روزنامه توسعه ایرانی نوشت: روابط ایران و روسیه را باید از عجیب‌ترین و پرتنش‌ترین روابط با پستی و بلندی بسیار در طول تاریخ سیاسی ایران دانست. نوع رفتار این همسایه شمالی همواره در اذهان جمعی ایرانیان منفعت‌گرایانه ثبت شده است؛ از دوران روسیه تزاری که عملا روابطی یکجانبه با ایران داشت تا دوران بلشویک‌ها و روابط ایران با اتحاد جماهیر شوروی که از ماجرای حمله ویرانگر و اشغالگرانه به شمال ایران تا قطع رابطه با دولت ملی دکتر مصدق را دربرمی‌گرفت تا... همین دوران متأخر!
در سال‌های اخیر اما بسیار تلاش شد تا این نگرش تغییر کند، نگرشی که هر چقدر برخی مسئولان داخلی و حتی برخی تندروهایی که می‌توان آنان را روسوفیل نامید سعی کردند آن را تلطیف کنند اما در نهایت گویا روسیه در دوران ولادیمیر پوتین تمایل چندانی برای بهبود آن نداشت و بارها درباره موضوعات مختلف از دالان زنگه‌زور و مساله سوریه تا ماجراهای خرید اس ۳۰۰ و حتی موضوع حساسیت‌برانگیزی چون جزایر سه گانه برای افکار عمومی ایرانیان، بار دیگر در مقابل ایران قرار گرفت.
وعده سخنگو درباره قرارداد نهایی با روس‌ها
دیروز اما سخنگوی وزارت خارجه ایران در پاسخ به سوالی در مورد امضای موافقتنامه جامع همکاری ایران و روسیه در اواخر دی ماه با حضور روسای جمهور دو کشور در مسکو گفت: «این موافقتنامه ابعاد مختلفی دارد و شامل حوزه‌های اقتصادی، تجاری، انرژی، محیط زیست، مباحث دفاعی، امنیتی و ... است.» وی افزود: «این سند تکمیل‌کننده سند قبلی است که بین ایران و روسیه وجود داشته و درواقع سند قبلی را تکمیل کرده است. این یک سند دوجانبه بین ایران و روسیه برای گسترش روابط در حوزه‌های مختلف است.»
سندی برای تکمیل سندهایی که بود
بقایی البته درباره این سند تکمیل‌کننده تاکید داشت که سند جدید به نوعی به‌روزرسانی و تکمیل‌کننده موافقتنامه بلندمدت همکاری ایران و روسیه است که در اواخر دهه ۱۳۷۰ به امضای دو کشور رسید. این موافقتنامه ابتدا در سال ۱۳۸۱ اجرایی و پس از یک دوره ۱۰ ساله در سال ۱۳۹۱، به‌طور خودکار تمدید شد و همچنان مبنای همکاری‌های دوجانبه ایران و روسیه است.
موافقتنامه جدید از اوایل تابستان سال جاری به تأیید دو کشور رسیده بود، اما زمان دقیق امضای آن به‌دنبال برگزاری جلسات مختلف و بررسی‌های لازم از سوی دو رئیس‌جمهور مشخص شد. این سند با هدف تقویت روابط دوجانبه و توسعه همکاری‌های دو کشور در حوزه‌های مختلف به‌ویژه در زمینه‌های اقتصادی و انرژی تدوین شده است.
همچنین مهدی سنایی، مشاور سیاسی رئیس‌جمهور با انتشار متنی در حساب کاربری خود در شبکه اجتماعی ایکس، اعلام کرد که مسعود پزشکیان به زودی در پی دعوتنامه ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور سوریه، عازم این کشور خواهد شد.
سنایی با اشاره به اینکه رئیس‌جمهور روز چهارشنبه (۱۹ دی) برای بررسی روابط دوجانبه و موضوعات منطقه‌ای در تهران میزبان السودانی، نخست‌وزیر عراق است، در این باره نوشت: «رئیس‌جمهور دعوتنامه‌هایی نیز از آقای ولادیمیر پوتین و آقای امامعلی رحمان دریافت نموده و اواخر دی‌ماه به تاجیکستان و روسیه سفر می‌کند. اسناد متعددی بمنظور گسترش روابط امضا می‌شود». از سوی دیگر کاظم جلالی، سفیر ایران در مسکو نیز درباره این سفر تاکید کرد: سفر مسعود پزشکیان به مسکو با هدف امضای موافقتنامه جامع همکاری‌ها توسط رؤسای‌جمهور دو کشور و مذاکرات دوجانبه برای ارتقای سطح مناسبات، تاریخی خواهد بود.
ماجرای توافقنامه راهبردی ایران و روسیه
ایران و روسیه پیش از این نیز در سال ۲۰۰۱ میلادی قرارداد استراتژیک ۲۰ ساله امضا کردند که در سال ۲۰۲۰ به طور خودکار به مدت پنج سال دیگر تمدید شد. در همان سال، دو طرف توافق کردند که یک سند جدید جایگزین توافق قبلی شود. در این بین اما تاکنون جزئیات دقیقی از این توافق استراتژیک جدید منتشر نشده، اما بر اساس اطلاعات ارائه‌شده از سوی روسیه، توافق سال ۲۰۰۱ شامل همکاری‌هایی در حوزه‌های صنعت و فناوری، پروژه‌های امنیتی، انرژی، استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای است.
