حدود یک ماه قبل سه کشور امارات، بحرین و مصر به تبعیت از عربستان سعودی، کلیه مراودات دیپماتیک و تجاری خود را با قطر ملغی کرده و این کشور را به بهانه آنچه حمایت از تروریسم خوانده می شود، تحت محاصره شدید اقتصادی و سیاسی قرار دادند. این تنش علی رغم ورود برخی کشورهای منطقه از قبیل ترکیه، کویت و عمان به عنوان میانجی و همچنین تاکید برخی کشورهای اروپایی از جمله آلمان مبنی بر لزوم عادی سازی روابط و نگرانی از تعمیم این تنش ها به سایر بحران های خاورمیانه، همچنان به قوت خود باقی بوده و معادلات آن روز به روز پیچیده تر می شود.
در این میان هفته گذشته عربستان، مصر، بحرین و امارات با قراردادن شروطی ۱۳ گانه برای قطر، هر گونه رایزنی در مورد کاهش تنش ها را منوط به قبول این شرایط توسط قطر دانستند. دقیقاً پیش از پایان ضرب الاجل تعیین شده توسط این چهار کشور عربی، امیر قطر در نامه ای به امیر کویت به صورت تحلویحی از تمامی این شروط سرباز زده و اقدامات همسایگان خود را برخلاف حقوق بین المللی قلمداد کرد.
پس از این ماجرا، دو روز قبل عبدالله بن حمد العطیه معاون نخست وزیر قطر نیز با انتقاد از همسایگان خود، گفت که کشورش درس سختی از محاصره گرفته و دوحه فهمیده است که از این پس نباید چندان به برادران عرب خود اعتماد کند. وی همچنین در بخش مهمی از صحبت های خود عنوان کرد که با این روند شورای همکاری خلیج فارس به پایان خود نزدیک شده است. این در حالی است که محمد عبدالرحمن آل ثانی وزیر امور خارجه قطر نیز روز گذشته در گفت و گویی با یک شبکه تلویزیونی خطاب به سعودی ها اعلام کرد: انتخاب گزینه نظامی هزینه هنگفت و گرانی برای منطقه به همراه دارد و قطر در برابرخواسته های غیرقانونی تحریم کنندگان تسلیم نخواهد شد.
ناکامی اعراب در ائتلاف سازی
خطر فروپاشی شواری همکاری خلیج فارس به عنوان بازوی اجرایی شش کشور عربی منطقه در زمینه های مشترک، اقتصادی، سیاسی و امنیتی با پیوند خوردن به ناکامی های دول عربی از جمله: بحران های داخلی، درگیری گسترده با تروریسم و افراط گرایی، اقتصاد رانتی و وابسته به نفت، ناکارآمدی دولت- ملت سازی و انواع تنش های اجتماعی و فرهنگی که نمونه آن در قیام های عربی مشاهده شد؛ شرایط را برای شیوخ عربی حاشیه خلیج فارس به شدت بغرنج کرده است. بسیاری از کارشناسان معتقدند که با ادامه این روند سایر بحران های موجود در خاورمیانه به خصوص بحران تروریسم که عراق و سوریه را به صورت وسیعی در بر گرفته است تا میزان زیادی قابلیت تعمیم به این کشورها را داراست.
سنگ بنای شورای همکاری خلیج فارس در دهه ۷۰ میلادی و با پیشنهاد ولیعهد سابق کویت پایه گذاری شد و حمله عراق به ایران و هراس شیوخ حاشیه خلیج فارس از این جنگ سبب شد تا دو سال پس از این جنگ شورای همکاری خلیج فارس در کنفرانس سران اسلامی در شهر طائف عربستان اعلام موجودیت کند. در این میان بسیاری از کارشناسان معتقدند که یکی از اهداف اصلی تشکیل این شورا علاوه بر همکاری های اقتصادی، سیاسی و امنیتی؛ بحث مقابله با ایران و لزوم اتحاد این کشورها به آنچه که از سوی آنها مداخله در امور کشورهای عربی نامیده می شود باز می گردد.
در همین رابطه برژینسکی مشاور امنیت ملی سابق آمریکا در کتاب قدرت واصول خود می نویسد: سعودی ها که امنیت حوزه های نفتی خود را در مخاطره می دیدند، در سال ۱۹۸۱ میلادی از آمریکا درخواست هواپیماهای شناسایی برای عملیات اکتشافی کردند. ظاهراً آنها بیم آن را داشتند که ایران در واکنش به عملیات عراق تاسیسات نفتی کشورهای حوزه خلیج فارس ازجمله عربستان را مورد حمله قرار دهد. سرانجام با تقاضای سعودی ها موافقت شد و آمریکا با وجود اعلام بی طرفی، برای حفاظت از مصالح ومنافع دوستان خود عملاً به نفع آنان جبهه گیری کرد.
