نتیجه سفر ۲روزه گروسی | مفاهمه با آژانس برای چه بود ؟

آنگونه که انتظار می‌رفت سفر مدیرکل آژانس انرژی اتمی به تهران و دیدار با مقامات ارشد ایران انعکاس گسترده‌ای در پایتخت‌های غربی پیدا کرد و برخلاف جو مثبتی که در جریان سفر دو روزه رافائل گروسی حاکم بود، به سرعت تبدیل به بازی رسانه‌ای و گمانه‌زنی‌ها از محتوای توافقات شد. گروسی در بازگشت به وین در جریان یک کنفرانس خبری با بیان اینکه معتقدم پیشرفت قابل‌توجهی در گفت‌‌‌وگو با ایران حاصل شد، گفت: سایت فردو به بازرسی بیشتری نیاز دارد و ما شدت بازرسی در آنجا را افزایش خواهیم داد. بازرسی‌‌‌ها از سایت فردو ۵۰‌درصد افزایش خواهد داشت که پیشرفت بسیار مهمی از نظر شفافیت به شمار می‌‌‌آید و تجهیزات نظارتی فعالیت‌‌‌های هسته‌‌‌ای در تعدادی از اماکن دوباره نصب می‌شود. مدیرکل اضافه کرد: «چیزی که مهم بوده این است که ما  روی بازرسی‌‌‌ها، دسترسی به افراد و دسترسی به مواد به خصوص توافق کردیم که این یک تغییر است.» گروسی همچنین درباره پیدا شدن ذرات اورانیوم ۸۴‌درصد غنی شده گفت: «توجه به این نکته مهم است که هیچ تولید یا انباشتن اورانیوم غنی شده در این سطح وجود نداشته است. این بسیار مهم است و مردم نباید گمراه شوند.»

از این زاویه بود که سایت نورنیوز نزدیک به شورای عالی امنیت ملی اعلام کرد خبر دسترسی به افراد و اماکن سه‌‌‌گانه مورد ادعای آژانس یا نصب دوربین‌‌‌های جدید کذب است. نور نیوز در توییتی نوشت: مهم‌ترین نتیجه سفر مدیرکل آژانس به تهران، دستیابی به الگوی مشترک برای تسریع در همکاری‌‌‌های پادمانی در چارچوب وظایف ایران و اختیارات قانونی آژانس با رعایت قانون اقدام راهبردی بوده است.

 سخنگوی سازمان انرژی اتمی نیز برخی ادعاها مبنی بر دسترسی به افراد در جریان این سفر را رد کرد و گفت: هیچ گاه بحث دسترسی به افراد مطرح نشد و هیچ متنی هم حاکی از این موضوع نوشته نشده است. بهروز کمالوندی در مورد نصب دوربین‌‌‌های جدید در تاسیسات هسته‌‌‌ای نیز تاکید کرد که در مورد نصب دوربین‌ها صحبت یا توافقی صورت نگرفته است. وی در مورد ادعای افزایش ۵۰درصدی بازرسی‌‌‌های آژانس از مکان‌‌‌های هسته‌‌‌ای ایران گفت: از آنجا که برای اولین بار در مجتمع فردو غنی‌سازی ۶۰‌درصد آغاز شده بود و بر اساس رویکرد پادمانی بازرسی‌‌‌ها باید افزایش پیدا می‌‌‌کرد. چرا که اصولا با افزایش سطح غنی‌سازی یا ورود مواد حساس تر به موسسه میزان بازرسی‌‌‌ها با توافق طرفین افزایش پیدا می‌کند. کمالوندی تاکید کرد: بر همین مبنا تعداد بازرسی‌‌‌های فردو پیش‌تر ۸ مورد بوده است که با توجه به سطح غنی‌سازی بالاتر به ۱۱ مورد افزایش پیدا کرده است.

