«طاق كسري ز دفترت كسري است/ هشت جنت ز گلشنت قصري است» اوحدي مراغه‌اي اين شعر را در وصف مجموعه ربعرشيدي سروده است. مجموعه‌اي كه اوحدي نامش را كنار طاق كسري ساساني‌ها نشانده، تجربه‌اي هفتصد ساله از ويراني و زلزله و تخريب در دل خود پنهان كرده و هنوز هم حرف‌ها براي گفتن دارد از بي‌مهري و بي‌توجهي و تخريب و... در فلزي مشبك رو به زميني پر از گياهان خودرو و شقايق‌هاي بهاري باز مي‌شود. بعد از چند قدم بالا رفتن از زمين خاكي محوطه، تابلوهايي خودنمايي ميكند، اينجا محوطه تاريخي ٧٠٠ ساله ربع رشيدي است. چند قدم جلوتر، بناي استوانه‌اي آجري نمايان مي‌شود، بنايي كه در گذشته به عنوان دژ نظامي مورد استفاده بوده، اشراف اين دژ به جلگه تبريز باعث شده تا اين كاربري برايش تعريف شود. دژي كه گفته مي‌شود در دوره جنگ‌هاي ايران و روس در آن ارابه‌هايي را براي دفاع از شهر تبريز مستقر كرده بودند. برخي كارشناسان معتقدند هنوز مجموعه‌اي كه در زمان خواجه رشيدالدين فضل‌الله ساخته شده از زير دست باستان‌شناسان بيرون نيامده و زير خاك قرار دارد و نياز به كاوش‌هاي بيشتري براي يافتن بقاياي آن بنا داريم، چرا كه برخي روايت‌هاي تاريخي از تخريب كامل ربع رشيدي خبر مي‌دهند.
برج استوانه‌اي كه در تصاوير به نام ربعرشيدي معرفي مي‌شود، در حال مرمت است، اما نه با آجر يا مصالح مشابه، بلكه با سنگ لاشه و ميل گردهاي فلزي، رييس اداره ميراث فرهنگي تبريز در رابطه با اصولي بودن مرمت مجموعه مي‌گويد: «پروژه مرمت بر اساس طرح‌هاي مصوبي كه به تاييد شوراي فني ميراث رسيده است، پيش مي‌رود. ضمن اينكه اين مرمت با استفاده از مصالح بومي صورت گرفته است. آذربايجان معدن سنگ‌هاي ليمويي و تراورتن است.» بخش‌هايي از دو برج استوانه‌اي در مجموعه با اين سنگ‌ها پوشيده شده و به حال خود رها شده است. ديواري هم كه بين اين دو برج قرار دارد تكيه به داربست‌هاي فلزي در هم تنيده داده‌اند. نشانه‌هايي از ادامه پروژه مرمت در مجموعه ديده نمي‌شود و به گفته مسوولان اولويت ميراث فرهنگي با آزادسازي حريم مجموعه است و مرمت در درجه‌هاي بعدي اولويت قرار دارد.
خانه‌هاي تبريزي‌ها در دامنه كوه سرخاب تا بيخ گلوي مجموعه پيش آمده و گويي قصد بستن راه نفسش را داشته‌اند كه اينطور بي‌محابا ضوابط عرصه و حريم آن را ناديده گرفته‌اند و دانه به دانه تكثير شده‌اند و پيش روي مجموعه‌اي كه نام وزير غازان خان مغول را يدك مي‌كشد، قد علم كرده‌اند. هر چند اين روزها از تصويب بودجه ٥٠ ميلياردي براي آزادسازي زمين‌هاي اطراف اين محوطه تاريخي صحبت مي‌شود، اما فرياد دريغ آنجا بلند مي‌شود كه اين بودجه مي‌توانست براي مرمت اصولي اين مجموعه و بهبود وضعيت نابسامان آن هزينه شود. اما حالا ٥٠ ميليارد تومان قرار است صرف آزادسازي زمين‌هايي شود كه خلأ‌‌هاي قانوني در زمينه تعيين عرصه و حريم املاك وقفي، مجوز ساخت و ساز در آن را صادر كرده‌اند. مدتي است به بهانه رويداد تبريز ٢٠١٨ تكاپويي بين مديران استاني و ملي افتاده تا اين بناي ارزشمند را كه حتي ضوابط عرصه و حريم در پرونده ثبت ملي آن هم ناديده گرفته شده با صرف هزينه‌هايي شرايط لازم براي نامزدي ثبت در فهرست ميراث جهاني يونسكو را پيدا كند.
