آیا روابط ایران و روسیه استراتژیک است؟

رابطه ایران و روسیه برای ایران در شرایط خاصی قرار دارد. همراهی روسیه با ایران در مذاکرات هسته‌ای ۱+۵ و تشکیل ائتلاف ضد داعش در کنار ترکیه از بارزترین همراهی‌های روسیه بوده است. افرادی هستند که رابطه ایران با روس‌ها را یک اتحاد استراتژیک می‌خوانند. قرار دادن عنوان اتحاد استراتژیک با این کشور شرقی اما به مذاق افراد زیادی خوش نیامده است. بر سر در وزارت خارجه جمهوری اسلامی، یکی از شعارهای روزهای انقلاب نه شرقی نه غربی درج شده است. آنهایی که به روس‌ها بدبین هستند نیز کمی از خاطرات بد تاریخی از روسها نقل می‌کنند؛ اتفاقاتی مانند اشغال ایران در مدت جنگ جهانی دوم یا قبل تر از آن قراردادهایی مثل ترکمنچای و گلستان که عموم ایرانی‌ها آن دو را ننگین یاد می‌کنند.

پیشنهاد روحانی به پوتین چه بود؟

با همه خوش‌بینی، بدبینی‌ یا واقع‌بینی‌های سیاسی رابطه ایران و همسایه روس به رابطه‌ای گسترده تبدیل شده است. این کشور یکی از فروشندگان محصولات نظامی خود به ایران است. یک روزنامه لبنانی اخیرا از پیشنهاد رئیس جمهور ایران به همتای روس خود مبنی بر مبادله هواپیمای نظامی با بشکه‌های نفت ایران خبر داده است. روزنامه الدیار چاپ بیروت نوشته: ایران برای جبران فقدان ناوگان هوایی نظامی اش، بر ساخت موشکهای زمین به زمین و موشکهای بالستیک تمرکز کرد و در آخرین سفر فرمانده ارتش ایران به روسیه، وی به روسها پیشنهاد خرید ۵۰۰ هواپیمای میگ۳۱ و میگ ۳۵ را داد، که در مقابل آن ایران روزانه یک میلیون بشکه نفت به روسها واگذار کند. در پیشنهاد ایران فروش نفت با قیمتی پایین تر به روسها به مدت ۱۰ سال نیز وجود داشت. این روزنامه عرب زبان در حالی از موافقت پوتین با مبادله هواپیماهای نظامی خود با ایران خبر داده است که وزیر دفاع آمریکا می‌گوید اگر روس‌ها به ایران سلاح بفروشند آمریکا همه روابطش را با روسیه قطع می‌کند.

ایران به روس‌ها پایگاه نظامی نمی‌‌دهد

الدیار همچنین مطلبی را بیان کرده است که برای ایرانی‌ها جنجال‌برانگیز است. این روزنامه گفته: پوتین پیشنهاد ایجاد یک پایگاه هوایی روسی بزرگ در ایران را به این کشور داده است تا ۴۰۰ جنگنده به همراه موشکهای زمین به هوای روسیه در آن مستقر شوند. با این حال خود این روزنامه خبر داده است که ایران این پیشنهاد را رد کرده است. در اصل ۱۴۶ قانون اساسی آمده است: «استقرار هر گونه پایگاه نظامی خارجی در کشور هر چند به عنوان استفاده‌های صلح‌آمیز باشد ممنوع است.»

تابستان سال گذشته نیز تصاویری از حضور جنگنده‌های روسی در پایگاه هوایی نوژه همدان منتشر شده بود که به بعضی نگرانی‌ها دامن می‌زد. البته وزارت دفاع روسیه نیز در بیانیه‌ای این خبر را تایید کرده بود. گفته می‌شد حضور این جنگنده‌ها در ایران برای سهولت در حمله به مواضع گروه‌های تروریستی در سوریه بوده است. البته همان موقع علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی این موضوع را تکذیب کرد. او در پاسخ اخطار حشمت الله فلاحت پیشه عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس که به این موضوع اعتراض می‌کرد گفت: «اینکه ما با روسیه به‌عنوان متحد در مسائل منطقه به خصوص در سوریه همکاری داریم به معنای این نیست که پایگاهی به روسیه از نظر نظامی دادیم بنابراین اگر کسی این موضوع را در رسانه‌ها مطرح کرده، تکذیب می‌شود.»

