهد، زیرا لغو سفر اوضاع را بدتر می‌کند و به‌معنای عدم تحقق هرگونه پیشرفت است.»
از ابتدای دولت رئیسی یک سوال همواره مطرح بوده و آن اینکه رئیس‌جمهور جدید قرار است چه سیاست خارجی‌ای اتخاذ کند و تکلیف مذاکرات برجامی و احیای توافق هسته‌ای چه خواهد شد؟ با انتخاب حسین امیرعبداللهیان به عنوان وزیر خارجه، حامیان برجام کمی نفس راحت کشیدند، اما انتخاب علی باقری‌کنی از نزدیکان سعید جلیلی به ریاست تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران برای تحلیل‌گران موافق برجام کمی نگران‌کننده بود؛ چه اینکه باقری همواره از منتقدان برجام بود. شروع به کار دولت در قضیه برجام نیز عجیب بود. باقری‌کنی با چمدانی از مطالبات به وین رفت و همان یکی دو دور اول، مذاکرات با مشکل مواجه شد. دو ماه طول کشید که باقری با چند و چون مذاکرات و ملاحظات آن آشنا شود، اما دیر شده بود. از ۲۳ فوریه ۲۰۲۲ و آغاز جنگ اوکراین عملا احیای برجام از دستور کار غرب خارج شد. برخی تحلیل‌گران بر این باورند که تغییر جهان در هشت‌ماه گذشته و برخی سیاست‌های داخلی و خارجی ایران از جمله فروش پهپاد به اوکراین و اعتراضات در ایران عامل برهم خوردن مذاکرات وین بوده است. اخیرا سعید جلیلی نماینده مقام معظم رهبری در شورای عالی امنیت ملی در جمع اساتید دانشگاه‌های خراسان جنوبی اظهاراتی را بازگو کرده که نشانه‌هایی را از به‌سرانجام نرسیدن برجام در دولت سیدابراهیم رئیسی پدیدار می‌کند. جلیلی در این نشست گفته «در گذشته گفتند که با توافق هسته‌ای همه مشکلات حل می‌شود، اما در عمل رشد اقتصادی که باید هشت درصد می‌شد، منفی هشت شد.»
او گفته با وجود اینکه اولین تحریم‌ها در بخش‌های هسته‌ای و نظامی بود، پیشرفت‌های بسیار خوبی در این عرصه‌ها کسب کرده‌ایم که نشانگر آن است که همه مشکلات وابسته به تحریم‌ها نیست. تحلیل این اظهارات در کنار تحولات یک سال‌ونیم گذشته در خصوص احیای برجام نشان می‌دهد تنها عوامل غیر‌قابل پیش‌بینی مانع از احیای برجام نشده، بلکه احتمالا مخالفت‌هایی در داخل نیز در کار بوده و این مخالفت‌ها طبیعتا از سوی همان افرادی مطرح شده که سال‌ها با این توافق مخالفت کردهاند. روند کنونی مذاکرات احیای برجام یادآور مذاکراتی است که تنها دستاوردش تعیین زمان و مکان دور بعدی بود؛ مذاکراتی که با ریاست سعید جلیلی به عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی در دولت محمود احمدی‌نژاد انجام می‌شد و در نهایت ایران را به ورطه قطعنامه‌های شورای حکام و سپس قطعنامه‌های شورای امنیت کشاند.
تکرار سناریوی مذاکره بی‌نتیجه؟
اسفند ۱۳۹۹ درحالی‌که به اذعان عباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد دولت حسن روحانی، پیش‌نویس توافق نهایی شده بود و همه طرف‌ها بر سر مفاد احیای برجام به توافق رسیده بودند، قانون راهبردی مجلس برای رفع تحریم‌ها به تصویب رسید و عملا دست دولت روحانی برای ادامه مذاکرات هسته‌ای بسته شد. این فرضیه وجود داشت که اراده‌ای تمایل ندارد دولت روحانی افتخار احیای برجام را از آن خود کند و قرار است این امتیاز به دولت بعدی یعنی دولت ابراهیم رئیسی پیشکش شود. حسن روحانی یک سال بعد در جمع مسئولان دولت سابق اذعان کرد که اگر گرفتار مصوبه هسته‌ای مجلس نمی‌شدیم، تحریم‌ها را اسفند ۹۹ پایان می‌دادیم.