سخنگوی سازمان انرژی اتمی همچنین در واکنش به برخی اخبار مبنی بر توافق با آژانس برای دسترسی به سه مکان ادعایی بر اساس میزان‌‌‌ درخواست آژانس، گفت: هیچ بحثی در مورد میزان دسترسی بدون محدودیت به سه مکان ادعایی مطرح نشده است و باتوجه به دسترسی قبلی به این مکان‌‌‌ها اصولا لزومی به دسترسی بیشتر دیده نمی‌شود و آژانس نیز تاکنون چنین درخواستی نداشته است. ظهر روز گذشته نیز در جلسه کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس رئیس سازمان انرژی اتمی و سخنگوی این سازمان ابعاد و نتایج سفر رافائل گروسی را مورد بحث قرار دادند. محمد اسلامی با تشریح آخرین وضعیت برنامه هسته‌ای کشور در تولید و ذخایر اورانیوم غنی شده، گفت: «در موضوعات باقی‌مانده از جمله سه مکان هم طبق پادمان با آژانس همکاری خواهیم کرد.» در این جلسه کمالوندی هم با تشریح مواد سه‌گانه مورد توافق در بیانیه مشترک سازمان انرژی اتمی و آژانس بین‌المللی، گفت: «ملاک ما برای همکاری با آژانس، پادمان است و طبق قانون اقدام راهبردی مجلس، تا زمانی که تحریم‌ها طبق توافق رفع نشود، ایران نظارت‌‌‌های فراپادمانی را اجرا نمی‌کند.»

تبیین و توضیح مقامات ایران پس از سفر گروسی در واقع تاکیدی بر رویکرد مثبت ایران از یکسو و ضرورت پرهیز از ادعاها با بازی رسانه‌ای است که پیش‌بینی می‌شد پس از بازگشت مدیرکل به وین به‌صورت گسترده در دستور کار قرار بگیرد. رسانه‌های غربی و خبرنگاران متمرکز بر مساله هسته‌ای ایران با گمانه‌زنی‌های خود به استقبال این موضوع رفتند که به‌نظر نمی‌رسد این سفر بتواند در بن‌بست‌شکنی موجود بدون دستیابی طرفین به یک توافق مشخص با گام‌های ملموس موفق عمل کند. در واقع این گمانه‌زنی‌ها معطوف به توافقات تاکتیکی و موردی بوده است. پیش‌تر نیز لارنس نورمن خبرنگار وال‌استریت ژورنال با گمانه‌زنی از جزئیات سفر گروسی به تهران در توییتی نوشت: احتمال نمی‌رود توافقی گسترده در زمینه تحقیقات پادمانی درباره ذرات هسته‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای اعلام‌‌‌‌‌‌‌‌‌نشده انجام شود؛ بیشتر احتمال دارد که شاهد تلاش گروسی برای افزایش دفعات بازرسی‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها در فردو، نطنز و جاهای دیگر در بحبوحه نگرانی‌ها درباره سطوح بسیار بالای غنی‌‌‌‌‌‌‌‌‌سازی در ایران باشیم.

این گروه حتی تاکید رئیس سازمان انرژی اتمی بر ادامه نقشه راه گذشته بین ایران و آژانس که از ماه ژوئن ۲۰۲۲ تاکنون در تعلیق است، را نیز مورد تردید قرار داده و استدلال کرده‌اند که این مساله نوعی وعده است و در نهایت به جایی ختم نخواهد شد. فارغ از رویکرد رسانه‌ای و هدفمند غربی برای تاثیرگذاری بر سفر گروسی و گرفتن امتیازات بیشتر از ایران، روزنامه دنیای اقتصاد در شماره ۹ اسفند با عنوان توافق تاکتیکی و محدود در راه است؟ به این روند اشاره کرده بود.

بیانیه مشترک همکاری در پایان سفر دوروزه رافائل گروسی به تهران و دیدار و مذاکره با مقامات عالی‌‌‌رتبه ایران، نیز به نوعی این پیش‌بینی را تایید می‌کند. در این بیانیه آمده است: سازمان انرژی اتمی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در خصوص موارد زیر به توافق رسیدند: تعاملات بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران با روحیه همکاری و با رعایت کامل صلاحیت‌‌‌های آژانس و حقوق و تعهدات جمهوری اسلامی ایران بر اساس موافقت‌نامه‌‌‌های جامع پادمانی صورت خواهد پذیرفت. در خصوص مسائل پادمانی باقی‌مانده مربوط به سه مکان، ایران آمادگی خود را برای ادامه همکاری و ارائه اطلاعات و دسترسی بیشتر به منظور رسیدگی به مسائل پادمانی باقی‌مانده اعلام کرد.

ایران به صورت داوطلبانه به آژانس اجازه می‌دهد تا چنانچه مقتضی باشد فعالیت‌‌‌های راستی‌آزمایی و نظارت بیشتر را اجرا کند. روش اجرای آن طی یک نشست فنی که به زودی در تهران برگزار می‌شود، بین دو طرف مورد توافق قرار خواهد گرفت. حتی اگر ایران و آژانس توانسته باشند در این مقطع به توافقات تاکتیکی دست پیدا کنند، این می‌تواند زمینه‌ای برای رسیدن به یک چارچوب توافق در آینده نزدیک باشد که بتواند مساله پادمانی بین ایران و آژانس را که از آغاز به یکی از گره‌های احیای برجام تبدیل شده است، حل و فصل کند و فضای بازگشت به میز مذاکره را پس از چند ماه تعلیق و بن بست مجددا فراهم کند.

