جایی در طبقات زیرین ساختمان سازمان محیط زیست بازمانده‌هایی از میلیون‌ها‌سال پیش نگهداری می‌شود؛ فسیل‌های ٥٧٠میلیون‌ساله نرم‌تنان، دندان‌های عقیق اجداد فیل‌ها، رد پاهایی به جا مانده از دایناسورها یا فسیل زرافه‌هایی که ٨ میلیون‌سال پیش در این سرزمین زندگی می‌کردند. موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی گنجینه بزرگی از تاریخ طبیعی این سرزمین را در خود نگه داشته؛ مجموعه‌ای که با ١٤ آزمایشگاه تخصصی قدیمی‌ترین و از نظر تعداد نیروی متخصص بزرگترین دفتر سازمان حفاظت محیط زیست است و ٩ مخزن علمی در پایین‌ترین طبقاتش جای گرفته تا این گنجینه حیات وحش از آتش‌سوزی یا سیل احتمالی در امان بماند.
کارشناسان و متخصصان این دفتر، کارشان مستندسازی اجزای تنوع زیستی است. آنها در سال ۹۷، بیش از ۴۰۰۰ نمونه تنوع زیستی را جمع‌آوری، شناسایی و ساماندهی و جزییات مربوط به پنج‌هزار نمونه را در بانک اطلاعاتی ثبت و مستندسازی کرده‌اند. این تنها یکی از وظایف موزه تاریخ طبیعی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست است. جلوگیری از پراکندگی جانوران مهاجم، رسیدگی به درخواست تحقیقات علمی دانشجویان، روشن‌شدن این‌که گوشت همراه متخلفان برای حیوانات وحشی است یا اهلی؛ در هر اتاق و هر طبقه، گروهی از متخصصان مشغول کارند و کارشان به حیات وحش ربط دارد. حیات وحش براساس آخرین تعریف اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) یعنی تمامی موجودات زنده به جز انسان و موجودات اهلی‌شده؛ یعنی حتی تمامی رستنی‌ها، قارچ‌ها، جلبک‌ها، گلسنگ‌ها و میکروارگانیسم‌ها.
٢٥هزار بندپا در چند کشو
دفتر بندپایان گروه جانوری٤٠سال قدمت دارد. رد تاریخش را اگر بگیریم می‌رود تا قبل از انقلاب؛ تا وقتی که یکی از کارشناسان آمریکایی موزه تشخیص داد وجود چنین بخشی در سازمان محیط زیست لازم است. مجموع نمونه‌های بندپایان و بی‌مهرگان نگهداری‌شده در سازمان محیط زیست به ٢٠ تا ۲۵هزار نمونه می‌رسد.
آنها را یا در الکل گذاشته‌اند یا خشک کرده‌اند و در کشوها جا داده‌اند. علیرضا نادری، کارشناس گروه جانوری دفتر ذخایر ژنتیک سازمان محیط زیست می‌گوید: «بندپایان در دنیا تنوع بسیار بالایی دارند، یک‌میلیون و ٢٠٠هزار گونه از آنها شناخته شده اما به‌طور کلی بالای ١٠میلیون گونه هستند. حداقل ۲۰هزار گونه از این بندپایان در ایران وجود دارد.»
او متخصص پروانه است؛ یکی از مهمترین بندپایان. دفتر بندپایان پر از پروانه است. به جز کشوهایی که پروانه‌های ایران در آن آرشیو شده، دو تابلوی بزرگ روی دیوار است پر از رنگ. تابلوها اهدایی معیرالممالک است، یکی از اقوام رهی معیری شاعر که عاشق پروانه‌ها بود. او در سال ۱۳۷۰بخشی از پروانه‌هایی را که در طول ٥٠سال از سراسر جهان جمع‌آوری کرده بود، به دفتر تاریخ موزه‌های طبیعی اهدا کرد.
