مکانیزم ماشه، دگردیسی از تعامل به فشار

چندی پیش تهران اعلام کرد که در مرحله چهارم کاهش تعهدات خود در اجرای توافق هسته‌ای، گازدهی به سانتریفیوژهای مرکز هسته‌ای فردو را آغاز می‌کند و با اعلام این خبر به صورت رسمی گام چهارم کاهش تعهدات خود را برداشت. واکنش‌ها به برداشته شدن گام چهارم زیاد بود، تا جایی که برخی از کشورها مانند فرانسه به زعم خود آن را نادرست دانسته و خواستار وضع تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران شدند، مایا کاسیانچیچ سخنگوی کمیسیون اروپا نیز تاکید کرد که پایبندی اتحادیه اروپا به برجام به پیروی کامل ایران بستگی دارد.

حال با توجه به کاهش تعهدات برجامی ایران و این مسئله که تهران هشدار داده، در صورت محقق نشدن خواسته‌هایش گام به گام از توافق هسته‌ای فاصله می‌گیرد، شاهد طرح سئوالاتی مانند این هستیم که آیا تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران که زیر سایه توافق برجام رفع شد، حال با بازگشت فعالیت‌های تهران به زمان قبل از توافق دوباره اجرایی می‌شوند؟ یا به طور کلی در چه صورتی استفاده از مکانیزم ماشه محقق می‌شود؟!

منشا تحریم‌های بین‌المللی چه بود؟

برنامه‌ هسته‌ای کشورمان از سال ۸۵ و به دنبال ارجاع پرونده‌ ایران از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به شورای امنیت، با تحریم‌های مختلفی مواجه شد. تحریم‌های بین‌المللی علیه کشورمان را می‌توان به ۴ دسته کلی تقسیم کرد: تحریم‌های چندجانبه (تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل)، تحریم‌های اتحادیه‌ اروپایی، تحریم‌های یک‌جانبه از سوی کشور‌های مختلف مانند ایالات متحده و تحریم‌های کنگره آمریکا.

شورای امنیت قطعنامه‌های متعددی را علیه برنامه هسته‌ای ایران به تصویب رسانده بود که با توافق برجام و تصویب قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، تمامی آنها لغو شد. اتحادیه اروپا هم بر مبنای قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت سازمان ملل، مجموعه‌ای از تحریم‌ها از جمله تحریم خرید نفت، مبادلات بانکی و مالی علیه ایران اعمال کرده بود که آنها نیز با تصمیم شورای وزیران اتحادیه و پس از اجرایی شدن توافق برجام لغو شدند. ایالات متحده هم تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران را با فرمان اجرایی رئیس جمهور وقت – اوباما- لغو کرد، ولی با خروج دونالد ترامپ از برجام همه‌ آن تحریم‌ها به همراه تحریم‌های جدید مجددا علیه تهران اعمال شد.کانادا، ژاپن و استرالیا هم تحریم‌هایی علیه برنامه هسته‌ای ایران وضع کرده بودند که پس از این توافق، به اجرای آن پایان دادند.

ایران چه اقداماتی برای رفع تحریم در قالب توافق هسته‌ای انجام داد؟

ایران در برابر رفع تمامی تحریم‌های بین‌المللی در مورد برنامه هسته‌ای، با توقف برخی از اقدامات مانند غنی‌سازی ۲۰درصدی و کاهش و تغییر بعضی از جنبه‌های برنامه هسته‌ای‌اش موافقت کرد. همچنین با پذیرش پروتکل الحاقی، نظارت مستمر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر اجرای تعهداتش در توافق هسته‌ای (برجام) را پذیرفت.

پس از این که آژانس اجرای تعهدات ایران را تایید کرد، تحریم‌های بین‌المللی علیه برنامه هسته‌ای کشورمان به طور یک‌جا در روز ۲۶ دی ماه ۱۳۹۴ رفع شد. این وضعیت تا ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ یعنی زمان خروج آمریکا از برجام ادامه داشت. از این تاریخ صرفا تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه برنامه هسته‌ای ایران به مرور به اجرا گذاشته و در ماه‌های بعد تحریم‌های جدیدتری هم به آن اضافه شد.

تلاش‌های بی‌حاصل اروپا و عدم اجرای تعهدات

پس از بازگشت تحریم‌های آمریکا، اروپایی‌ها تاکید کردند که خلا به‌وجود آمده از این اقدام را پر خواهند کرد که این ادعا فقط در حد حرف باقی ماند و ایران پس از یک سال صبر استراتژیک، اعلام کرد که مرحله به مرحله مطابق مفاد برجام، برخی از تعهدات خود را کاهش می‌دهد. همزمان اعلام شد که گام‌های برداشته شده برگشت پذیرند، در صورتی که شرکای دیگر برجام به تعهدات خود عمل کنند. هر چند ایران در چارچوب برجام و طبق بندهای ۲۶ و ۳۶ آن گام‌های چهارگانه در کاهش تعهداتش برداشته است و برجام به هیچ وجه از سوی ایران نقض نشده است، ولی برخی گام‌های برداشته شده را خروج گام به گام از توافق هسته‌ای دانسته و بر این باورند که می‌تواند زمینه ساز به‌کارگیری مکانیزم ماشه و بازگشت تحریم‌ها باشد.