با این حال مذاکرات متوقف شد و طبق پیش‌بینی‌ها ابراهیم رئیسی در انتخابات پیروز شد. رئیس‌جمهوری جدید ایران در نخستین گفت‌وگوی تلویزیونی خود وعده داد که مذاکرات هسته‌ای در دولت‌اش ادامه خواهد یافت و برای رفع تحریم‌ها مذاکراتی «نتیجه‌محور» صورت می‌گیرد. او عبارتی را به کار برد که به گوش مخاطبان آشنا بود؛ رئیسی اعلام کرد که ایران به دنبال «مذاکره برای مذاکره» نیست. این عبارت در واقع تعریفی است که تحلیل‌گران در نقد مذاکرات هسته‌ای در دولت محمود احمدی‌نژاد به کار می‌بردند.
انتخاب وزیر خارجه هم از دید تحلیل‌گران با چالش احیای برجام گره خورده بود. حسین امیرعبداللهیان و علی باقری‌کنی همزمان جزو گزینه‌های محتمل وزارت خارجه بودند که هیچ‌کدام از حامیان برجام به حساب نمی‌آمدند، اما در نهایت رئیسی گزینه محافظه‌کارتر را به عنوان وزیر انتخاب کرد و به این ترتیب علی باقری‌کنی، معاون پیشین سعید جلیلی که ید طولایی در مخالفت با برجام داشت، شش ماه بعد به عنوان سرتیم مذاکره‌کنندگان برای دور هفتم مذاکرات راهی وین شد؛ اما دیری نپایید که مذاکرات تعطیل شد. ایران با دو پیش‌نویس وارد مذاکرات شده بود. رئیس هیئت مذاکره‌کننده ایران پس از پایان مذاکرات دور هفتم نیز در جمع خبرنگاران گفت:«به دو سند دست پیدا کرده‌ایم که این دو سند، دیگر سند به دست آمده در ۲۰ ژوئن (مذاکرات وین ۶) نخواهند بود، بلکه دو سند جدید است که براساس مواضع ایران مبنای مذاکراتی خواهد بود که در آینده نزدیک در وین آغاز می‌شود.» واکنش سه کشور اروپایی و آمریکا روشن بود: «ناامیدکننده» و «غیرسازنده».
دور هشتم مذاکرات وین در آستانه سال نوی میلادی ۲۰۲۲ درحالی آغاز شد که ایران ظاهرا از پیشنهادهای حداکثری خود عقب‌نشینی کرده بود. نورنیوز، رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، در یادداشتی به‌طور تلویحی گزارش‌های مربوط به متقاعد کردن ایران توسط روسیه و چین برای کنار گذاشتن خواسته‌های حداکثری در مذاکرات را تایید کرد. اما این دور از مذاکرات هم موفقیت‌آمیز نبود.
اسفندماه ۱۴۰۰ درحالی‌که هیچ نشانه‌ای از موفقیت مذاکرات دیده نمی‌شد، مذاکره‌کننده ارشد انگلیس و فرانسه در توئیترشان از همکاران تشکر کردند و پایان مذاکرات را اعلام کردند. ایران اعلام کرد، مذاکرات تمام نشده، اما مشخص شد که ماموریت کشور‌های اروپایی عملا به پایان رسیده و مذاکرات در سطح طرف‌های اصلی برجام یعنی ایران و آمریکا با میانجی‌گری اتحادیه اروپا قرار است ادامه داشته باشد. این تحول همزمان شد با آغاز حمله روسیه به اوکراین. درحالی‌که رایزنی‌ها ادامه داشت، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه اعلام کرد، روسیه از آمریکا می‌خواهد تضمین کتبی دهد که تحریم‌های اعمال‌شده علیه مسکو به خاطر تهاجم به اوکراین بر مناسبات تجاری و اقتصادی این کشور با ایران پس از احیای برجام تاثیر منفی نمی‌گذارد. درخواست تضمین، مذاکرات را با وقفه رو‌به‌رو کرد. هرچند روسیه به سرعت تضمین مدنظرش را دریافت کرد، اما گره مذاکرات باز نشد.