مجموعه اهدا شده ۵۰۰۰ نمونه پروانه در خود دارد؛ تک به تک، زیبا و منحصربه‌فرد و همگی مربوط به مناطق گرمسیری خارج از کشور. نادری می‌گوید: «در ایران ۴۴۰ گونه پروانه شناسایی شده که بیش از نیمی از آنها در موزه تاریخ طبیعی سازمان محیط زیست به نمایش گذاشته شده است. علاوه بر پروانه‌های داخلی، حدود ۱۲۰۰ نمونه پروانه خارجی- که عمدتا از مناطق گرمسیری جهان جمع‌آوری شده– هم در دفتر ذخایر ژنتیکی نگهداری می‌شود.» او خودش ١٦ گونه پروانه را برای نخستین‌بار کشف کرده است.
سنبل آبی نخرید
قدیمی‌ترین نمونه‌های آزمایشگاه آماده‌سازی نمونه‌های گیاهی مربوط به نیم قرن پیش است. سازمان محیط‌زیست از همان ٥٠سال پیش بنا داشت در مجموعه‌اش یک «هرباریوم» هم داشته باشد. هرباریوم جایی است که در آن نمونه‌های خشک‌شده گیاهان را به شیوه‌های علمی خاص نگهداری می‌کنند.
مریم مقانلو، گیاه‌شناس سازمان محیط‌زیست می‌گوید: «هرباریوم سازمان صرفا روی مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان کار می‌کند و ٤٠هزار نمونه گیاهی دارد. این‌جا کار آماده‌سازی هرباریوم، بیوسیستماتیکی‌شناسایی نمونه‌های بذر و احیای گونه‌های در معرض تهدید و کشت بافت گونه‌های در معرض تهدید کشور را انجام می‌دهیم.»
روزهای آخر سال آزمایشگاه گیاهی هم درگیر گونه‌های مهاجر می‌شود و امسال نوبت سنبل آبی است که به‌عنوان گیاهی زینتی در سطح شهر فروخته می‌شود و قطع لاله‌های واژگون در مناطق زاگرسی که سرنوشتشان به سفره هفت‌سین ختم می‌شود و بعد هم مرگ. مقانلو می‌گوید: «مشکلی که داریم این است که در گونه‌های مهاجم مخصوصا سنبل آبی، از طریق ریزویید‌هایی که دارد، مواد سمی و آلاینده را به خود جذب می‌کند. اگرچه از لحاظ علمی این خطر هنوز در کشور ما ثابت نشده، اما تا حدودی می‌توان گفت این گیاه سمی است. سنبل چنان فریبنده است که کسی به این موضوع دقت نمی‌کند. خواهش ما این است که مردم سنبل نخرند و اگر خریدند، به هیچ عنوان در جریان آب‌های آزاد، تالاب‌ها و برکه‌ها رهایشان نکنند، چون به راحتی از طریق ریزوییدشان تکثیر می‌شوند و ازدیاد پیدا می‌کنند.»
در آزمایشگاه ژنتیک چه خبر است؟
یخچال‌های بزرگ دورتادور اتاق آزمایشگاه ژنتیک گروه زیست‌فناوری را گرفته، این‌جا تمام نمونه‌ها در فریزرهای سرد و فوق‌سرد نگهداری می‌شود. این مجموعه از سال ۱۳۸۵ کارش را در دو بخش ژنتیک حیات‌وحش و نگهداری نمونه‌ها در بانک ژن آغاز کرده و کارش آن‌قدر وسعت دارد که پنج بانک ژن در اصفهان، هرمزگان، خوزستان، چهارمحال‌وبختیاری و آذربایجان‌شرقی با آن همکاری می‌کند.