٥٠ ميليارد تومان براي آزادسازي زمين‌هاي اطراف ربع رشيدي
«محمدحسن طالبيان» معاون ميراث فرهنگي كشور در رابطه با اعتباراتي كه براي آزادسازي حريم «ربع رشيدي» مصوب شده به «اعتماد» مي‌گويد: «ربع رشيدي يكي از محوطه‌هاي بسيار مهم و فاخر كشور از ديد تمدني و هويتي كشور است كه پايگاه ميراث فرهنگي در آن داير شده. اما متاسفانه در طول زمان در اطراف اين محوطه خانه ساخته‌اند و حريم آن را اشغال كرده‌اند، بخشي از اين زمين‌ها مالك دارد و اجازه ادامه كار به ما نمي‌دهند، اما كاوش‌ها در محوطه ادامه دارد اما بخش‌هايي كه هنوز نتوانسته‌ايم تملك كنيم، اگر اين ٥٠ ميليارد تخصيص پيدا كند، كه دو مصوبه انجام شده، مي‌تواند وضعيت ربع رشيدي را تغيير دهد، در اين مصوبه قرار است ٢٠ ميليارد از منابع ملي و طرح تبريز ٢٠١٨ و ٣٠ ميليارد هم از جانب شهرداري تامين شود، يك بخشي هم زمين معوض داده خواهد شد كه زمين‌هاي اطراف آزادسازي شود. اگر زمين‌هاي اطراف آزادسازي شود محوطه يكپارچه مي‌شود و مي‌توان يك پروژه در سطح ملي يا حتي فراملي تعريف كرد كه گروه‌هاي مختلف در آن مشغول به كار شوند و اين محوطه مي‌تواند تبديل به يك جاذبه گردشگري شود. اگر اين مبلغ تخصيص پيدا كند كار آغاز مي‌شود و انجام كاوش‌ها خود به نوعي معرفي مجموعه است.»
اسبقي، رييس اداره ميراث فرهنگي شهر تبريز در خصوص زمان مورد نياز براي آزادسازي زمين‌هاي اطراف ربع رشيدي مي‌گويد: «عمده هدف اداره كل ميراث فرهنگي تبريز اين است كه بتوانيم اين محوطه را از اين بناهاي اضافي و متصرفات آزادسازي كنيم، تصويب شده كه ٥٠ ميليارد تومان براي اين كار تخصيص پيدا كند اما در حال حاضر حدود يك دهم اين مبلغ ابلاغ شده است. قرار است شهرداري به جاي پول نقد زمين معوض به مالكان بدهد. نمي‌توان گفت پروسه آزادسازي چقدر طول مي‌كشد چون مسائل شرعي و قانوني دارد كه قطعا زمان‌بر خواهد بود. البته صحبت‌هايي با مالكان شده است و بسياري از مالكان همكاري دارند، هرچند بعضي هم مقاومت مي‌كنند، اما اميدواريم با صحبت موضوع حل شود.» البته اسبقي به زمين‌هاي جبهه جنوبي محوطه اشاره ميكند و مي‌گويد: «قسمت شمالي در طول سال‌ها با توجه به نقص قوانيني كه وجود دارد، به فروش رسيده است. ما هنوز هم در عرصه حريم‌هاي وقفي، مشكلاتي داريم، اما اميدواريم كه بتوانيم به زودي اين مسائل را با همكاري شهرداري حل كنيم. و شاهد آزادسازي محوطه باشيم. فعلا اولويت ما جبهه جنوب محوطه است، به اين دليل كه ورودي محوطه در اين محدوده قرار دارد بخشي از محوطه هم كه در حال حاضر در حال كاوش است در سال‌هاي قبل توسط ميراث فرهنگي و شهرداري تملك و آزادسازي شده‌اند.»