این توافق تاکتیکی از یک منظر دیگر نیز می‌تواند حائز اهمیت و ارزش افزوده برای ایران و حتی طرف غربی باشد که مانع از ورود طرفین به فضای تصاعد بحران می‌شود. در این فضا به‌نظر نمی‌رسد در نشست شورای حکام که از امروز دوشنبه در وین برگزار می‌شود، حداقل شاهد صدور قطعنامه با لحن تند علیه ایران باشیم و دو طرف فعلا از خوان نشست مارس عبور خواهند کرد. با این حال نمی‌توان احتمالات بدبینانه را نیز از نظر دور داشت.

در واقع آنگونه که محمد اسلامی رئیس سازمان انرژی اتمی در نشست خبری با گروسی تاکید کرد که ارتباطات و رفت وآمدها و گزارش‌‌‌ها باید اعتمادآفرین باشد و اگر در نشست آتی شورای حکام قطعنامه‌‌‌ای صادر شود، مراجع ذی‌ربط تصمیم‌گیری خواهند کرد، اشاره‌ای به این احتمالات است که بازی رسانه‌ای غرب به آن فضای مانور داده است.

 مفاهمه با آژانس برای چه بود ؟ 

حشمت‌‌‌الله فلاحت‌‌‌پیشه، رئیس‌‌‌ پیشین کمیسیون امنیت ملی مجلس در گفت‌وگویی اختصاصی با روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت که آمدوشد گروسی به ایران و گزارش احتمالی وی به شورای حکام بیانگر مرحله‌‌‌ای به نام جلوگیری از تصاعد بحران است و هنوز وارد مرحله احیای برجام نشده‌‌‌ایم. وی همچنین تاکید کرد که در شرایط فعلی، طرف‌‌‌های غربی از آژانس برای کنترل برنامه‌‌‌ هسته‌‌‌ای ایران در شرایط برزخ دیپلماسی استفاده می‌کنند و این سفر هم در همین راستا بود.

ارزیابی شما از سفر اخیر گروسی به ایران چیست و به نظر شما روابط ایران و آژانس بعد از دیدار مدیرکل آژانس از ایران به چه سمتی می‌رود؟

اگر جایگاه آژانس را برای خودمان تعریف کنیم تاحدودی مشخص می‌شود که ایران چه نوع توافقی را با رافائل گروسی پیش برده است. در مذاکرات احیای برجام، موضوع نظارت آژانس یکی از برگ‌‌‌های روی میز ایران به حساب می‌‌‌آمد؛ ایران نیز دائما با این برگ بازی می‌‌‌کرد تا در ازای پذیرش بخشی از بازرسی‌‌‌ها و نظارت‌‌‌های آژانس، برخی از تحریم‌‌‌ها برداشته شود.

زیرا می‌‌‌دانیم از فاصله بین پادمان‌‌‌های مرتبط با ان‌‌‌پی‌‌‌تی تا نظارت‌‌‌های پروتکل الحاقی که هنوز در مجلس ایران تصویب نشده ولی به عنوان یک برگ مذاکراتی مطرح می‌شود، یک رژیم نظارتی برقرار است که خاص مناسبات ایران و آژانس است. بعد از خروج دونالد ترامپ از برجام، ایران نظارت‌‌‌ها و دسترسی‌‌‌های بر پایه توافق‌‌‌های برجامی و پروتکل الحاقی را روزبه‌روز محدودتر می‌‌‌کرد. وقتی بحث مذاکرات احیای برجام مطرح شد، غربی‌‌‌ها‌ بندی را مطرح کردند مبنی بر اینکه اگر نظارت‌‌‌ها و بازرسی‌‌‌ها بخواهد افزایش پیدا کند به همان میزان بخشی از تحریم‌‌‌ها برداشته شود. وقتی فرصت توافق برای ایران از بین رفت چند اتفاق افتاد که باعث تضعیف توان چانه‌‌‌زنی ایران شد؛ از جمله مساله ربط دادن کلیت مناسبات ایران با جنگ اوکراین که درواقع کمینی بود که ایران در آن افتاد، ادعاهای اخیر مبنی بر یافت شدن ذرات سوخت نزدیک به ۸۴‌درصد غنی‌‌‌شده در فردو و در نهایت مسائل داخلی ایران از جمله بی‌‌‌ثباتی اقتصادی و نابسامانی‌‌‌هایی که در حوزه‌‌‌ ناآرامی‌‌‌ها شکل گرفت که باعث شدند توان چانه‌زنی ایران در مقابل غرب تضعیف شود. بعد از این اتفاقات، آمریکا و اروپا اعلام کردند برجام از دستورکارشان خارج شده و در این زمان، عده‌‌‌ای که در ایران برجام را یک میوه ممنوعه می‌‌‌خواندند به دنبال احیای مذاکرات رفتند. لذا در چنین شرایطی، برگ برنده ایران یعنی برگ نظارت‌‌‌ها و بازرسی‌‌‌ها تبدیل به چراغ سبزی از طرف ایران شد و اتفاقی که طی سفر گروسی به تهران افتاد، این بود که ایران پذیرفت تا بخشی از بازرسی‌‌‌ها به عنوان چراغ‌‌‌سبزی با هدف احیای برجام دوباره انجام گیرد. البته قبل از این، باید از ادعای سوخت ۸۴‌درصد در ایران رفع اتهام صورت گیرد.