لیلا عزالدین‌لو، رئیس گروه زیست‌فناوری می‌گوید: «نمونه‌های مربوط به حیات‌وحش از پوست و مو گرفته تا بافت و خون و سرگین را یا همکاران جمع‌آوری می‌کنند یا از استان‌ها می‌فرستند. همه اینها را باید در الکل منهای ۹۶ درجه و شرایط سرد و سالم نگهداری و به آزمایشگاه منتقل کرد، تا بررسی شوند، بعد نمونه‌های استریل را در ابعاد خیلی کوچک در ویال‌های مخصوص قرار داد. این نمونه‌ها هم برای بانک ژن و هم مراکز تحقیقاتی و دانشجوها و استفاده می‌شود.»
کار روزانه متخصصان دفتر گروه زیست فناوری این است: «بررسی نمونه‌های مشکوکی که از متخلفان سراسر کشور گرفته می‌شود، تا معلوم شود گوشت حیات‌وحش است یا اهلی؛ این کار در مراحل پیچیده‌ای انجام می‌شود. نظارت بر مطالعات حیات‌وحش مخصوصا برای جابه‌جایی گونه‌های وحشی؛ مثلا اگر قرار است گور ایرانی از منطقه‌ای به منطقه دیگر برده شود، باید قبلش مطالعات ژنتیکی انجام شود، تا معلوم شود چه تعداد گور، با چه ترکیب جنسی و سنی و چه تنوع ژنی منتقل شود، به علاوه بررسی این‌که گونه‌ای هیبرید است یا خالص.»
به دلیل تحریم یخچال‌های منهای ١٥٠ خاموش‌اند
نمونه‌های مربوط به گونه‌های مختلف حیات‌وحش در فریزرهای منهای ۸۰ و ٢٠ درجه نگهداری می‌شود، اما همین حالا فریزرهای منهای ۱۵۰ درجه خاموش‌اند. عزالدین‌لو می‌گوید دلیل این خاموشی «تحریم و محدودیت در واردات گاز» است. ساختمان سال ٨٢ ساخته شده، اما فرسوده‌تر به نظر می‌رسد، سقف هم ریخته و سوراخ بزرگی در آن درست شده است.
«نمونه اسپرم و تخمک حیات‌وحش چه؟ جایی برای نگهداری‌شان هست؟» رئیس گروه زیست فناوری جواب می‌دهد: «اهمیت بانک ژن بیشتر از همه در حفظ ذخایر ژنتیکی است، اما به این دلیل که ما یک دستگاه حاکمیتی هستیم و خیلی علمی و تحقیقاتی نیستیم، امکانات پیشرفته‌ای برای نگهداری اسپرم یا تخمک و جنین نداریم. اگر داشتیم، اگر روزی نمونه‌ای منقرض می‌شد، می‌توانستیم دوباره احیایش کنیم، حتی اگر همین فریزرهای منهای١٥٠ درجه را می‌توانستیم راه‌اندازی کنیم، می‌توانستیم اسپرم و تخمک هم در آنها نگهداری کنیم. اما درحال حاضر هیچ نمونه‌ای از اسپرم و تخمک نداریم.»
به گفته او در همین ردیف یخچال‌ها که در سالن بزرگی چیده شده‌اند، ٣هزار نمونه نگهداری می‌شود؛ ٥١ گونه پستاندار، ١١٤گونه پرنده، ٣٠ گونه خزنده و همگی با تکرارهای متعدد.
ایران روزگاری زرافه داشت
در بخش دیرینه‌شناسی نمونه‌های فسیل روی میز چیده شده؛ فسیل‌های مربوط به ۷ تا ۸.۲ میلیون‌سال پیش مربوط به زیستگاه‌های مراغه و لرستان.
