ماه خونین چیست ؛ یک نگارگری نجومی

ماه خونین یا ماه سرخ یا Blood Moon زمانی رخ می‌دهد که ماه در وضعیت گرفت کامل قرار داشته باشد. این پدیده از نظر ستاره شناسی دارای اهمیت چندانی نیست، اما از آنجایی که رنگ سفید معمول ماه در این پدیده به قرمز مایل به قهوه‌ای تبدیل می‌شود، نمای زیبایی را می‌توان در آسمان مشاهده کرد.

ماه خونین چیست و چه زمانی دیده می‌شود؟

ماه خونین بعدی در جریان ماه‌گرفتگی ۱۱ بهمن‌ماه ۹۶ (۳۱ ژانویه) و طی پدیده‌ای که در ۱۵۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده‌، رخ خواهد داد. این ماه گرفتگی در بخش‌هایی از شمال آمریکا، استرالیا، اقیانوس آرام و قاره آسیا قابل مشاهده است.

ماه گرفتگی‌های بعدی چه زمانی رخ خواهد داد؟

آخرین ماه گرفتگی که یک گرفت ناقض (جزئی) ماه بود در ۷ آگوست ۲۰۱۷ اتفاق افتاد. ناسا فهرستی از همه‌ی ماه گرفتگی‌های ۱۰۰ سال آینده تهیه کرده است. در ادامه موارد نزدیک این فهرست را با یکدیگر مرور می‌کنیم.

ماه گرفتگی کامل ۳۱ ژانویه ۲۰۱۸: قابل مشاهده در آسیا، استرالیا، اقیانوس آرام و مناطق شمال غربی آمریکا.

ماه گرفتگی کامل ۲۷ جولای ۲۰۱۸: قابل مشاهده در آمریکای جنوبی، اروپا، آفریقا، آسیا و استرالیا.

ماه گرفتگی کامل ۱۹ ژانویه ۲۰۱۹: قابل مشاهده در آمریکای شمالی و جنوبی، اروپا و آفریقا.

ماه گرفتگی جزئی ۱۶ جولای ۲۰۱۹: قابل مشاهده در آمریکای جنوبی، اروپا، آفریقا، آسیا و استرالیا.

آسمان بالای سرمان، از زندگی پرتنش در زمین ما متفاوت بوده و مملو از پدیده‌های چشم‌نواز است. در سال میلادی که در پیش رو داریم، فارغ از برخی رویدادها و اکتشافاتی که از دایره پیش‌بینی‌ها خارج است (مانند کشف امواج گرانشی حاصل از برخورد دو ستاره نوترونی)، وقایع شگفت‌انگیز بسیاری از دور برایمان دست تکان می‌دهند.

تکراتو در مطلب زیر نگاهی انداخته است به هفت رویداد هیجان انگیزی که در سال ۲۰۱۸ منتظر ما هستند. خواندن این مطلب نیز خالی از لطف نخواهد بود.

چرا ماه خونین می‌شود؟

همان‌طور که می‌دانید همراه با گردش زمین به دور خورشید، ماه نیز در مداری به دور زمین می‌گردد. ماه در حدود هر ۲۷ روز، یک مرتبه مدار خود به دور زمین را طی کرده و همچنین در یک چرخه ۲۹.۵ روزه از فاز‌های معمول خود عبور می‌کند. تفاوت میان زمان این دو چرخه بدلیل موقعیت نسبی زمین، ماه و خورشید است. این موقعیت‌ها در حین گردش ماه به دور زمین و در زمان‌های مختلف در طول سال تغییر می‌کنند.

ماه‌گرفتگی‌ها تنها هنگامی رخ‌ می‌دهند که قرص کامل ماه در آسمان قابل مشاهده باشد. همچنین معمولا ماه کامل با ماه‌گرفتگی همراه نیست، چرا که صفحه گردش مداری ماه اندکی با زمین و خورشید تفاوت دارد. حال اگر صفحه گردش مداری این سه جرم بر یکدیگر منطبق شود و زمین از بین خورشید عبور کند، مانع از رسیدن نور خورشید به ماه شده و یک گرفت اتفاق می‌افتد.

اگر زمین به طور کامل از رسیدن نور خورشید به ماه جلوگیری نکند (اصطلاحا خورشید را به طور ناقص بلوکه کند) و ماه در بخش تاریک سایه‌ای که زمین ایجاد کرده‌ است قرار بگیرد، می‌گوییم یک ماه گرفتگی جزئی (Partial Lunar Eclipse) رخ داده است.

در طول این پدیده شما سایه‌ای سیاه‌ را خواهید دید که بخشی از ماه را می‌بلعد. گاهی اوقات نیز ماه در بخش روشن‌تر سایه زمین (نیم‌سایه‌ زمین) قرار می‌گیرد که در این حالت پدیده ماه گرفتگی نیم‌سایه‌ای (Penumbral  Lunar Eclipse) به وقوع می‌پیوندد. تنها مشاهده‌کنندگان فصلی آسمان قادر به توضیح تفاوت خواهند بود؛ چرا که ماه تنها اندکی تیره‌تر خواهد بود.

