بلا از هشت‌سال پیش بر سر شمشادهای هیرکانی نازل شد؛ از سال ٨٩ بیماری قارچی آمد و سال ٩٥ آفت به جنگل رسید. در این سال‌ها، گروه‌های بزرگی از شمشادها بی‌آن‌که وقتی برای احیا داشته باشند، زیر بار بیماری «بلایت» و شب‌پره‌ها، خشک شدند و کسی نخواست یا نتوانست دردشان را دوا کند. نه آفت و نه بیماری، هیچ کدامشان قبلا در ایران دیده نشده بودند، هر دو خاصِ شمشاد بودند و در دوره‌ای کوتاه به این‌گونه حمله‌ور شدند و شمشادها را خشکاندند. با این‌که سازمان جنگل‌ها اعلام کرد که به محض طغیان شب‌پره‌ها، ظرف یک‌ماه آفت را شناسایی کردند تا مشکل حل شود اما شب‌پره‌ها هنوز در جنگل‌های هیرکانی می‌پرند. براساس آخرین آمار این سازمان سطح آلودگی شمشادزارهای استان‌های شمالی کشور به آفت شب‌پره تا مرداد امسال به ۸۵۰۰ هکتار رسیده است. قارچ بلایت یا «سوختگی شمشاد» هم بخشی از شمشادهای استان‌های گیلان و مازندران را به خود آلوده کرده و اکنون عامل اصلی خشکیدن شمشادهاست. رئیس انجمن جنگلبانی ایران می‌گوید، دوسوم شمشادها با وجود این آفت و بیماری خشکیده و سوخته‌اند و تا امروز جدیتی در برنامه‌های مقابله با این تهدیدات وجود نداشته است، اگرچه این مشکل جدی است. هرچند همین دوهفته مدیرکل دفتر حفاظت و حمایت منابع طبیعی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور اعلام کرد که این سازمان برای مقابله با آفت شب‌پره از سال ۹۵ تاکنون حدود ٣٠میلیارد ریال هزینه کرده است.
چقدر شمشاد مانده؟ کسی نمی‌داند
«اگر سطح رویشگاه‌های شمشاد ٧٠هزار هکتار باشد، اکنون ٤٠هزار هکتار آن خشکیده است.» درباره آمار شمشادها رقم دقیقی وجود ندارد. هادی کیادلیری، رئیس انجمن جنگلبانی کشور این‌طور می‌گوید.
مساحت کل رویشگاه‌های شمشاد شمال کشور، حدود ٧٢هزار هکتار از عرصه‌های جنگلی استان‌های گیلان، مازندران و گلستان است. این آماری است که سازمان حفاظت محیط‌زیست پیشتر اعلام کرده است. سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری اما این میزان را ۴۲هزار هکتار برآورد می‌کند و بعضی مسئولان هم گاهی عدد می‌دهند ٤٤هزار هکتار. آمار دقیق مشخص نیست ولی هرچه باشد، ٨٥٠٠ هکتار آلوده به شب‌پره است و میزان نامعلومی هم به بیماری بلایت دچار شده.
اصل ماجرا مشکوک است
کیادلیری، عضو هیأت‌علمی دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی واحد علوم و تحقیقات معتقد است؛ اصل ماجرای بیماری و آفات مشکوک است. او به «شهروند» می‌گوید: «نمی‌شود درطول پنج‌سال دو عامل خاص از بین‌رفتن این‌گونه، به شمشادها حمله کنند. شمشاد گونه‌ای باستانی است، عمری اندازه عمر جنگل‌های هیرکانی دارد. نادر و قدیمی است و در تمام این قرن‌ها دوام آورده. حالا چطور شده که در عرض چند‌سال یک بیماری بیاید و ٧٠-٦٠درصد شمشادها را نابود کند و باقیمانده‌اش هم آلوده به آفت و خشک شود و بسوزد. اول یک بیماری قارچی آمد، کمر درختان را شکست. با این‌که بخشی از شمشادها جان سالم به در برده بودند، بار دیگر آفت شب‌پره آمد و بخش دیگری از آنها را از بین برد.»
زوال شمشادها از سال ٩٠ شروع شد، با آمدن یک‌جور بیماری قارچی خارجی. کیادلیری آن‌سال مقاله‌ای نوشت و هشدار داد که فاجعه خشکیدن شمشادها در راه است: «این مشکل در قسمت‌های غربی شمال کشور، یعنی اطراف گیلان پدید آمده بود. اما توجه به هشدارها نکردند. مدیران ما حتی زحمت نمی‌کشیدند که بیایند و آثار بیماری را در عرصه مشاهده کنند. این‌طور شد که بیماری تا مازندران رسید. شمشادها گروه‌گروه زندگی می‌کنند و با آن بیماری درصد زیادی از آنها نابود شدند، هرچند بعضی از توده‌ها توانستند جان سالم به در ببرند اما اواخر اردیبهشت سال٩٥ طغیان شب‌پره‌ها از پارک بنفشه، کنار هتل خزر شروع شد.» کیادلیری همان‌وقت‌ها گزارش داده بود که اين آفت وارداتي از بين شمشادهاي منطقه توريستي اطراف هتل خزر چالوس دیده شده اما با این‌که قرار بود سازمان جنگل‌ها برای مهار اين آفت کاری کند، به دليل نبود اعتبار و كمبود نيروي انساني شمار قابل‌توجهي از شمشادهاي ٣٠٠ساله خشك شد. حالا وضع بدتر از قبل شده.