زهرا اورک، رئیس گروه دیرینه‌شناسی دفتر ذخایر ژنتیکی سازمان محیط زیست می‌گوید: «تا قبل از انقلاب تنها جایی که فکر می‌کردند زیستگاه‌های پستانداران قدیمی وجود دارد، مراغه بود. کارهای آن زمان با همکاری تیم‌های آمریکایی، اتریشی و ژاپنی انجام می‌شد. بعد از آن هم تا سال ٨٢ هیچ گزارش جدیدی نیامد. از سال ۱۳۸۴ این دفتر بار دیگر به‌صورت رسمی با متخصصان ایرانی کار را شروع و علاوه بر حوزه مراغه، ۱۰ سایت جدید استخراج نمونه در نقاط مختلف ایران اضافه کرد.» کارشناسان این دفتر در سال‌های اخیر زیستگاه جدیدی برای فسیل‌ها در شهرستان نورآباد لرستان پیدا کرده و با مطالعات تکمیلی متوجه شده‌اند که فسیل‌های این منطقه، ۸.۲ میلیون‌سال قدمت دارد.
روی میز نمونه‌هایی چیده شده که اجداد گونه‌هایی است که الان دیگر نمونه زنده آن وجود ندارد: فک زرافه که ٨,٢ میلیون‌سال پیش در مراغه و لرستان زیستگاه داشته، بازمانده انواع علفخواران بزرگی مثل فیل‌ها، ماموت‌ها و ماستودونت‌ها، خانواده‌ای به اسم چیل و تریلون که در برهه‌ای ظاهر و بعد منقرض شده‌اند و همین‌طور خوک‌هایی که دندان‌ها و اندام مختلفشان در فسیل‌ها پیداست. روی میز دیگر فسیل‌هایی از بُویده‌ها گذاشته‌اند؛ گونه‌ای از خانواده گاوسانان است و اجداد کَل و بز امروزی؛ دندان ماموت بدون پشم که در اردبیل کشف شده برای کارشناسان معلوم کرد که روزگاری ماموت‌های بدون پشم در ایران زیستگاه داشته‌اند؛ دندان فیلی از جنس عقیق که نظیر ندارد، مربوط به دو میلیون‌سال پیش است و در معدن شن و ماسه پیدایش کرده‌اند. تمامی این نمونه‌ها را اعضای تیم دیرینه‌شناسی و کاوش، استخراج و پاکسازی کرده و به ساختمان سازمان آورده‌اند. اورک می‌گوید کندن آنها از دل کوه، ماهات‌کاری و انتقال و پاکسازی‌شان، یکی دو ماه طول می‌کشد.
اورک تعریف می‌کند که جمع‌آوری این مجموعه دردسر زیادی دارد: «این نمونه‌ها همه مربوط به ایران است و جمع‌آوری‌شان آسان نیست. وقتی برای نمونه‌برداری می‌رویم، باید نیروی حفاظت هم همراهمان بیاید. خیلی وقت‌ها پیش می‌آید در کوه و کمر یک دفعه می‌ریزند وسایلمان را برمی‌دارند و می‌گویند شما دارید حفاری می‌کنید و میراث ما را می‌برید. مردم بومی اغلب اعتراض می‌کنند؛ در روستاهای مراغه و لرستان بارها این درگیری‌ها اتفاق افتاده است.»
شاخ‌هایی که روی میز بعدی چیده شده، مربوط به اجداد جبیر و آهوهای امروزی است، فک‌های گاوسانان حوزه لرستان هم هست؛ اجداد کَل و بز. اورک اندازه‌ها را مقایسه می‌کند و می‌گوید در طول سالیان جمجمه فیل‌ها و اسب‌های امروزی بزرگتر شده است. در بخش دیرینه‌شناسی غیر از فسیل‌های حفره‌دار، بخش بی‌مهره‌ها هم هست؛ شکم‌پاها، دوکفه‌ای‌ها، امونیت‌ها، براکیوفوت‌ها، تریلابیت‌ها (که منقرض شده‌اند) و مجموعه‌ای که عمرش به ٥٧٠ میلیون‌سال قبل برمی‌گردد و از گونه‌های منقرض‌شده است. به‌جز گونه‌هایی که مربوط به شروع حیات در زمین‌اند، فسیل پای دایناسوری که تازه پیدا شده هم در جعبه‌ای تازه به سازمان رسیده است.