اکنون پس از هزینه های گزافی که انقلاب های عربی از شمال آفریقا تا قلب خاورمیانه در طول سال های گذشته برای کشورهای عربی در بر داشته است و چیزی جز هرج و مرج برای دولت- ملت های منطقه در پی نداشته است، افزوده شدن به دامنه تنش میان عربستان و قطر می تواند در مدیریت بحران و راهکارهای برون رفت از آن خللی جدی وارد سازد. در همین راستا، بسیاری از تحلیل گران معتقدند که از هم پاشیدگی شورای همکاری خلیج فارس که به واسطه عملکرد نامتوازن خود در توزیع قدرت و تلاش های عربستان برای ایفای نقش پدرخواندگی میان کشورهای عربی و همسو کردن آنها با سیاست های منطقه ای خود، پیامدی جز تشدید تنش های روز افزون برای منطقه در پی نخواهد داشت. لازم به ذکر است که در طول دهه های گذشته نیز روند ائتلاف سازی میان کشورهای عربی آنچنان که باید برای حکام عربی دستاوردهای خاصی در بر نداشته و اصولاً انتظاراتی که از سازمان های همکاری منطقه ای می رود تاکنون در این ائتلاف سازی ها مشاهده نشده است.
نمونه های دیگر این امر را می توان در اتحادیه عرب و سازمان کنفرانس اسلامی دید. اتحادیه عرب که از سال های پس از جنگ جهانی اول تاسیس شد و سازمان همکاری های اسلامی هم که در سال های پایانی دهه ۶۰ میلادی کلید خورده است، امروز تبدیل به ابزاری برای تحمیل خواسته های یک قدرت خاص داشته و از بیانیه های گاه و بیگاه آن در طول سال های گذشته مشخص است که آنچه تاکنون به اجرا نرسیده ، همکاری های متوازن اقتصادی و کاستن از بار مشکلات اجتماعی جوامع عرب است.
پیامدهای تنش میان شیوخ عرب
به اعتقاد کارشناسان ترجیح تهدید بر تعامل و اعتماد به نفس سعودی ها پس از نشست ریاض دو عامل مهم در تشدید تنش های گذشته میان قطر و عربستان است. علیرغم گمانه زنی‌هایی که از زودگذر بودن این بحران می شد، امروز تمایل دوحه برای ایفای نقش مستقل و پایداری در مقابل تحریم‌ها نشان از ادامه دار بودن اختلافات میان شیوخ عربی حاشیه خلیج فارس دارد.
قطر از این رهگذر تلاش دارد که با تکیه بر ترکیه و باز کردن باب میانجی‌گری قدرت های بین المللی برای خاتمه این بحران، نمایشی از هویت مستقل خود را به نمایش بگذارد؛ امری که با توجه به سیاست های منطقه ای سعودی ها فعلاً از جانب مقامات ریاض به عنوان یک تهدید قلمداد می شود. از سوی دیگر، باید گفت که تنش میان کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس برای ایران نیز دارای فرصت ها و تهدیدات متفاوتی است. شکست راهبرد سعودی ها برای ترویج ایران‌هراسی و به دنبال آن شکست در ناتوی عربی و اجلاس ریاض یکی از این دستاوردها از سوی ایران محسوب می شود.
همچنین خلل در برتری جویی عربستان بر کشورهای عربی، درگیر شدن سعودی ها در یک بحران جدید منطقه ای، به خطر افتادن هژمونی ریاض به واسطه عملکرد در بحران سوریه و یمن، فروپاشی یا تقسیم بندی شواری همکاری خلیج فارس به دو قطب متضاد، شکل گیری محور جدید ایران- ترکیه و قطر در منطقه و خروج قطر از ائتلاف عربی در سوریه و یمن می تواند از دستاوردهای میدانی این تحولات برای ایران باشد.
از سوی دیگر، تسلیم شدن احتمالی قطر در مقابل عربستان می تواند بدعت و درس عبرتی برای سایر کشورهای منطقه از جمله عمان و کویت باشد. از سوی دیگر بنا بر گزارش شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی، تقویت حضور نظامی ترکیه در منطقه به بهانه حمایت از قطر و بهره برداری آمریکایی ها از این تنش برای بسط نفوذ خود از خاورمیانه به خلیج فارس و فلات ایران که زمینه فشار مظاعف بر کشورمان را فراهم می سازد، می‌‌تواند از دیگر تهدیدهای این تنش ها برای ایران باشد.
محمدرضا ستاری
- 11
- 4