از نگاه رئیس دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی واحد علوم و تحقیقات، هجوم دو عامل خارجی به شمشادها خیلی مشکوک است، چون «هیچ‌کدام اینها تا به‌حال در کشور دیده نشده بودند و این‌بار در طول دوره‌ای خاص، به شمشادها حمله‌ور شدند، فقط به شمشادها.» پیش از این طغیان آفات در سال‌های بعد ٧٥ اتفاق افتاده بود؛ بلوط‌ها، شاه‌بلوط‌ها، افراها و راش اما «حمله‌ها تا این حد سنگین، در مدت کوتاه و مربوط به‌گونه‌ای خاص نبود و علاوه بر اینها، با این شدت به گیاهان خسارت نزده بود.»
بیماری‌های زاگرس به شمال رسید
این بیماری و آفت خارجی چطور به ایران آمد؟ با نهال‌های وارداتی؟ از طریق اشخاص؟ رئیس انجمن جنگلبانی می‌گوید کسی نمی‌داند: «این مسأله به ضعف‌های بخش گیاه‌پزشکی سازمان حفظ نباتات برمی‌گردد. آنها باید آفات و بیماری‌های حاشیه کشور را بشناسند و باخبر باشند از احتمال ورود آنها به کشور. باید معابر را چک کنند که اگر نهال و گونه‌ای وارد می‌شود، قرنطینه‌ای وجود داشته باشد، هم قرنطینه خارجی، هم داخلی. البته قرنطینه داریم، اما بیشتر به بخش کشاورزی و میوه‌ای مربوط است. آنها به بخش‌های جنگلی زیاد توجه نمی‌کنند، جز در مواردی که به واردات چوب مربوط است. یکی از احتمالات ورود آفات و بیماری‌ها به واردات چوب برمی‌گردد و درحالی‌که ما برای دفاع از تنفس جنگل، خواهان واردات چوب هستیم، آنها صورت مسأله را پاک می‌کنند و خیلی ساده می‌گویند خب، واردات چوب را متوقف کنیم، چون ممکن است آلوده باشد. هیچ‌وقت کار علمی نکرده‌اند که هم واردات چوب داشته باشیم هم بیماری‌ها را کنترل کنیم.» به گفته رئیس دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، ١٢٦هزار هکتار از جنگل‌های شمال کشور در سال‌های اخیر با طغیان آفات خارجی تهدید شده‌اند و این مسأله به ضعف آگاهی و ناتوانی سازمان جنگل‌ها هم مربوط است:«بخش گیاه‌پزشکی سازمان جنگل‌ها هم در خواب است. معاونت جنگل و حفاظت هم در این‌باره مسئول‌اند، اما به جای حل مسأله، فقط افراد را حذف می‌کنند و آب از آب تکان نمی‌خورد. از چند‌سال پیش بارها عوامل خطرساز و طریقه پیشگیری را گفته‌ایم و شناسایی قارچ در حد دو سه ماه انجام شد و کار را رها کردند. آنها جز در حد نمایشی کاری نکرده‌اند.»
او خبر می‌دهد: «بیماری و آفات جنگل‌های زاگرس هم به شمال کشور رسیده است؛ آفات ابریشم‌خوار، جوانه‌خوار بلوط و همین‌طور بیماری ذغالی بلوط. بسیاری از آفات غرب کشور به شمال رسیده است، اما به این موضوع بی‌توجه‌اند.»
آخرین آمار از سازمان جنگل‌ها
بهمن اسفندیاری، مدیر کل دفتر حفاظت و حمایت منابع طبیعی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور مرداد امسال خبر داد پس از شناسایی شب‌پره در سال ٩٥، ظرف مدت یک ماه، دستورالعمل مبارزه با آن تدوین و عملیات مبارزه شامل محلول‌پاشی در همه سطوح قابل دسترسی و اقدامات مکانیکی نظیر نصب تله‌های فرمونی و تله‌های نوری انجام شد. با این‌که ٨٥٠٠ هکتار سطح آلوده به شب‌پره وجود دارد، اما چون بخش اعظم شمشادزارها به‌طور پراکنده و در مناطق صعب‌العبور قرار دارند و دسترسی به آن مناطق امکان‌پذیر نیست، مقابله با آفات این بخش‌ها هم سخت انجام می‌گیرد.