مجيد خدابخش استاندار آذربايجان شرقي در مورد اين مجموعه ارزشمند كه معتقد است مي‌تواند هم‌سنگ تخت‌جمشيد باشد و به همان ميزان موجب جذب گردشگران شود، مي‌گويد: « در زمان ايلخانان٦هزار دانشجو از كشورهاي مختلف در مجموعه ربع رشيدي تحصيل مي‌كردند، عمدتا علوم بر پايه طب به هفت زبان زنده دنيا در اين مركز تدريس مي‌شد. در حال حاضر با مشاركت باستان‌شناسان آلماني كاوش‌هايي در اين محوطه انجام مي‌شود.»
تابلويي در مسير محوطه‌اي كه كاوش‌ها در آن در جريان است را نشان مي‌دهد. اما آثار شاخصي در كاوش‌هاي انجام شده به دست نيامده كه علت آن اين است كه: «در دوره‌هاي مختلف تاريخ، تبريز چند زلزله ويرانگر را تجربه كرده است. اين زلزله‌ها باعث شده آثار بسياري در شهر تبريز از بين برود. به همين دليل آثاري كه در كاوش‌هاي باستان‌شناسي تبريز كشف مي‌شود غالبا به صورت شكسته هستند.» كاوش‌ها در محوطه ربع رشيدي هنوز در جريان است، رييس اداره ميراث فرهنگي شهر تبريز مي‌گويد: «شاخص‌ترين اثري كه در جريان كاوش‌ها به دست آمده است، همين بنايي است كه كاربري دژ نظامي داشته، فاز اول كاوش‌هاي ربع رشيدي به اتمام رسيده و مرحله دوم هم در حال انجام است.»
ميراث رشيدالدين فضل‌الله از شكوه تا ويراني
اين مجموعه كه بسياري آن را نخستين دانشگاه بين‌المللي جهان، بعد از اسلام مي‌دانند، پس از قتل خواجه رشيدالدين وزير با تدبير بارگاه غازان‌خان، سرنوشتي جز تخريب نداشت. وقتي عليشاه اتهام قتل اولجايتو را به پاي رشيدالدين نوشت و شاه هم اين اتهام را باور كرد، وزير خوش‌نام ايلخانان در سن هفتاد و يك سالگي به قتل رسيد و پس از قتلش بود كه مخالفانش اثر به‌جا‌مانده از او يعني ربع رشيدي را غارت كردند و آن را به آتش كشيدند، ابزار و تجهيزات اين مجتمع دانشگاهي به دست توده مردم افتاد و به تاراج رفت. هرچند بعد از روي كار آمدن غياث‌الدين، ربع رشيدي دوباره رونق گرفت و بخش‌هايي از تخريب‌هاي گذشته آن سازمان يافت اما اين بسامان شدن عمر چنداني نداشت و بعد از قتل غياث‌الدين دوباره خط بر همان نشان بود و ربع رشيدي باز هم به سمت نابودي و تخريب رفت تا جايي كه سال‌ها بعد ديگر نتوانست رونق زمان رشيدالدين را باز بيابد.