همچنین در آن مقطع کاظم جلالی، سفیر ایران در روسیه، تاکید کرده بود که پیش‌‌نویس این موافقتنامه توسط ایران تهیه شده، اما نیاز به زمان دارد تا گفت‌وگوهای بین دو کشور انجام بگیرد. جلالی گفت که طرف ایرانی کار خود را در این زمینه انجام داده و امیدواریم طرف روسی نیز کار خود را انجام بدهد و در زمان مناسبی به جمع‌‌بندی مساله برسیم.
حالا اما با گذشت سه سال ظاهرا روس‌ها بالاخره برای تکمیل این قرارداد آمادگی پیدا کرده و در روزهای اخیر نیز رسانه‌های روسی از سفر کاری مشترک ویتالی ساولیف و الکسی اورچوک، معاونان نخست‌وزیر روسیه، به تهران خبر دادند.
ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه، نیز در ۲۳ آبان گفته بود که شرایط امضای توافقنامه راهبردی جامع ایران و روسیه تعیین شده و طرفین در حال مذاکره درباره نحوه امضای آن هستند. او افزود که این موافقتنامه آماده است و در یک نشست رسمی بین سران دو کشور امضا خواهد شد. به نظر می‌رسد که در سفر آتی پزشکیان به روسیه نیز قرار است همین موارد مطرح شود.
اما سوال اینجاست با وجود چنین قراردادی که البته همچنان جزئیات و نحوه اجرای آن نامشخص بوده، روسیه پوتین چقدر به تعهداتش عمل کرده و اساسا در سال‌های اخیر تا چه اندازه این قرارداد تضمین‌کننده منافع ایران بوده است؟
فارغ از این مساله که بارها مطرح شده شاید روسیه از حملات اسرائیل بعد از ۷ اکتبر سال ۲۰۲۲ آگاه بوده باشد، در مواردی هم چون زنگه زور و مساله تمامیت سرزمینی ایران، روسیه بارها نشان داده که چندان کشور امنی برای ایرانی‌ها نیست.
حمله روسی به تمامیت سرزمینی ایران
۲۹ آذر ۱۴۰۲ که مجمع همکاری کشورهای عربی و روسیه، به منظور گسترش همکاری‌های فی‌مابین در مراکش برگزار شد در بیانیه پایانی این نشست، ادعاهای تکراری امارات درباره جزایر سه‌گانه ایرانی طرح شد. اما شاید حتی برای مقامات جمهوری اسلامی نیز حیرت‌انگیز این بود که بیانیه از سوی روسیه امضا شد که به معنای تأیید مسکو بر ادعای واهی ابوظبی بود و همان زمان با انتقادهای گسترده‌ای در ایران مواجه شد.
این بیانیه نیز اگر چه دارای بندهای متعددی بود، اما تأکید بر «استفاده از راه‌حل‌ها و ابتکارات صلح‌آمیز برای حل مناقشه مالکیت جزایر سه‌گانه»، تکرار موضع غیردوستانه‌ای بود که به صورت پررنگ‌تری از سوی دولت امارات درحال پیگیری بود و بارها نیز با واکنش قاطع تهران مواجه شده و ایران تأکید کرده حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه «غیرقابل مذاکره» است.
پیش‌تر نیز همراهی روسیه با موضع واهی دولت‌های عربی درباره جزایر سه‌گانه ایرانی خبرساز شده بود.
در تیرماه ۱۴۰۲ نیز امضای روسیه پای بیانیه مشترک وزرای امور خارجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و روسیه که حاوی ادعاهای مشابهی بود، با واکنش قاطع تهران مواجه شد و حتی کار به احضار سفیر روسیه در تهران به وزارت امور خارجه ایران نیز کشید تا مراتب اعتراض ایران به چنین موضع‌گیری‌هایی به مسکو منتقل شود. در جریان آن احضار، دستیار وزیر و مدیرکل خلیج فارس وزارت امور خارجه با تأکید بر تعلق ابدی جزایر سه‌گانه ایرانی «ابوموسی»، «تنب بزرگ» و «تنب کوچک» به خاک ایران، خواستار تصحیح موضع فدراسیون روسیه نسبت به این موضوع شد.
خنجر از پشت روسیه در مورد دالان واهی زنگه‌زور
اما این همه ماجراهای ایران با روسیه پوتین در ماه‌های اخیر نیست. ولادیمیر پوتین، ۲۸ مرداد سال جاری نیز در سفری به باکو، با الهام علی‌اف، در باکو دیدار کرد و بعد از این دیدار رسانه‌های باکو خبر دادند که پوتین در این ملاقات، از تأسیس کریدور مورد مناقشه با ایران یعنی زنگزور استقبال کرده است.