علاءالدین بروجردی، رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای نیز در همین رابطه اعلام کرده بود ایران پایگاهی در اختیار روس‌ها قرار نداده است. او گفته بود: پرواز هواپیماهای روسی از پایگاه نوژه براساس مصوبه شورای‌عالی امنیت ملی و در چارچوب همکاری‌های چهارجانبه ایران، روسیه، سوریه و عراق است. به گفته رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس، تنها اقدامی که صورت گرفته این بوده که هنگام پرواز اجازه داده می‌شود جنگنده‌های روسی برای دریافت سوخت در چارچوب همکاری‌های دوجانبه و چهارجانبه از این پایگاه استفاده کنند که در این چارچوب همکاری‌ها کاملا منطقی است.

با گسترش همکاری نظامی ایران و روسیه توازن قوا در منطقه شکل می‌گیرد

شعیب بهمن، کارشناس مسائل بین الملل به فرارو می‌گوید: همکاری نظامی ایران و روسیه مساله جدیدی نیست و در گذشته هم بین دو کشور وجود داشته است. این همکاری در سال‌های پایانی جنگ تحمیلی شکل گرفت و تا کنون نیز کم و بیش وجود داشته است. نکته مهمی که درباره این همکاری‌ها وجود دارد، دخالت عامل غربی است. غربی‌ها به هیچ وجه تمایل ندارند که روابط این دو کشور در حوزه نظامی گسترش پیدا کند به همین خاطر غربی‌ها در سال‌های گذشته انواع و اقسام فشارها را برای جلوگیری از گسترش روابط نظامی ایران و روسیه به کار بسته‌اند. اوج این موضوع را می‌توانیم در مساله تحویل سامانه دفاعی اس ۳۰۰ به ایران مشاهده کنیم. کشورهای غربی سعی می‌کردند با وارد کردن فشار زیاد به روسیه مانع از تحویل این سامانه به ایران شوند. این مساله خود نشان می‌دهد که روابط ایران و روسیه با نگرانی‌های غرب رو به روست چرا که اگر این روابط شکل بگیرد به توسعه روابط دو کشور منجر خواهد شد و در پی آن نوعی توازن قوا در منطقه شکل خواهد گرفت. در حالی که در طول سالهای گذشته، کشورهای عربی مثل عربستان، قطر و امارات انواع و اقسام تسلیحات و جنگنده‌ها را از کشورهای غربی خریده‌اند و در مقابل ایران تحت تحریم‌های نظامی قرار داشته است.

روابط ایران و روسیه در سطح استراتژیک نیست

این کارشناس مسائل روسیه می‌گوید: روابط ایران و روسیه را نمی توان در سطح روابط استراتژیک تعریف کرد. در حال حاضر روابط ایران و روسیه به رغم همکاری هایی که دو کشور در حوزه‌های مختلف دارند در قالب روابط استراتژیک قابل تعریف نیست. اگر به روابط دو کشور نگاه کنیم، می‌بینیم همکاری‌های دو کشور صرفا در حوزه‌های خاصی رشد داشته‌اند و همکاری‌ها در بسیاری از حوزه‌ها در سطح پایینی قرار دارند. به عنوان مثال روابط تجاری دو کشور در یک دهه گذشته پایین تر از دو میلیارد دلار بوده است. اساسا این رابطه تجاری خود بیان گر آن است که دو کشور روابط استراتژیک ندارند. در حالی که اگر مقایسه کنیم، روسیه و ترکیه که درباره بسیاری از مسائل بین‌المللی و منطقه‌ای ممکن است با هم اختلاف نظر داشته باشند، روابط تجاری‌شان در سالهای گذشته بین ۳۰ تا ۴۰ میلیارد دلار در نوسان بوده است. این موضوع نشان می‌دهد که روابط آنکارا و مسکو نسبت به تهران و مسکو مستحکم‌تر است.