دور نهم مذاکرات با چهار ماه تاخیر روز هشتم تیر ۱۴۰۱ در دوحه قطر برگزار شد که به گفته مقامات آمریکا «بدون هیچ پیشرفتی» پایان یافت. در واکنش به بی‌نتیجه ماندن این دور از مذاکرات، سه کشور اروپایی عضو یعنی بریتانیا، فرانسه و آلمان در بیانیه مشترکی اعلام کردند که «ایران به یک فرصت دیگر پشت پا زد و به جای آن، درخواست‌های جدید غیربرجامی و به‌دور از واقعیت را پیش کشید.»
رابرت مالی نماینده ویژه آمریکا در امور ایران هم در مصاحبه‌ای اعلام کرد که ایران، هم پیش از این و هم در دوحه «مطالبات جدیدی را اضافه کرده‌است... که هیچ ربطی به توافق هسته‌ای قبلی ندارد و... بخشی از این مذاکره نیست.»
گزارش‌ها نشان می‌داد که ایران سه موضوع حذف سپاه پاسداران از فهرست سازمان‌های تروریستی آمریکا و دریافت تضمین از واشنگتن مبنی بر عدم خروج دولتهای بعدی ایالات‌متحده از توافق فعلی و بسته شدن پرونده سایت‌های اعلام‌نشده هسته‌ای در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به عنوان شروط احیای برجام مطرح کرده است.
دهم تیرماه میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین از سفر اعلام‌نشده باقری‌کنی به مسکو بعد از نشست وین و رایزنی‌های او با «سرگئی ریابکوف» معاون وزیر امور خارجه روسیه پرده برداشت. ناگفته پیداست که مذاکرات دوحه هم با شکست مواجه شد. دور جدید مذاکرات اتمی وین برای احیای برجام روز ۱۳ مرداد درحالی آغاز شد که ظاهرا ایران از دو مطالبه خود مبنی بر حذف سپاه از فهرست گروه‌های تروریستی و دریافت تضمین مستحکم از دولت آمریکا عقب‌نشینی کرده، اما بسته شدن پرونده ایران در آژانس به معضل جدید تبدیل شده بود.
روند تحولات کار را به جایی رساند که اتحادیه اروپا در مردادماه پیش‌نویس پیشنهادی خود را برای احیای برجام در اختیار آمریکا و ایران قرار داد و تاکید کرد این پیش‌نویس آخرین فرصت طرفین برای بازگشت به تعهداتشان است. در متن افشاشده از پیش‌نویس توسط نشریه پولیتیکو اینطور آمده بود که قرار است در صورت احیای برجام «علاوه بر کاهش تحریم‌ها علیه سپاه پاسداران، پیش‌نویس اتحادیه اروپا زمینه را برای تهران مهیا می‌کند تا به‌سرعت پرونده اختلافی خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را حل‌وفصل کند.»
