ابهام درباره آینده لبنان پس از تحولات اخیر در آن کشور نه تنها شهروندان عادی لبنانی، که تحلیلگران مسائل سیاسی آن کشور را نیز دربر گرفته است. استعفای حریری در عربستان سعودی و طرح موضوع گروگان گرفته شدن او از سوی ریاض و احتمال مرتبط بودن موضوع او با مسأله بازداشت‌های داخلی از سوی عربستان سعودی تنها بخشی از گمانه زنی‌های مطرح شده در این فضای نامعلوم بودند.
«جرالد فیراشتاین» که بیش از چهار دهه دیپلمات امریکا در کشورهای عربستان سعودی، عمان، لبنان و تونس بوده و در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ میلادی سفیر امریکا در یمن بود، مدعی است طرح موضوعاتی چون بازداشت حریری از سوی ریاض صرفاً شایعه است.
او می‌گوید عربستان سعودی در گذشته به لبنان کمک کرده و اکنون نیز می‌تواند به آن کشور برای خروج از بحران یاری رساند. در مقابل، «هایکو ویمن» تحلیلگر مسائل سیاسی لبنان در گروه بین‌الملل بحران که پیش‌تر معاون رئیس بنیاد هاینریش بل در بیروت بوده و از دهه ۹۰ میلادی تاکنون در لبنان به روزنامه نگاری پرداخته معتقد است بحران در لبنان طولانی مدت خواهد بود و به این زودی‌ها حل نخواهد نمی‌شود. این دو دیپلمات و تحلیلگر سیاسی آشنا به مسائل منطقه در گفت‌و‌گوهایی مجزا به سؤالات ایران پاسخ داده و نظرات‌شان را درباره تحولات اخیر لبنان مطرح کردند.
آیا به نظرتان طرح این اتهام از سوی حریری که گفته بود، خطر جانی متوجه او بوده و گروهی (به طور خاص حزب‌الله) قصد ترور او را داشته‌اند منطقی است؟ آن هم در شرایطی که حزب‌الله و حریری برای تشکیل دولت به توافق رسیده بودند؟
جرالد فیراشتاین: من هیچ گونه اطلاعات خاصی درباره چنین تهدیدی یا اینکه آیا اساساً چنین تهدیدی خاص از جانب حزب‌الله مطرح شده باشد، ندارم اما می‌توانم بگویم احساس خطر و نگرانی جدی در درون اردوگاه حریری و اطرافیان او درباره مسائل امنیتی و امنیت جانی او وجود دارد، بویژه آنکه پدر او نیز به‌دلیل ترور حذف شد و این نگرانی همواره با او و اطرافیانش درباره احتمال تکرار سناریویی مشابه برای خود وی وجود داشته است.
هایکو ویمن: مقام‌های لبنانی اظهار داشته‌اند که هیچ شواهدی درباره توطئه‌ای تروریستی با هدف ترور حریری وجود نداشته است. مقام‌های سعودی می‌گویند که در این باره تحقیقاتی انجام داده‌اند اما تا جایی پیش نرفته‌اند که قصد به اشتراک گذاشتن اطلاعات‌شان را داشته باشند. از نقطه نظر سیاسی به نظر نمی‌رسد که طرح موضوع ترور معنی داشته باشد :حریری به حزب‌الله لبنان آن چه را که می‌خواست داد. در نتیجه، اگر حریری ترور می‌شد اساس موضوع ایستادن روی موضع از سوی حزب‌الله برای گرفتن امتیاز مطرح نبود.
برخی می‌گویند علت اصلی سفر حریری به عربستان سعودی و استعفای او این بوده که ریاض از موضع میانه حریری در قبال حزب‌الله لبنان راضی نبوده و به این نتیجه رسیده بود که او بیش از اندازه مقابل حزب‌الله لبنان انعطاف نشان می‌دهد. نظر شما در این باره چیست؟
جرالد فیر اشتاین: اینها صرفاً فرضیه‌های مطرح شده و گمانه زنی هستند. تا زمانی که خود حریری یا یکی از رهبران عربستان سعودی در این باره حرفی نزند، هیچ کس نمی‌داند چه اتفاقی افتاده است.