همان زمان نشریات باکو از موافقت پوتین با ساخت کریدور ریلی زنگزور که نخجوان را با عبور از خاک ارمنستان به خاک جمهوری آذربایجان و ترکیه متصل می‌کند، خبر دادند. کریدوری که دستکم رهبر جمهوری اسلامی ایران به صراحت و قاطعیت مخالفت خود را با راه‌اندازی و احداث آن اعلام کرده‌اند.
رهبری در مرداد سال جاری و در دیدار با نخست وزیر ارمنستان بر مخالفت ایران با کریدور زنگزور تاکید و اظهار کردند: جمهوری اسلامی ایران مسیر زنگزور را به ضرر ارمنستان می‌‌داند و همچنان بر این موضع خود ایستادگی دارد.
رهبر انقلاب مشابه همین موضع را نیز بار دیگر در دیدار با شخص پوتین ابراز کرده بودند. برای ایران دالان زنگه زور یعنی از دست رفتن یک کریدور مهم و برهم خوردن مرزهای شمال غرب کشور و ایران بارها گفته به آن تن نخواهد داد اما در این مورد نیز روسیه نشان داد متحد مطمئنی برای ایران نیست.
همراهی روسیه با تحریم‌ها علیه ایران
اگر تصور می‌کنید ماجرای بدعهدی همسایه شمالی با ایران، به همین موارد ختم می‌شود سخت در اشتباه هستید چون روس‌ها تقریبا به قراردادهای دیگر خود با ایران نیز چندان اعتنا نکردند. تاخیر بسیار در تحویل اس ۳۰۰ به ایران شاید یکی از کمترین این موارد است.
کافی است نگاهی به عقب بیندازیم تا با قراردادهای دیگری مواجه شویم که رها شده‌اند. در دوره پس از امضای کریدور بین‌المللی حمل و نقل شمال-جنوب بین «روسیه-ایران-هند» در سال ۲۰۰۰ مقرر شده بود که همه ساله مقادیر قابل توجهی کالا بین حوزه شمال غرب اروپا با گذر از خاک روسیه به ایران حمل و از طریق حمل دریایی با حوزه اقیانوس هند و خود هندوستان مبادله شود. با این وجود روسیه (همراه با هند) به بهانه تحریم‌های ایران، آن هم در پرونده هسته‌ای که روسیه و هند خود از امضاکنندگان قطعنامه‌های تحریمی سازمان ملل علیه ایران بودند، اقدامی در راه‌اندازی این کریدور انجام ندادند.
جالب‌تر این که در شرایطی که دو دهه روسیه هیچ توجهی به قرارداد خود با ایران نداشت تنها بعد از حمله نظامی روسیه به اوکراین و اشغال شرق این کشور و تجزیه بخش‌های شرقی آن بود که روسیه‌ای که از سوی غرب به شدت تحت تحریم قرار گرفته ناگهان در کریدور شمال-جنوب فعال شد و مبادلاتی را از این کریدور با کشورهای حوزه خیلج فارس و اقیانوس هند انجام داد؛ یعنی زمانی که خود به این کریدور نیازمند بود و نه به دلیل همراهی با ایران زیر فشار تحریم‌ها!
به این موارد می‌توان بسیاری از موارد دیگر را نیز اضافه کرد. این که مشخص نیست آیا روسیه تضمینی برای نگهداری و بهسازی و تعمیر اس۳۰۰ها به ایران می‌دهد تا مساله رقابت نفتی این کشور با ایران از جمله مواردی است که نشان از بدعهدی روس‌ها با ایران داشته است. روسیه با صدور نفت به چین با بهایی ارزان و تخفیف‌های زیاد، با ایران رقابت می‌کند و همچنین در حالی که امن‌ترین بازار گاز جهان را خود در اروپا در دست داشت، به نوعی همواره مانع از صادرات گاز ایران به گرجستان از طریق خط لوله ایران ارمنستان می‌شد.
در این بین البته قابل درک است که برای روسیه بدون تردید تنها منافع خود اهمیت دارد. برای هر کشوری در جهان منافع ملی خود در اهمیت است و در این بین باید از مسئولان و مقامات و حامیان و طرفداران ارتباط با روسیه به هر قیمتی، پرسید که آیا برای آنان منافع طرف‌های روسی بااهمیت‌تر است یا منافع ملی ایران؟
حتما بسیاری از کشورها از جمله هند، چین، امارات و عربستان با روسیه قراردادهای طولانی‌مدت دارند اما در کدام مورد روسیه این همه بدعهدی کرده و به راحتی زیر میز اجرای قراردادها زده یا درنهایت تنها منافع خود را تامین کرده است؟ شاید وقت آن است مسئولان کشور در میان خود به دنبال روسوفیل‌هایی بگردند که ترجیح آنان بر حفظ منافع این همسایه شمالی است نه سرزمینی که مادر و زادگاه نخستین آنان است.
نهال فرخی
- 19
- 5