نامه‌نگاری‌های ایران و آمریکا از طریق اتحادیه اروپا برای جرح و تعدیل پیش‌نویس تا پایان شهریورماه ادامه پیدا کرد و مصادف شد با آغاز اعتراضات داخلی در ایران و افشای خبر فروش پهپاد‌های ایرانی به روسیه و استفاده روس‌ها از این تسلیحات علیه اوکراینی‌ها. ظرف دو ماه بعد از حضور ابراهیم رئیسی در مجمع عمومی سازمان ملل و دست دادن او با امانوئل مکرون مقابل دوربین رسانه‌های حاضر در حاشیه نشست مجمع، کار به جایی رسید که اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها رسما از خارج شدن احیای برجام از دستور کارشان خبر دادند. ۲۶ مهرماه رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران در اظهاراتی گفت، مذاکرات احیای توافق هسته‌ای موسوم به «برجام» دیگر در دستور کار آمریکا نیست. امانوئل مکرون هم که به‌تازگی با سران مخالف جمهوری اسلامی دیدار داشته و گفته «اکنون، ما باید چارچوب جدیدی ایجاد کنیم، زیرا این راه‌حلی برای هیچ طرف نیست؛ در شرایطی که این خشونت داخلی [سرکوب اعتراضات ایران] و همچنین این بی‌ثباتی خارجی وجود دارد که عراق، لبنان، سوریه و بسیاری از کشور‌های همسایه را تحت تاثیر قرار می‌دهد.» روز ۲۳ آبان وزیران خارجه اتحادیه اروپا یک بسته تحریمی علیه ایران را تصویب کردند و طی آن ۲۹ فرد و سه نهاد جمهوری اسلامی از جمله بنیاد تعاون بسیج، شبکه تلویزیونی «پرس‌تی‌وی» و شرکت فناوری «آروان کلود/ ابر آروان» در فهرست تحریم‌های اتحادیه اروپا قرار گرفتند. در میان افراد تحریم‌شده، نام احمد وحیدی، وزیر کشور، وحید مجیدی رئیس پلیس سایبری و کیومرث حیدری فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی نیز به چشم می‌خورد. این دومین بسته تحریمی حقوق بشری اتحادیه اروپا از زمان آغاز اعتراضات بود و در مجموع طی دو ماه ۱۳۵ فرد و ۱۰ نهاد ایرانی به لیست تحریم‌های حقوق بشری اتحادیه اروپا اضافه شدند.
در همین فاصله محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران سفری به وین داشت تا بلکه معضل بسته شدن پرونده پادمانی ایران را با گفت‌وگوی دوجانبه با آژانس حل‌وفصل کند. ایران ۱۱آبان اعلام کرد که یک هیئت فنی را برای «گفت‌وگو‌ها و تقویت همکاری‌ها» با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به وین اعزام می‌کند. وزیر امور خارجه ایران ابراز امیدواری کرده بود که در گفت‌وگو با آژانس با «تمرکز بر نگاه فنی و براساس توافق گذشته» نسبت به «حل‌وفصل برخی اتهامات موردنظر و مطرح‌شده توسط آژانس» علیه ایران بتوانیم از این مرحله از مسیر همکاری‌های فنی عبور کنیم. اما نتیجه این سفر هم دست کمی از مذاکرات برجامی نداشت. به گفته رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اما اسلامی در این سفر هیچ چیز جدیدی ارائه نکرده بود.
آمریکا، بریتانیا، فرانسه و آلمان از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواسته‌اند که در نشست شورای حکام این سازمان در روز چهارشنبه ۲۵ آبان برای توضیح «ضروری و فوری» ایران درباره آثار اورانیوم در سه سایت اعلام‌نشده این کشور، قطعنامه‌ای تصویب کند. براساس گزارش رویترز، ایران در جریان سفر محمد اسلامی به وین قبول کرده بود که بعد از نشست روز چهارشنبه شورای حکام به مقامات آژانس انرژی اتمی اجازه سفر به تهران را بدهد؛ توافقی که روز دوشنبه در جریان نشست خبری ناصر کنعانی سخنگوی وزارت خارجه ایران هم مورد تاکید قرار گرفت. کنعانی در جمع خبرنگاران داخلی و خارجی اعلام کرد، هیئتی از آژانس قرار است به‌زودی به تهران سفر کنند. اما ظاهرا با تقویت تصویب قطعنامه ضدایرانی در آژانس، ایران توافق‌اش را پس گرفته است. محمد اسلامی در حاشیه هیئت دولت روز چهارشنبه و همزمان با برگزاری نشست شورای حکام اعلام کرده، «فعلاً سفری از سوی مقام‌های آژانس به ایران در دستور کار نیست.» او در ادامه به کشور‌های غربی انتقاد کرده و گفته، «اگر حسن‌نیت داشتند و اگر قرار بود مذاکره را تداوم دهند، پیش‌نویس قطعنامه با این ابعاد را ارائه نمی‌کردند.» امیرعبداللهیان هم عبارت آشنایی را در توصیف وضعیت به کار برده است. او روز چهارشنبه در حاشیه هیئت دولت گفته، «ما برای مذاکره، مذاکره نکردیم. برای دریافت نتیجه مذاکره کردیم.»