هایکو ویمن: سخنرانی استعفای حریری تماماً درباره حزب‌الله بود و او استادانه به طور مداوم در این باره سخن می‌گفت اگرچه لحن نسبتاً آرام و میانه‌ای داشت. در نتیجه، به طور آشکار موضوع اصلی و محوری مشخص است، اگرچه هنوز هم نامشخص است که آیا تصمیمی که اتخاذ کرد بنابر اراده و خواست خودش بود یا اینکه به دستور ریاض صورت گرفت. واقعیت آن است که سخنرانی استعفا حتی افراد نزدیک به او را نیز شگفت زده کرد و دلیلی بود برای شک و تردید بیشتر درباره علت استعفا. با این حال، در نهایت این موضوع جزئی است: هیچ رهبر سنی‌ای در لبنان نمی‌تواند علیه خواسته‌های حامی منطقه‌ای خود و متحدش یعنی عربستان سعودی عمل کند. در نتیجه، اگر ریاض چنین تصمیمی گرفته بود حریری می‌بایست آن را اجرایی می‌کرد. او گزینه‌ای برای نه گفتن به خواست متحد منطقه‌ای‌اش ندارد.
برخی معتقدند علت اصلی استعفای حریری ارتباطات احتمالی تجاری و مالی او با شاهزادگان بازداشت شده در عربستان در جریان کارزار اخیر ضد فساد بوده است. تا چه اندازه این نظر را می‌پذیرید؟
جرالد فیر اشتاین: حریری عربستان سعودی را ترک کرده است و اکنون به لبنان بازگشته در نتیجه به گمانم ربط دادن موضوع رفتن او به ریاض با کارزار اخیر داخلی ضد فساد عربستان غیر منطقی به نظر می‌رسد.
هایکو ویمن: اینها صرفاً گمانه‌زنی هستند. من شواهد قانع‌کننده برای اثبات این استدلال ندارم. در هر صورت، مورد او به‌دلیل آنکه شاخه‌های بسیار زیادی دارد ، هر یک ممکن است بر دیگری غالب شوند. احتمال درگیر شدن او در منازعه اخیر درونی در عربستان سعودی را نیز نمی‌توان کنار گذاشت هر چند نمی‌توان آن را کاملاً تأیید کرد.
حریری خواستار خروج نیروهای حزب‌الله از یمن و سوریه شد. به نظرتان آیا حزب‌الله این درخواست او را خواهد پذیرفت؟ آیا امکان ادامه نخست‌وزیری حریری وجود خواهد داشت؟ آیا به نظرتان امکان مصالحه او با حزب‌الله وجود دارد؟ اگر امکان مصالحه وجود دارد بر سر چه مسائلی خواهد بود؟
جرالد فیر اشتاین: من فکر می‌کنم که حریری نشان داده هدفش آغاز گفت‌و‌گو و رایزنی با سایر رهبران سیاسی لبنان است و به این خاطر به کشورش بازگشته است. پاسخ به پرسش شما در مدت زمان کوتاهی روشن و مشخص خواهد شد.
هایکو ویمن: انتظار عقب‌نشینی حزب‌الله از سوریه و توقف حضور در جنگ یمن که حتی به آن اشاره نمی‌کند و این موضوع را نمی‌پذیرد می‌تواند مانع بزرگی بر سر راه مصالحه باشد. تقریباً پذیرش خواسته حریری مبنی بر عقب نشینی حزب‌الله از مواضع کنونی‌اش در قبال سوریه و یمن ناممکن است. می‌توان تصور کرد که شاید حزب‌الله در لفظ بگوید در این باره کارهایی را انجام خواهد داد اما در عمل حتی اگر اراده کافی برای این اقدام وجود داشته باشد نیز زمانبر خواهد بود. در نتیجه فکر می‌کنم بعید است حریری در برهه زمانی کنونی از موضع استعفای خود کاملاً عقب نشینی کند یا آنکه امکان تشکیل دولت جدیدی پیش از انتخابات ماه مه وجود داشته باشد. پس از انتخابات، ممکن است نوعی فرمول پیدا شود اما تنها در صورتی که عربستان سعودی از رفتار سرسختانه و سازش‌ناپذیر کنونی خود منصرف شود.