بر اساس گزارش‌های سازمان جنگل‌ها، آن‌چه امسال برای مقابله با تاثیرات این آفت انجام شده، مساحت‌یابی و شناسایی مناطقی که شمشادهای آن خشک شده‌اند، جداسازی مناطقی که ریشه شمشادها زنده‌اند و بخشی که شمشادهایش سبز هستند و محلول‌پاشی مناطق آلوده است تا از خشک‌شدن شمشادها جلوگیری شود.
برای مقابله با بیماری بلایت هم استان‌های شمالی با روش‌های مختلف در مناطق آلوده با این قارچ مبارزه می‌کنند و آن‌چه کار مبارزه را پیچیده کرده، زنده‌مانی بذر این قارچ در خاک به مدت پنج‌سال است. در حال حاضر اما بیشترین عملیاتی که برای مبارزه با این قارچ صورت گرفته، عملیات بهداشتی است که در آن شاخ و برگ‌های آلوده از جنگل خارج و سوزانده می‌شود. این درحالی است که در مناطقی که شمشادها به قارچ آلوده بودند، آفت شب‌پره خسارت جدی به این درختان وارد کرده است. حالا قرار است امسال شمشادهایی که خشک شده‌اند از جنگل بیرون آورده شوند و از آنجایی که درخت شمشاد جزو گونه ممنوع‌القطع است مجوز این کار باید از سوی شورای عالی سازمان جنگل‌ها، صادر و با تشخیص گیاه‌پزشکی انجام شود.
اوایل بهمن‌ماه اعلام شد که سازمان جنگل‌ها برای مقابله با آفت شب‌پره از سال ۹۵ تاکنون حدود سه‌میلیارد تومان در قالب اقدامات مکانیکی، مدیریتی و محلول‌پاشی بیولوژیک هزینه کرده است، اما صعب‌العبور بودن بسیاری از مناطق و در دسترس‌نبودن برای مبارزه و ویژگی‌هایی نظیر چندنسلی بودن آفت شب‌پره شمشاد و سرایت سریع آن در سایر مناطق تحت کنترل، باعث شده با وجود اقدامات کنترلی متاسفانه بخش وسیعی از شمشادها بر اثر بیماری بلایت و شب‌پره خسارت جدی ببینند. سازمان همچنین برای مبارزه با آفت شب‌پره برنامه اجرایی را با هماهنگی استان‌ها برای سال ۹۸ تهیه کرده است.
این اقدامات سازمان درحالی است که تیرماه امسال رئیس اداره حفاظت و حمایت منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران - نوشهر هشدار داد که در صورت انجام‌نشدن مبارزه جدی با بیماری پروانه شب‌پره و بلایت شمشادهای غرب مازندران، شمشادستان‌های این منطقه از بین خواهند رفت. به گفته او تنها ٥٠٠ هکتار یعنی کمتر از ٦درصد از ٨٥٠٠ هکتار شمشادستان‌های غرب استان باقی مانده است. از ٨٥٠٠ هکتار از رویشگاه‌های شمشاد غرب مازندران در سال‌های اخیر ٥هزار هکتار آن بر اثر بیماری بلایت شمشاد و ٣هزار هکتار دیگر هم به دلیل آفت پروانه شب‌پره خشک شدند و از بین رفتند و هم‌اکنون ٤٠٠ هکتار از این ٥٠٠ هکتار شمشاد غرب مازندران که قبلا آلوده نشده بودند به بیماری مبتلا شده‌اند.
درباره شمشادها و بیماری‌ها
شمشاد از گونه‌های منحصربه‌فرد جنگل‌های هیرکانی است و عمری به قدر عمر این جنگل‌های تاریخی دارد. شمشاد درخت همیشه سبزی است که با نام علمی «بوکسوس هیرکانا» در فهرست گونه‌های گیاهی در خطر انقراض اتحادیه بین‌المللی حفظ طبیعت (IUCN) قرار گرفته است؛ توده‌ای تاریک از گیاهان که خود پناهگاهی برای حیات‌وحش است و نمادی از جنگل‌های شمالی ایران.
بیماری بلایت یا سوختگی شمشاد در ایران نخستین‌بار در سال ۱۳۸۹ در جنگل‌های آستارا و تالش دیده شد و در جنگل‌های هیرکانی از غرب به شرق گسترش یافت و در سال ٩١ به جنگل‌های نوشهر رسید و این کاری بود که با شمشادها می‌کرد: سوختگی، ریزش برگ‌ها و خزان یکنواخت نهال‌ها، درختچه‌ها و درختان.
شب‌پره شمشاد هم خردادماه سال ١٣٩٥ به‌عنوان یک آفت جدید برای نخستین‌بار در ایران در توده‌های شمشاد شهرستان چالوس مشاهده شد. لارو این آفت از طریق تغذیه از برگ، پوست و سرشاخه‌های شمشاد در طول چهار نسل در هر‌سال باعث خزان و سرخشکیدگی و در برخی موارد موجب مرگ کامل درختان جوان شمشاد می‌شود.
- 18
- 3