امیرعبداللهیان بار دیگر بر اصرار ایران در مورد ادامه مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا تاکید کرده و گفته، با وجود اینکه آمریکایی‌ها می‌گویند «اولویت‌مان نیست»، اما به‌طور مستمر با طرف آمریکایی پیام تبادل می‌کنیم، آخرین پیام‌مان در کمتر از ۷۲ساعت گذشته بود، آمریکایی‌ها پیغام می‌دهند برای برجام شتاب دارند. پیش از این یک سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا، سخنان وزیر امور خارجه ایران را تکذیب کرده و گفته بود «ایالات متحده دیگر پیامی برای احیای برجام به تهران نمی‌فرستد.»
بازگشت ایران به ورطه قطعنامه‌ها؟
متن قطعنامه دیروز، دومین قطعنامه‌ای است که در دولت سیدابراهیم رئیسی در شورای حکام علیه ایران روی میز اعضای شورا قرار می‌گیرد. شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی چهارشنبه ۱۸ خرداد با اکثریت آراء قطعنامه‌ای علیه ایران به تصویب رساند که در آن از عدم همکاری تهران با این نهاد انتقاد شده بود. پیش از آن در خردادماه ۹۹ قطعنامه مشابهی علیه ایران تصویب شده بود و از ایران خواسته شده بود که زمینه دسترسی بازرسان آژانس به دو سایت هسته‌ای را فراهم کند. متن قطعنامه جدید شورای حکام علیه ایران لحن تندتری دارد و می‌تواند سرآغاز تجربه سال‌های ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد و ریاست سعید جلیلی بر شورای عالی امنیت ملی باشد. حسین موسویان، مذاکره‌کننده اسبق هسته‌ای ایران در گفت‌وگو با دنیای اقتصاد خاطره‌ای را از دیدار خود با احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت تعریف کرده است. موسویان می‌گوید، احمدی‌نژاد پس از پیروزی در انتخابات ۸۴ «گفت که شما بی‌خود مرعوب تهدید‌های غرب شده‌اید و از ترس مرگ، خود‌کشی کرده‌اید؛ احمدی‌نژاد گفت ما غنی‌سازی را شروع می‌کنیم و آمریکا هم هیچ غلطی نمی‌تواند بکند و... با این دیدگاه غنی‌سازی آغاز شد و پرونده هم فورا به شورای امنیت رفت و چین و روسیه هم به نفع آمریکا و علیه ما رای دادند».
موسویان استمرار قطعنامه‌های شورای حکام را زمینه‌ساز ارجاع پرونده به شورای امنیت خوانده و گفته، اگر در نشست جاری شورای حکام، قطعنامه تصویب شود، زمینه ارجاع پرونده به شورای امنیت طی قطعنامه بعدی نشست شورای حکام آژانس فراهم می‌شود؛ مگر اینکه تا آن موقع درباره برجام توافق شود. تصور اینکه اراده‌ای برای جلوگیری از افتادن ایران به ورطه قطعنامه‌های پی‌درپی شورای حکام و سپس شورای امنیت وجود داشته باشد کمی سخت است.
حسین شریعتمداری، مدیرمسئول روزنامه «کیهان» بعد از تصویب قطعنامۀ شورای حکام در خردادماه در یادداشتی گفته بود، ایران باید از پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی (ان.پی.تی) خارج شود. فریدون عباسی، رئیس سابق سازمان انرژی اتمی ایران و عضو کمیسیون انرژی مجلس این کشور نیز گفته است که جمهوری اسلامی باید علاوه بر خروج از ان.پی.تی، غنی‌سازی اورانیوام را با غلظت بیش از ۹۰درصد انجام بدهد. اظهارات سعید جلیلی در کنار سیر «مذاکره برای مذاکره» در یک سال اخیر نشان می‌دهد گفتمان «تحریم به مثابه نعمت» در حال حاضر به گفتمان غالب تبدیل شده است.