در چه صورتی تحریم‌های بین‌المللی باز می‌گردد؟

۲ بار در برجام به مکانیزم ماشه اشاره شده است: اول، یکی از اعضای برجام از ایران شکایت کند و دوم، بازرسان آژانس گزارش کنند که ایران مطابق با قطعنامه ۲۲۳۱، پادمان‌ها را رعایت نکرده است؛ در این صورت موضوع از طریق مدیرکل آژانس به اطلاع شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌رسد.

جلسات شورای حکام به طور معمول هر سه ماه یکبار برگزار می‌شود، اما در صورتی که موضوعی اضطراری پیش بیاید، به درخواست یکی از اعضا، جلسه فوق العاده برگزار می‌شود. در صورتی که شورای حکام موضوع را تهدید جدی و فوری ارزیابی کند، موضوع به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع می‌شود. همچنین غیر از بحث شورای حکام در صورتی که آژانس اعلام کند ایران به تعهدات خود ذیل برجام پایبند نبوده است، کشور‌های عضو توافق برجام، می‌توانند خواستار برگزاری جلسه اضطراری اعضا در سطح وزرای خارجه شوند. در صورتی که پس از یک ماه از این تاریخ، موضوع حل و فصل نشود، اختلاف به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع خواهد شد. در شورای امنیت، اعضا درباره اینکه تحریم‌های بین‌المللی همچنان علیه ایران اجرا نشود، رای‌گیری می‌کنند. در این شکل همه اعضای دارای حق وتوی شورای امنیت باید موافق ادامه رفع تحریم‌ها باشند، در غیر این صورت، تحریم‌های سازمان ملل متحد دوباره برقرار می‌شود.

در صورتی که تحریم‌های سازمان ملل دوباره از سرگرفته شود، تحریم‌های اتحادیه اروپا هم که بر اساس قطعنامه‌های شورای امنیت تصویب شده بود، از سر گرفته می‌شود. در این باره چندی پیش کشور‌های اروپایی طرف برجام اعلام کردند که قرار نیست از مکانیزم حل اختلاف موجود در برجام استفاده کنند. همچنین فرانسه هم ضمن ابراز ناخرسندی از وضعیت موجود گفته بود که سازوکار برگشت تحریم‌های بین‌المللی که در توافق برجام پیش‌بینی شده بود، حتی در صورتی که ایران از این توافق خارج شود، فعال نخواهد کرد؛ اما حال با برداشتن گام‌های بیشتر تهران در کاهش تعهدات برجامی، کشورهای اروپایی نیز از ادعاهای خود فاصله گرفته و از فعال شدن مکانیزم حل اختلاف یا ماشه سخن به میان می‌آورند، صحبت‌های وزیر خارجه فرانسه در مجلس ملی این کشور نیز تازه‌ترین تحرک در این رابطه است. وی در این باره گفت که «فرانسه در حال بررسی توسل به سازوکار حل اختلافات در برجام است و در نشست ۶ دسامبر در وین در این موارد تصمیم خواهیم گرفت.»

صرف نظر از ابعاد حقوقی موضوع مکانیزم ماشه در برجام، باید ابعاد سیاسی آن را نیز در نظر گرفت، در این بین وزیر خارجه فرانسه به تازگی از عقب‌گرد و بی‌حاصل ماندن تلاش‌ها در توافق برجام سخن گفته و از گره زدن توافق هسته‌ای به مسائل دیگر مانند زندانیان فرانسوی در ایران، بحث حملات در منطقه و حمایت از معترضان در ایران سخن گفته است. همچنین ایجاد یک ائتلاف دریایی اروپایی برای محافظت از امنیت کشتیرانی در خلیج فارس در شرایط فعلی از جمله مسائلی است که فرانسوی‌ها خواستار آن هستند.

بنابراین باید این مسئله را در قالب تغییر وضعیت ارزیابی کرد، چرا که حضور نیروهای فرامنطقه‌ای در خلیج فارس می‌تواند این منطقه را با چالش و مخاطرات بیشتری مواجه سازد. حال با تمام این تفاسیر باید گفت در حالی که کشورهای هم‌پیمان آمریکا پس از یک سال‌ونیم نمایش حمایت از برجام، در حال بازگشت به نقش اصلی خود در محروم‌سازی ایران از حقوق خود هستند، جا دارد که در ایران نیز به دور از بازی‌های جناحی و برای رفع خطرات مربوط به تحرکات کشورهای غربی، وحدت کلمه به‌وجود آید. حمله به دستگاه دیپلماسی به بهانه‌های مختلف غیر از آسیب به منافع و امنیت ملی حاصلی ندارد و گذر از پیچ خطرناک نقض برجام توسط آمریکا و بی‌عملی اروپا، نگاه فراجناحی لازم دارد تا به وفاق ملی و اجماع ملی بینجامد.

فاطمه شریفی