نقشه نمایش‌دهنده مناطق مختلف جهان برحسب امکان مشاهده ابر‌ماه‌گرفتگی سرخ‌آبی ۳۱ ژانویه ۲۰۱۸ (۱۱ بهمن). در این نقشه تغییرات و محدودیت‌های آب و هوایی گنجانده نشده است. (اعتبار:‌ ناسا)

در طول یک گرفت کامل (Total Lunar Eclipse)، اتفاقی جذاب و دیدنی رخ می‌دهد. ماه به طور کامل در سایه زمین قرار می‌گیرد. همزمان، مقدار اندکی از نور طلوع و غروب خورشید (بر روی صفحه سیاره) از اتمسفر زمین بازتاب کرده و بر روی سطح ماه می‌افتد و به این دلیل که امواج نور کشیده می‌شوند (طول موج‌شان افزایش می‌یابد) قرمز دیده می‌شود.

تصور عموم مردم بر این است که هنگام خسوف (ماه‌گرفتگی) کامل، زمین تماما خورشید را بلوکه می‌کند. اما اگر چنین اتفاقی بیافتد، هیچ نوری به ماه نمی‌رسد و مشاهده آن غیر ممکن خواهد بود. واقعیت این است که اتمسفر زمین، امواج با طول موج کوتاه را دریافت می‌کنند و با طول موج بلند منتشر می‌کنند. آنها نور زرد رنگ خورشید که طول موج کوتاه دارد را جذب و به صورت طول موج بلند قرمز و نارنجی منعکس می‌کنند.

انعکاس این نور به صورت قرمز کم‌رنگی بر روی سایه زمین بر ماه می‌افتد. به این ترتیب پدیده ماه خونین رخ می‌دهد و گویی رنگ روغن رقیق قرمز مایل به قهوه‌ای توسط یک نقاش بر سطح ماه موجود در سایه زمین پاشیده شده است.

میزان خونین بودن سطح ماه در این پدیده به می‌تواند به میزان آلودگی، پوشش ابرها و گرد و غبار اتسمفر زمین، بستگی داشته باشد. اگر یک ماه‌گرفتگی اندکی پس از فوران یک آتشفان رخ دهد، ذرات موجود در اتمسفر رنگ ماه را از حالت معمول تیره‌تر می‌کند.

نکته جالب توجه اینجاست که با وجود آنکه تعداد زیادی سیاره و قمر در منظومه شمسی وجود دارد، تنها سیاره خاکی ما این‌ شانس را دارد تا گرفت را بر روی قمر خود تجربه کند. به این دلیل که سایه ایجاد شده توسط زمین به اندازه کافی برای پوشش دادن کامل قمر خود بزرگ است.

ماه با سرعت اندکی حدودا معادل ۴ ثانیه در سال در حال دور شدن از زمین است؛ به این معنا که موقعیت آن همیشه ثابت نیست. بر اساس گفته‌های ناسا، سالانه حدود ۲ تا ۴ گرفت اتفاق می‌افتد و هر کدام از آنها برای نیمی از کره زمین قابل مشاهده است.

داستان نجات کریستف کلمب از قحطی

پیشینیان بدلیل عدم آگاهی از چرایی ماه خونین (خونین شدن ماه) ، از آن وحشت داشتند، اما یک کاوشگر به نام کریستوفر کلمب در سال ۱۵۰۴ از این پدیده به نفع خودش استفاده کرد.

آنطور که جو رائو (Joe Rao) ستون‌نویس وبسایت Space می‌گوید، هنگامی که کلمب و خدمه‌ او جایی در نزدیکی جامائیکا گیر افتادند، ابتدا مردم منطقه از آنها استقبال کردند، اما با گذشت زمان، خدمه دچار نا‌آرام شدند و برخی بومیان آنجا را کشتند و غارت کردند. با این حساب بدیهی است که بومیان تمایلی به کمک به خدمه برای یافتن غذا نداشتند. کم کم کلمب متوجه شد که قحطی نزدیک است.

کریستف کلمب، سالنمای کشاورزی مین (آلماناک) را در اختیار داشت، این تقویم او را قادر می‌ساخت زمان وقوع ماه‌گرفتگی و ماه خونین بعدی را پیش‌بینی کند. با در اختیار داشتن این اطلاعات، حربه‌ای به ذهنش رسید.

او به اهالی جامائیکا گفت که خدای مسیحیان از اینکه کریستف و خدمه‌اش غذا به دست نمی‌آورند، ناراحت است. خدا تصمیم دارد برای نشان دادن عصبانیت‌اش ماه را به رنگ خونین درآورد. طبیعتا این اتفاق مطابق سالنمای مین رخ داد. به گفته یکی از فرزندان کلمب، به نام فردیناند:

اهالی ترسیده‌ی جامئیکا با فریاد و صداهای بلند از هر سو به سمت کشتی‌ها می‌دویدند و آن را مملو از غذا و آذوقه می‌کردند. آنها از فرمانده (کلمب) می‌خواستند که پیش خدای خودش برای آنها میانجی‌گری کند.