آیا برجام شکست اقتصادی بود؟
علاوه بر سعید جلیلی، همفکران او در روزنامه کیهان هم مدعی شکست‌های اقتصادی ایران در دوران اجرای برجام هستند. شریعتمداری در سرمقاله‌ای روز چهارشنبه مدعی شده: «از سال ۹۲ تا ۱۴۰۰ سیاست خارجی دولت به مذاکره با چند کشور محدود شد و در نهایت هم با خروج آمریکا از برجام به جایی نرسید و آنچه برای ایران برجای ماند، تکرار تجربه اعتماد به غرب و عقب ماندن از فرآیند پیشرفت اقتصادی بود که در رشد اقتصادی نزدیک به صفر و تورم‌های بالای ۴۰ درصد متبلور گردید».
این اظهارنظر در حالی مطرح شده که برخی شخصیت‌های شاخص جریان اصولگرایی هم معتقدند احیای برجام تنها راه بهبود اوضاع اقتصادی است. محسن رضایی آذرماه سال ۱۴۰۰ وعده داده بود که «نرخ ارز در سال‌های آینده با سرانجام رسیدن مذاکرات و برداشتن تحریم‌ها به ثبات برسد.»
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی دوره یازدهم درحالی‌که در سیطره جریان اصولگرایی است، گزارشی منتشر کرده که خلاف ادعای مخالفان توافق هسته‌ای را اثبات می‌کند. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در آستانه تدوین برنامه هفتم توسعه، در گزارشی وضعیت عمومی صنعت کشور در برنامه ششم توسعه را مورد بررسی قرار داده و اعتراف کرده که پس از برجام بخش صنعت به رشد خیره‌کننده ۶/۱۰درصد رسید که از ابتدای انقلاب بی‌سابقه بود. براساس این گزارش دولت در سال‌های ۱۳۹۷، ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ توانست در شاخص رقابت‌پذیری صنعتی جهان به رتبه‌ای بالاتر از اهداف تعیین‌شده در برنامه ششم توسعه دست یابد.
***
چند قدم تا صدور قطعنامه شورای حکام علیه ایران | مرگ برجام نزدیک‌تر شد!
قرن نو نوشت: نشست فصلی شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی در شرایطی از روز گذشته آغاز شد که بررسی صدور قطعنامه علیه جمهوری اسلامی ایران از مهم ترین محورهای این نشست به شمار می رود.
آماده صدور قطعنامه جدید
از اواخر هفته گذشته، رسانه های غربی اعلام کردند که تروئیکای اروپایی و ایالات متحده متن قطعنامه ای را تهیه و در اختیار اعضای شورای حکام قرار داده اند که در آن از نحوه همکاری تهران با آژانس بین المللی انرژی اتمی انتقاد شده است.
در این قطعنامه از ایران خواسته شده تا در موضوع تحقیقات آژانس پیرامون ذرات اورانیوم غنی شده کشف شده [ادعایی] در سه سایت اعلام نشده توضیحات قانع کننده ای دهد.
این در حالی است که پیش از این تهران اعلام کرده که در این زمینه همکاری کاملی با آژانس داشته و پاسخ های خود را در اختیار این نهاد گذاشته است.
در طی نشست فصلی ماه ژوئن شورای حکام نیز قطعنامه مشابهی به بهانه ادعای عدم همکاری ایران با نهاد ناظر هسته ای درباره ذرات اورانیوم در سه سایت ناشناس -علی رغم دو رای منفی روسیه و چین- به تصویب رسید. در همان برهه زمانی، این مسئله با واکنش تند مقام های ایران روبرو شد و تهران تصویب قطعنامه را اقدامی سیاسی خواند و در واکنش بدان دوربین های نظارتی و سایر تجیهزات آژانس مستقر در سایت های خود را از دسترس خارج و خاموش کرد.