با توجه به نتایج سفر و اظهارات طرفین، آیا چشم‌‌‌انداز حل مسائل بین ایران و آژانس دیده می‌شود یا خیر؟

همه چیز به گزارش رافائل گروسی به شورای حکام بستگی دارد؛ اگر وی در این گزارش عملا پرونده ادعای غنی‌‌‌سازی نزدیک به ۸۴‌درصد در ایران را ببندد و شرایط به سمتی پیش برود که پرونده ایران به شورای امنیت نرود یا قطعنامه‌‌‌ تندی علیه ایران در شورای حکام صادر نشود، به این معناست که توافقی بین طرفین صورت گرفته که این توافق به معنای افزایش نظارت‌‌‌ها و بازرسی‌‌‌ها از سوی ایران است. یعنی برگی که در زمان خود استفاده نشد در زمانی استفاده شده که حداقل در رابطه متقابل به یک برگ سوخته تبدیل شد.  همچنین آمدوشد گروسی به ایران و گزارش احتمالی وی بیانگر مرحله‌‌‌ای به نام جلوگیری از تصاعد بحران است و هنوز وارد مرحله احیای برجام نشده‌‌‌ایم. یعنی اگر شرایط در قالب توافق اعلامی دو طرف پیش برود، گروسی با گزارش خود از گسترش بحران بین ایران و طرف‌‌‌های غربی جلوگیری می‌کند.  این خود یک نشانه مثبت است و بعد از آن طرفین می‌توانند ابزارهای خود را به کار گیرند و به احیای مذاکرات برجام منتج شود.

اما معتقدم آمریکا و اروپا زمانی که به این نتیجه برسند سیاست تضعیف توان چانه‌‌‌زنی ایران بیش از این کارآیی ندارد و برگ پذیرش نظارت‌‌‌ها و بازرسی‌‌‌ها آخرین برگی بود که تهران حاضر شد روی میز بگذارد، شرایط برای احیای برجام فراهم می‌شود. هرچند تجربه نشان داده ایران فقط در شرایطی توانسته امتیازات لازم را از طرف مقابل بگیرد که از موضع قدرت سیاستش را پیش برده است. همچنین طرف‌‌‌های غربی وقتی از سوی طرف ایرانی عقب‌‌‌نشینی ببینند گام‌‌‌های بعدی را برمی‌‌‌دارند.

در نهایت پرونده ایران در نشست شورای حکام که روز دوشنبه آغاز می‌شود چه سرنوشتی پیدا خواهد کرد؟ آیا این نشست به صدور قطعنامه علیه ایران منجر می‌شود؟

اگر نشست به گونه‌‌‌ای باشد که از غنی‌‌‌سازی نزدیک به ۸۴‌درصد در ایران رفع اتهام شود و در عین حال گروسی اعلام کند که می‌تواند به سازوکاری برای نظارت و بازرسی از ایران برسد، شورای حکام قطعنامه‌‌‌ای علیه ایران صادر نمی‌‌‌کند که منجر به افزایش تنش شود بلکه احتمالا به صدور بیانیه اکتفا خواهند کرد. نکته آخر اینکه در شرایط فعلی، طرف‌‌‌های غربی از آژانس برای کنترل برنامه‌‌‌ هسته‌‌‌ای ایران در شرایط برزخ دیپلماسی استفاده می‌کنند و این سفر نیز در قالب کنترل برنامه هسته‌‌‌ای ایران در شرایط برزخی بوده است.