حرکت و مسیر لبنان پس از بازگشت حریری به چه سمت و سویی خواهد بود؟
جرالد فیر اشتاین: من به این موضوع امیدوارم و فکر می‌کنم که بازگشت حریری به ثبات در لبنان کمک کند. آینده حریری در لبنان احتمالاً در جریان جلسات‌اش با دیگر رهبران سیاسی مشخص می‌شود و تصمیمات لازم اتخاذ خواهد شد.
هایکو ویمن: نظام سیاسی لبنان مستلزم اجماع و مصالحه برای انجام و پیشبرد امور است بدین معنا که تنها اهداف و راه حل‌های بینابینی و مرضی الطرفین امکان پذیر هستند. فشار برای تغییر اساسی می‌تواند به سوی شکست کامل نظام سیاسی سوق یابند. عربستان سعودی این موضوع را بخوبی درک می‌کند در نتیجه دلیلی برای امیدواری وجود دارد به اینکه برخی از دیپلمات‌های باتجربه‌تر بتوانند مسائل را در مکانی مناسب و با توحه به زمان تنظیم کنند.
تا آن زمان ما احتمالاً بحران سیاسی طولانی مدت دیگری را شاهد خواهیم بود و امکان تشکیل دولت وجود نخواهد داشت. حریری ممکن است موظف به تشکیل دولتی دیگر شود اما چه در این مسیر شکست بخورد چه از اجرای وظیفه سر باز زند در هر دو حالت حزب‌الله را سرزنش و متهم به عدم ناسازگاری و پذیرش می‌کند.
آیا فکر می‌کنید احتمال آن وجود دارد که لبنان به وضعیتی مانند سوریه و عراق تبدیل شود و ایران و عربستان سعودی به رقابت در لبنان ادامه دهند؟
جرالد فیر اشتاین: فکر نمی‌کنم که وضعی مشابه سوریه و عراق در لبنان تکرار شود. شرایط این کشورها متفاوت از یکدیگر هستند.
هایکو ویمن: نفوذ رقابتی ایران و عربستان ممکن است یک بن‌بست سیاسی طولانی مدت دیگر را در لبنان ایجاد کند. این امر به یک جنگ واقعی منجر خواهد شد. بعید است که عربستان سعودی و متحدان آن گزینه قابل اعتمادی برای اقدام نظامی علیه حزب‌الله داشته باشند و بعید است که بتوانند به طور کامل بر توان نظامی حزب‌الله فائق آیند.
آیا به نظرتان عربستان سعودی در قبال لبنان نیز همچون قطر و یمن تحریم اقتصادی را اعمال خواهد کرد؟ آیا سعودی‌ها توانایی این کار را دارند و آیا تحریم اقتصادی لبنان به نفع عربستان سعودی خواهد بود؟
جرالد فیر اشتاین: فکر نمی‌کنم عربستان سعودی تا آنجایی پیش رود که تحریم اقتصادی علیه لبنان وضع کند. فکر می‌کنم درخواست عربستان از اتباع خود برای خروج از لبنان در درجه نخست و هدف اصلی‌اش اطمینان حاصل کردن از این موضوع بود که هیچ خطری برای اتباع سعودی از جمله تبدیل شدن آنان به گروگان در درگیری‌های سیاسی وجود ندارد و دوم اینکه از این موضوع به‌عنوان ابزاری برای فشار بر دولت لبنان استفاده کند.
هایکو ویمن: هنوز چنین اتفاقی نیفتاده و به نظر نمی‌رسد که در این میان سایر کشورهای منطقه نیز اشتیاقی برای اقدام تنبیهی علیه لبنان وجود داشته باشند، چرا که تأثیرات آن محدود خواهد بود. بزرگ‌ترین ابزار ممکن اخراج اتباع لبنانی شاغل در عربستان سعودی است. با این حال، آنان متخصصان واجد شرایطی هستند که جایگزینی‌شان کار دشواری است. در نتیجه، چنین کاری نتیجه‌ای معکوس و به ضرر خود عربستان سعودی خواهد داشت.