تردید در موثر بودن قطعنامه
روز گذشته و در آستانه آغاز نشست فصلی شورای حکام، رافائل گروسی، مدیر کل آژانس در جریان یک نشست مطبوعاتی مشترک با آنالنا بائربوک، وزیر امور خارجه آلمان در برلین گفت: «ما به‌عنوان یک جامعه بین‌المللی، سؤالات باز داریم که باید به آنها پاسخ داده شود».
گروسی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: « چندین ماه درگیر هستیم و دنبال مکانیسم هایی هستیم که مسائل را حل کنیم؛ تا الان موفق نبوده ایم. اگه قطعنامه‌ای هم نباشد من از ایران خواهش می کنم که با ما همکاری بکنند. من نمی توانم بگویم غنی سازی ۶۰ درصدی اورانیوم در ایران خارج از کنترل است. این میزان از غنی‌سازی اورانیوم در ایران خیلی بالاست؛ بارها این را گفته‌ام. ایران می تواند غنی سازی اورانیوم را انجام بدهد غیرقانونی نیست اما قاعده این است که باید با همکاری آژانس این کار را انجام بدهد. کماکان دسترسی آژانس به دوربین های ایران قطع است».
گروسی در مورد شایعات پیرامون قطعنامه علیه ایران گفت: «اگر قطعنامه‌ای که در شورای حکام آژانس اتمی درباره ایران در حال بررسی است، در کار نبود باز هم از آنها (ایران) می‌خواستم با من همکاری کنند. بنابراین اینکه یک قطعنامه می‌تواند چه اثراتی داشته باشد موضوعی است که محل حدس و گمان است».
در همین حال، وزیر امور خارجه آلمان ادعا کرد ایران «تقریباً تمام الزامات برجام را طی سال‌ها به‌طور سیستماتیک نقض کرده است». بائربوک همچنین ایران را به دلیل «عدم پایبندی به سایر تعهدات در قبال آژانس بین‌المللی انرژی اتمی» مورد انتقاد قرار داد. وی افزود: «برنامه هسته‌ای ایران باید به شیوه‌ای قابل اعتماد و نظارت کامل بر اساس توافق‌های قانونی و همچنین سایر توافقات انجام شود».
مدیر کل آژانس در شرایطی چنین اظهاراتی را ارائه کرد که ساعاتی پیش از آن، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در حاشیه نشست هیات دولت نسبت به صدور قطعنامه هشدار داد. محمد اسلامی، در واکنش به اقدام اخیر برخی از اعضای شورای حکام گفت: «آنها که متن پیش نویس قطعنامه را آماده کرده و اسنادی را بدان ضمیمه کردند، به خوبی می دانند صحت ندارد و جمهوری اسلامی حقیقت آن را رد کرده است». رئیس سازمان انرژی اتمی با رد سفر آژانس بین المللی انرژی اتمی گفت: «فعلا سفری از آژانس در دستور کار نیست؛ موضوع حائز اهمیت این است که وزارت خارجه بحث تداوم مذاکرات را پیگیری کند و این کار به اشکال گوناگون در دست اقدام است».
روز اول پر چالش نشست شورای حکام
با این همه و با پایان روز اول نشست شورای حکام آژانس، تروئیکای اروپایی بیانیه ای را منتشر کرد که در آن ادعا می شد خواسته‌های فرابرجامی ایران مانع رسیدن به پایان مذاکرات در سپتامبر گذشته شد. بیانیه ادعا می کرد تروئیکا به همراه شرکا، تمام تلاش خود را برای مذاکره در مورد بازگشت به برنامه هسته ای ایران انجام داده است.
در بخش دیگری از بیانیه تروئیکا به تدابیر جبرانی ایران در برجام که در مقابل بی‌عملی طرف‌های مشارکت کننده در این توافق صورت گرفت اشاره شده و آمده است: امروز، کل ذخایر اورانیوم غنی شده ایران ۱۸ برابر از محدودیت های تعریف شده در برجام فراتر رفته و شامل مقادیر بسیار نگران کننده اورانیوم غنی شده تا ۵، ۲۰ و ۶۰ درصد است.