در دوره‌هاي مختلف ربع رشيدي به عنوان يك دژ مستحكم محل سكونت پادشاهان مختلف بود و تاريخ مي‌گويد سلطان جلاير يكي از ساكنان اين دژ بود كه در ربع رشيدي از دنيا رفت و در همين محل هم به خاك سپرده شد. ربعرشيدي توسط ميران شاه گوركاني تخريب گسترده‌اي را در تاريخچه خود ثبت كرد، تخريبي كه كلاويخو مستشرق اسپانيايي در شرح آن مي‌نويسد: «چون ميران‌شاه به نيابت سلطنت ايران رسيد پدرش گروه بسياري از سپاهيان و نجبا را همراه او فرستاد. چون اين شاهزاده به تبريز رسيد فرمان داد مساجد و بسياري از ساختمان‌هاي مورد استفاده عموم را بكوبند پس از تبريز به سلطانيه آمد و همان اعمال را نيز در آنجا انجام داد آنگاه به حصار سلطانيه كه پدرش در آن خزانه‌هاي بسياري فراهم آورده بود رفت و فرمان داد خزائن را ميان نجبا و ملازمانش بخشش كنند. ميران شاه سپس دستور داد مسجد و كاخ بزرگي كه توسط يكي از بزرگان در بيرون شهر سلطانيه ساخته شده و جسد باني آن نيز در آنجا قرار داشت را ويران كنند و جسد صاحب آن را از گور بيرون كشند.»
كاخ و مسجدي كه كلاويخو به آن اشاره ميكند ربع رشيدي است و جسدي كه از گور بيرون كشيده شد، متعلق به رشيدالدين فضل‌الله بود و برخي روايات تاريخي مي‌گويند كه ميران شاه دستور دفن مجدد او در گورستان يهوديان را صادر كرد. در دوران صفوي اما شاه عباس نيم نگاهي به مجموعه ربع رشيدي داشت، روايات تاريخي مي‌گويند شاه‌عباس صفوي دستور داد تا با استفاده از مصالح ربع رشيدي، شنبه قازان و گورستان‌هاي تاريخي تبريز مانند گجيل و سرخاب، قلعه‌اي براي حاكم تبريز دربرابر محله عثماني بر ويرانه‌هاي ربع رشيدي ساختند كه اين قلعه نيز براثر زلزله‌هاي تبريز ويران شده است. هر چند سند ديگري وجود دارد كه شاردن، جهانگرد مشهور فرانسوي، كه در سال ۱۰۸۴ قمري به ايران سفر كرده بود درباره ربع رشيدي در سفر نامه‌اش نوشته: «صد سال پيش شاه عباس كبير دستور به تعمير آن داد، ولي شاهان ديگر صفوي توجهي بدان نكردند و دوباره ويران شد.»
وقف‌نامه ربع رشيدي در حافظه جهاني يونسكو
خواجه رشيدالدين فضل‌الله كه دانشمند بنامي در دوران خود بود، كتاب و آثار بسياري را تاليف كرده است. موسس ربع رشيدي براي تامين پشتوانه مالي و براي اداره اين مجموعه، دارايي‌هاي زيادي را وقف كرد و براي سازماندهي اداره ربع رشيدي و موقوفات آن، وقفنامه‌‌اي تنظيم كرد. تنها نسخه اين وقف‌نامه به خط خواجه رشيدالدين است. اين وقف‌نامه در سال ٨٦ در فهرست حافظه جهاني يونسكو ثبت شده است و در كتابخانه تبريز نگهداري مي‌شود. وقف‌نامه ربع رشيدي نخستين اثر ايراني است كه در حافظه جهاني يونسكو به ثبت رسيده است.
آزادسازي زمين‌ها باتوجه به مسايل شرعي و قانوني زمانبرخواهد بود
عمده هدف اداره كل ميراث فرهنگي تبريز اين است كه بتوانيم اين محوطه را از بناهاي اضافي و متصرفات آزادسازي كنيم، تصويب شده كه ٥٠ ميليارد تومان براي اين كار تخصيص پيدا كند اما در حال حاضر حدود يك دهم اين مبلغ ابلاغ شده است. قرار است شهرداري به جاي پول نقد زمين معوض به مالكان بدهد. نمي‌توان گفت پروسه آزادسازي چقدر طول مي‌كشد چون مسائل شرعي و قانوني دارد كه قطعا زمان‌بر خواهد بود. البته صحبت‌هايي با مالكان شده است و بسياري از مالكان همكاري دارند، هرچند بعضي هم مقاومت مي‌كنند، اما اميدواريم با صحبت موضوع حل شود.
فرزانه قبادي
- 17
- 4