برخی معتقدند ترامپ دست ریاض را برای گسترش نفوذ خود در منطقه و مهار ایران باز گذاشته است. آیا به نظرتان ترامپ در مورد لبنان نیز سکوت خواهد کرد؟ خط قرمز دولت ترامپ در قبال لبنان چیست؟ آیا اختلاف نظر جدی میان ترامپ و تیلرسون بر سر موضوع لبنان وجود دارد؟ آیا جنگ نیابتی ایران و عربستان سعودی در لبنان در راستای منافع امریکا خواهد بود؟
جرالد فیر اشتاین: دولت امریکا در حال همکاری با عربستان سعودی درباره نیاز به مقابله با رفتار تهاجمی ایران در منطقه است. سیاست امریکا و عربستان سعودی نسبت به ایران هماهنگ با یکدیگر است. من اعتقادی ندارم که تفاوتی میان آن دو و سیاست‌های‌شان وجود دارد. معتقدم که ایالات متحده درباره بی‌ثباتی در لبنان و دولت آن کشور نگران است و تیلرسون وزیر امور خارجه امریکا نگرانی‌های خود را در ارتباطاتی که با مقام‌های ریاض دارد با آنان در میان گذاشته است. فکر می‌کنم که سعودی‌ها به نگرانی‌های امریکا احترام می‌گذارند.
هایکو ویمن: درباره اختلاف احتمالی میان تیلرسون و ترامپ نمی‌توانم چیزی بگویم. با این حال، هفته گذشته با هر مقامی که در واشنگتن صحبت می‌کردم موضع واضحش این بود که بی‌ثباتی در لبنان نتایج مخربی خواهد داشت.
به نظر می‌رسد وحدت ملی و هماهنگی در لبنان علیه عربستان سعودی ایجاد شده است. به نظرتان عربستان سعودی در آینده در لبنان جایی خواهد داشت؟ آیا اقدامات اخیر به ضرر عربستان سعودی برای موقعیتش درآینده لبنان تبدیل نخواهد شد؟
جرالد فیر اشتاین: من معتقدم که عربستان سعودی سابقه طولانی‌ای در حمایت از لبنان دارد و در گذشته نیز نقش مهمی در آن کشور ایفا کرده است؛ برای مثال، در کمک کردن به پایان دادن به جنگ داخلی لبنان ایفای نقش کرده است. این احتمال وجود دارد که روابط مهم دوجانبه آنان با یکدیگر ادامه یابد.
هایکو ویمن: سنجش افکار عمومی همواره دشوار است اما منصفانه است که بگوییم کلیت موضوع سبب ایجاد رنجش و ناراحتی در میان جمعیت سنی لبنان شده است. نفوذ عربستان سعودی در بین این بخش فراگیر است و آرام‌تر شدن لحن حریری (نه‌تغییر اساسی محتوای گفتار او) درباره خواسته‌های خود و عربستان سعودی و همچنین بازگشت او به لبنان اجازه ترمیم در موارد ذکر شده را خواهد داد. در نهایت آن که ترس از ایران و حزب‌الله و نگرانی درباره منافع و منابع مالی سبب می‌شود تا جامعه سنی نتواند گزینه‌های زیادی برای انتخاب داشته باشد.
آیا احتمال جنگ میان اسرائیل و حزب‌الله را پس از رویدادهای اخیر محتمل می‌دانید؟ برخی می‌گویند در شرایط کنونی نه اسرائیل و نه حزب‌الله خواستار جنگ نیستند. نظر شما در این باره چیست؟
جرالد فیراشتاین: من نیز با این نظر موافق هستم که نه اسرائیل و نه حزب‌الله نمی‌خواهند وضعیت از شرایط کنونی بدتر شود و منازعه‌ای را با یکدیگر آغاز کنند. بنابراین، فکر می‌کنم که یک منازعه در شرایط کنونی نامحتمل است هرچند که غیر ممکن نیست.
هایکو ویمن: اسرائیل ممکن است دلایلی برای جنگ با حزب‌الله داشته باشد بخصوص ساخت پایگاه و استقرار در جولان یا گسترش فناوری تولید موشک‌های دقیق هدایت‌شونده از سوی حزب الله. با این حال، اگر آنان چنین کاری را انجام دهند در زمان و با سرعتی خواهد بود که خود می‌خواهند. اکنون نخست‌وزیر اسرائیل با مشکلات سیاسی داخلی خود دست به گریبان است و حمایت کافی برای حرکت‌هایی با نتایج نامعلوم در عرصه سیاست خارجی را پشت سرش ندارد.