از زمان آخرین گزارش مدیرکل در سپتامبر سال جاری، ایران ذخایر اورانیوم غنی شده با خلوص ۲۰ درصد را تا ۱۶ درصد و ذخایر اورانیوم با خلوص ۶۰ درصد را تا ۱۲ درصد افزایش داده است. سه کشور اروپایی ادعا کردند: اگر ایران تصمیم نگیرد که بصورت کامل به تعهدات برجامی بازگردد این وضعیت در آینده نزدیک بدتر خواهد شد. از این رو ما به رایزنی‌ها در کنار شرکای بین‌المللی درباره بهترین روش برای مقابله با تشدید بی‌وقفه و خطرناک هسته‌ای ایران ادامه خواهیم داد.
به طور جداگانه، نماینده آمریکا در جلسه شورای حکام هم ادعا کرد ایران به توسعه برنامه هسته‌ایش ورای محدودیت‌های برجامی از طریق راه‌اندازی سانتریفیوژهای پیشرفته و انباشت اورانیوم با غنای بالا ادامه می‌دهد. به ادعای او ایران در ماه سپتامبر امید جمعی را مبنی بر اینکه بازگشت به برجام قریب‌الوقوع است با طرح درخواست‌هایی که می‌دانست غیرممکن است از بین برد.
این درخواست‌ها وظایف آژانس اتمی درباره تعهدات پادمانی ایران را سیاسی می‌کرد و از آنها می‌خواست که تعهداتشان را اجرا نکنند. شرایط از ماه سپتامبر تنها پیچیده‌تر شده است. ایران باید به تحریک‌های هسته‌ای و برداشتن گام‌هایی که خطر اشاعه هسته‌ای زیادی دارند، پایان دهد.
گام دیگری در جهت مرگ برجام؟
اکنون، به نظر می رسد علی رغم آن که در نشست فصلی پیشین شورای حکام آژانس در ماه سپتامبر دولتهای غربی از صدور قطعنامه علیه تهران پرهیز کرده و به انتشار بیانیه اکتفا کرده اند، در شرایط کنونی به نظر می رسد صدور قطعنامه قطعی باشد. علی رغم خوش بینی ها به احیای برجام تا اوایل ماه سپتامبر، از آن زمان مذاکرات احیای برجام به طور رسمی متوقف شده است.
اگر چه عدم توافق بر سر دسته ای مسائل مورد اختلاف باقی مانده و در پیش بودن انتخابات میان دوره ای در ایالات متحده از مهمترین دلایل توقف مذاکرات برشمرده می شد، اما در طول این مدت بروز اعتراضات در ایران و واکنش دولتهای غربی نسبت به این مسئله باعث بالا رفتن تنش ها میان دو طرف شده است.
از سوی دیگر اتهام مداخله ایران در جنگ اوکراین -مسئله ای که اکیدا و بارها توسط مقامات تهران رد شد- بر دامنه اختلافات میان ایران و غرب افزوده است، به گونه ای که برخی حتی خواهان فعال ساز مکانیسم ماشه (اسنپ بک) شده اند که عملا به معنای مرگ برجام است.
در این شرایط است که مقامات آمریکایی اذعان داشته اند که به واسطه درگیری در این دو مسئله، عملا تمرکزی روی توافق هسته ای با ایران ندارند.
حمله پهپادی به یک کشتی اسرائیلی در نزدیکی سواحل عمان، پس از ماهها فروکش کردن نسبی تنش ها در منطقه و آب های خلیج فارس و دریای عمان، و واکنش ایالات متحده به این مسئله و متهم کردن ایران به مداخله در آن بر آتش اختلافات می دمد.
بدین ترتیب، به نظر می رسد با بالا گرفتن گستره و دامنه موضوعات مورد اختلاف، صدور قطعنامه شورای حکام و واکنش احتمالی تهرانی بدان گام دیگری در مسیر مرگ برجام خواهد بود. این که آیا طرفین توافق آمادگی چنین مسئله ای را در مرحله کنونی خواهند داشت یا خیر، بستگی به نحوه واکنش آنها به مسائل در کوتاه مدت دارد.
- 12
- 8