معدن‌های باستانی موزه شود
مخزن سنگ و کانی سازمان محیط‌زیست حدود ٦هزارو٣٠٠ نمونه دارد. این نمونه‌ها بیشترشان منحصربه‌فرد و نمایه‌ای از پتانسیل معدنی مناطق مختلف کشور هستند. این مخزن از نمایشگاه‌های سنگ و کانی پشتیبانی و نمونه‌هایی برای مراکز آموزشی و پژوهشی و موزه‌ها آماده‌سازی می‌کند.
گوهرشاهی، کارشناس سنگ و کانی می‌گوید یکی از کارهای جانبی بخش سنگ و کانی تشویق معادن سبز و همکاری با آنهاست. به گفته او حتی پاکستان و افغانستان هم دانسته‌اند که زمان سبزشدن معادن رسیده: «معادنی مثل معدن فیروزه نیشابور یا معدن نمک گرمسار که یکی از بزرگترین معادن خاورمیانه است، باستانی هستند، همچنین سایت‌هایی دارند که دیگر پتانسیل معدنی آنها غیراقتصادی شده و آن‌جا کار معدنی انجام نمی‌شود. در کشورهایی مثل پاکستان و افغانستان که معادن نمک بزرگی دارند، سایت‌هایی که از کار اقتصادی خارج شده، به موزه‌های زیرزمینی تاریخ طبیعی تبدیل شده است. ما به معادن اعلام کرده‌ایم که کمک می‌کنیم این سایت‌ها تبدیل به موزه شود، در ضمن پیشنهاد کرده‌ایم معادنی که همکاری کنند یا می‌کنند، به‌عنوان همیار محیط‌زیست معرفی شوند.»
صدها چشم در آخرین طبقه
پایین‌ترین طبقه، مخزن تاکسیدرمی گونه‌های مختلف جانوران وحشی و پرندگان است و دسترسی عموم به آن آزاد نیست. زیرزمین بزرگ پر از چشم‌های پلاستیکی است که شاید بعد مدت‌ها آدم‌ها را می‌بینند. عمر بیشتر نمونه‌های مخزن، ۴۰ تا ۵۰سال است. تاکسیدرمی‌های کوچک و بزرگ، بسیارشان اثر تاکسیدرمیست‌های معروف‌اند. فرهاد صادقی‌راد، رئیس موزه تاریخ طبیعی و تاکسیدرمیست از آنها یاد می‌کند: «نوری، هدایت‌الله تاج‌بخش، استاد وزیری معروف» و بعد می‌گوید: «وظیفه ما این است که هر تروفه‌ای که به دلیل قهر طبیعت یا تصادف تلف شده، نگهداری و مستندسازی کنیم؛ نمونه‌های ژنتیکی‌شان در بانک ژن مستند می‌شوند و خود نمونه‌ها با هدف آموزش و ارتقای دانش به شکل تاکسیدرمی در این مخزن نگهداری می‌شود. هیچ‌کدام از تاکسیدرمی‌ها شکار نشده‌اند، به جز نمونه‌های قدیمی که شکارشان کار آدم‌های معروف است. به علاوه همه نمونه‌ها بومی نیستند.» مخزن علمی جمجمه و شاخ هم یکی دیگر از گنجینه‌های طبیعی است که به گفته رئیس موزه تاریخ طبیعی، مجموعه‌ای از ۱۰۰ نمونه پنل (جمجمه و شاخ) را در خود جا داده، پنل یکی از روش‌های تاکسیدرمی است و مخزن سازمان محیط‌زیست، تنها موزه پنل کشور. هشت تا از نمونه‌های موجود در این گنجینه طبیعی، رکورد برتر جهان را دارند و این‌طور که صادقی‌راد می‌گوید، نمی‌شود رویشان قیمت گذاشت.
مهتاب جودکی
- 19
- 4