تأثیر رویدادهای اخیر بر آینده لبنان و ارتباط آن با انتخابات پیش روی آن کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
جرالد فیر اشتاین: هنوز خیلی زود است که بخواهیم درباره پیامدهای اقدامات اخیر حریری بر سیاست لبنان پیش‌بینی کنیم. باید منتظر ماند.
هایکو ویمن: باید اشاره کنم که مطرح شدن استعفا از سوی حریری حرکتی هوشمندانه، تاکتیکی و انتخاباتی بوده است. با این حال، مسیری که پیموده شد هرگونه امکان کسب امتیاز بیشتر را از بین برد. می‌توان گفت که برنده شدن در انتخابات لبنان به دو عامل سیاست‌های هویتی و پول بستگی دارد.
او احتمالاً در زمینه عامل نخست قادر به ایفای نقش خواهد بود؛ در مورد دوم اما قطعیتی وجود ندارد چرا که به نظر می‌رسد حریری مشکلات مالی دارد در نتیجه، با وجود آنکه جریان تحت رهبری او (المستقبل) دچار شکست کامل و نابود‌کننده نخواهد شد اما باید انتظار هزینه و ضررهایی را برای المستقبل داشت.
ارزیابی شما درباره نظر مردم لبنان پیرامون رویدادهای اخیر لبنان چیست؟ برخی می‌گویند بسیاری از لبنانی‌ها همانند حسن نصرالله معتقدند که حریری در حصر و بازداشت در عربستان سعودی به سر می‌برد. نظر شما در این باره چیست؟
جرالد فیر اشتاین: حریری اکنون عربستان سعودی را ترک کرده و به لبنان بازگشته است. در نتیجه، مشخص شد که این ادعا درست نبوده است و او تحت بازداشت نبوده بلکه به خواست خود لبنان را به مقصد ریاض ترک کرده بود. امریکا نیز چون حریری معتقد است حضور حزب‌الله در یمن و سوریه برای منطقه بی‌ثبات‌کننده است و موافق است که نیروهای حزب‌الله باید آن کشورها را ترک کنند. حزب‌الله قطعاً در موقعیت و موضع بهتری در مقایسه با من است که بخواهد به این پرسش پاسخ دهد که آیا آنجا را ترک خواهد کرد یا خیر.
هایکو ویمن: به طور آشکارا تلاش‌هایی برای رد ادعاهایی نظیر بازداشت خانگی انجام شد؛ تلاش‌هایی انجام شد تا نشان داده شود که او خارج از اراده آزاد خود عمل کرده است و همچنین، تلاش‌هایی برای کاستن از زبان بسیار تقابلی در سخنرانی استعفای حریری انجام شد؛ زبانی که در بسیاری این تردیدها را ایجاد کرد که آیا این واژگان و نظرات خود او بود. از دید من اما حریری در نهایت در مصاحبه اخیر خود موفق شد. او این پیام را منتقل کرد که آماده گفت‌و‌گو است چیزی که در سخنرانی استعفای او وجود نداشت. در این میان نگرانی اصلی از مانع عمده‌ای است که ممکن است با درخواست‌های مطرح شده از حزب‌الله به وجود آیند انتظاراتی که خیلی بیش از احتمال و امکان حل بحران در افق، نزدیک باشد.
نیم نگاه
فیراشتاین: حریری نشان داده هدف اش آغاز گفت و گو و رایزنی با سایر رهبران سیاسی لبنان است و به این خاطر به کشورش بازگشته است
ویمن: نظام سیاسی لبنان نیازمند اجماع و مصالحه برای انجام و پیشبرد امور است
فیر اشتاین: امریکا نیز چون حریری معتقد است که حضور حزب الله در یمن و سوریه برای منطقه بی ثبات کننده است
ویمن: بعید است که عربستان سعودی و متحدان آن گزینه قابل اعتمادی برای اقدام نظامی علیه حزب الله داشته باشند و بعید است که بتوانند به طور کامل بر توان نظامی حزب الله فائق آیند.
نوژن اعتضادالسلطنه
- 15
- 2