بهمن ادامه می‌دهد: سطح تعامل فرهنگی و اجتماعی هم بین ایران و روسیه نیز در ابعاد پایین تری قرار دارد؛ به گونه‌ای که نه ایرانی‌ها روسیه را به درستی می‌شناسند و نه روس‌ها تصور درستی از ایران و نقش منطقه‌ای این کشور دارند. در سطوح سیاسی نیز همین امر حاکم است. به رغم آنکه دیدارهای سیاسی بین ایران و روسیه همچنان برقرار بوده اما واقعیت این است که این تعاملات در سطحی نیست که بتوانیم رابطه تهران و مسکو را در یک رابطه استراتژیک دسته بندی کنیم. تنها حوزه‌ای که در روابط ایران و روسیه پیشرفت داشته همکاری‌های دو کشور در بعضی پرونده‌ها، مثل مساله سوریه بوده است که توانسته بسیاری معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی را دستخوش تحول قرار دهد. با این حال این همکاری را نیز نمی‌توان نشانه‌ای از استراتژیک شدن روابط دو کشور دانست. ما زمانی می‌توانیم روابط روسیه و ایران را استراتژیک بدانیم، که روابط دو کشور در همه ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، نظامی و امنیتی گسترش پیدا کند. در حالی که چنین چیزی نبوده و نیست. اما روابط ایران و روسیه این قابلیت را دارد که به سطح استراتژیک برسد. با این حال موانعی بسیار زیادی هم بر سر راه استراتژیک شدن این روابط وجود دارد.

باید از چنگ گذشته‌گرایی تاریخی رها شویم

این کارشناس مسائل روسیه معتقد است: اگر قرار باشد کشوری برای رابطه با کشور دیگر صرفا مسائل تاریخی را در نظر بگیرد هیچ کشوری نباید با کشور دیگر رابطه داشته باشد. در پرونده تاریخی همه کشورها دوره‌های تخاصم، جنگ و درگیری وجود دارد. این موضوع نیز در مورد روابط ایران و روسیه مساله مهمی است. چه کارشناسان سیاسی، چه نخبگان تصمیم گیرنده و چه توده‌های مردم درگیر یک نوع گذشته‌گرایی در مورد تاریخ روابط ایران و روسیه بوده‌اند و نتوانسته‌اند از چنگ این گذشته‌گرایی رها شوند. اما شرایط و تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی نسبت به ۱۰۰ یا ۵۰ سال پیش تغییر کرده است. نه روسیه امروز سیاست و اهدافی را که در گذشته به دنبال آن‌ها بود، دنبال می‌کند و نه ایران در موقعیت ضعف گذشته خود قرار دارد.

ایران اکنون به عنوان کشور مهم در سطح تخولات منطقه شناخته می‌شود که تاثیرگذاری جهانی دارد. از این حیث ماهیت روابط ایران و روسیه متتفاوت از آن چیزی است که در تاریخ روابط دو کشور دیده ایم. مضاف بر این با فروپاشی شوروی مساله نه شرقی نه غربی نیز از بین رفت. این شعار با توجه به رویارویی دو قطب شرق و غرب طراحی شده بود و این شعار امروز فی نفسه موضوعیت ندارد. البته قرار هم نیست سیاست ایران در قبال روسیه به گونه‌ای باشد که مسکو بر ایران تسلط داشته باشد یا بخواهد منافع خود را به صورت یک جانبه علیه ایران پیش ببرد. به این ترتیب دو کشور می‌توانند در حوزه‌های مختلف با همدیگر تعامل برابر داشته باشند. اما لازمه این همکاری‌ها این است که گذشته‌گرایی تاریخی حذف شود. اگر قرار بود این گذشته‌گرایی در سایر کشورها نیز وجود داشته باشد، آلمان و فرانسه دو متحد قوی و نگهدارنده اتحادیه اروپا نبودند. در حالی که در جریان جنگ جهانی، آلمانی‌ها پایتخت فرانسه را اشغال کرده بودند.

بهمن معتقد است: این نگاه در مورد روابط ایران با غرب نیز تا حد زیادی تلطیف شده است. ایران قراردادهای متعددی با فرانسوی‌ها در حوزه‌های نفت وگاز امضا می‌کند که گاهی آنها زیر قول خود می‌زنند، اما در عین حال کسی فرانسوی‌ها را متهم نمی کند که خیانت کرده‌اند. اما اگر در یکی از قرارداد‌های ایران و روسیه چالش کوچکی اتفاق بیفتد، موضوع بزرگ می‌شود و به خیانت، بدعهدی یا معامله بر سر ایران تعبیر می‌شود.