سرریز جویندگان کار از کشورهای اطراف به نصف جهان/ ۵۰۰ هزار جویای کار به حاشیه اصفهان رانده شدند

حاشیه نشینی حاصل بسیاری از مؤلفه‌ها از جمله توزیع نامتوازن منابع اقتصادی، آموزشی، بهداشتی و درمانی و ... در مناطق مختلف کشور و استان‌ها است. توزیع نامتوازن منابع باعث سرازیر شدن جمعیت به‌ سمت شهرها شده و با توجه به ‌گرانی زمین در مناطق مرغوب شهر، جمعیت مهاجر چاره‌ای جز رانده شدن به حاشیه شهر ندارند. در اثر این پدیده، مردمانی با فرهنگ‌های گوناگون گردهم جمع شده‌اند که نتیجه آن گسترش ناهنجاری‌های اجتماعی و انواع بزهکاری‌ها و مسائل دیگر است.

زینبیه، حصه، دارک، جوی‌آباد، مفت‌آباد و... از جمله مناطق حاشیه نشین اصفهان است که حکایت از زندگی با کمترین امکانات و خدمات رفاهی در محله‌های حاشیه‌ای سومین کلانشهر ایران را دارد.

یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین محله‌های حاشیه‌ای اصفهان زینبیه است. این منطقه از یک خیابان بسیار طویل با تعداد زیادی فرعی تشکیل شده است که در آن افرادی با قومیت‌های مختلف و با پوشش محلی را می‌توان در آنجا مشاهده کرد. حصه نیز در منطقه ۱۴ شهرداری اصفهان هم از همه قومیت‌های ایرانی و حتی کشورهای پاکستان، سوریه، ‌عراق، ‌ترکیه و افغانستان بدون هیچ چارچوبی مهاجرانی را در دل خود جای داده که نه فقط از قوانین شهرنشینی پیروی نمی‌کنند بلکه باعث ایجاد یک ساختار شهری ناهنجار نیز شده‌اند. بهارستان نیز یکی دیگر از مناطق حاشیه‌ای البته با قدمتی کمتر است که پس از سپاهان شهر به‌عنوان منطقه‌ای برای جذب سرریز جمعیت در ۲۰ کیلومتری جنوب شهر اصفهان ایجاد شده است. ساکنان این منطقه نیز از شهرکرد، کرمانشاه و جنوب کشور هستند اما به‌دلیل فراوانی قومیت‌های مختلف و خوابگاهی بودن آن، چندان رونق چشمگیری طی سال‌های گذشته نداشته است.

 طبق آمار ارائه شده از سوی اداره کل راه، مسکن و شهرسازی استان اصفهان، در حال حاضر۲۲۱ هزار نفر در ۲ هزار و ۳۸۴ هکتار از مساحت شهر اصفهان حاشیه نشین اند. ۸ درصد مساحت شهرهای استان، گرفتار پدیده حاشیه نشینی هستند. همچنین جمعیت حاشیه نشینان در استان ۴۵۰ هزار تا نیم میلیون نفر تخمین زده شده است. بیشتر این حاشیه نشینان با توجه به مطالعات صورت گرفته در سکونتگاه‌های غیررسمی ۴ شهر استان شامل اصفهان، نجف آباد، خمینی شهر و شهرضا شناسایی شده‌اند. با توجه به مطالعات انجام شده در این ۴ شهر می‌توان گفت در شهر اصفهان ۴۰ درصد ساکنان، در نجف آباد ۲۵ درصد و در شهرضا در محلات مختلف به‌صورت متغیر از ۳ تا ۲۷ درصد و در خمینی شهر نیز در محلات مختلف بین ۳ تا ۱۴ درصد از ساکنان را مهاجران و افراد جویای کار تشکیل می‌دهند. طبق آمار رسمی منتشر شده، نیم میلیون نفر در حاشیه ۱۰ تا ۱۵ منطقه استان روزگار می‌گذرانند و به طور متوسط  در هر منطقه بین ۵۰ تا ۷۰ هزار نفر ساکن هستند.

همچنین بنا بر بررسی‌ها و تحقیقات انجام شده از مهم‌ترین عوامل مهاجرپذیری و در نتیجه حاشیه‌نشینی در شهر اصفهان، وجود صنایع مادر مانند ذوب‌آهن، فولاد، پالایشگاه، داروسازی، پتروشیمی، بهره‌مندی از راه‌های اصلی و فرعی مناسب، فرودگاه بین‌المللی، خطوط راه‌آهن، شرکت‌های خصوصی گوناگون و واحدهای تولیدی، صنعتی و جاذبه‌های تفریحی، گردشگری و اقتصادی و مناطق پیرامونی آن است که اصفهان را به یکی از مهاجرپذیرترین استان‌ها برای کشور و شهرهای اطراف تبدیل کرده است. این مهاجرت بی‌رویه و کنترل نشده پیامدهای نامطلوبی از جمله حاشیه‌نشینی را به‌دنبال داشته است. از آنجا که بخش عظیمی از این افراد بنیه مالی لازم برای خرید زمین‌های تفکیک شده با ضابطه شهرسازی را ندارند به زمین‌هایی با ابعاد کوچک‌تر در مناطقی که فاقد هرگونه امکانات رفاهی، آموزشی و بهداشتی است روی آورده و موجب ایجاد مشکلات بسیاری می‌شوند.

آنچه مسلم است لزوم پیش‌بینی راهکارهایی است که نتیجه آن از شدت آسیب‌های اجتماعی در حاشیه شهرها کاسته و امکانات متوازن زندگی را کم‌کم برای مردم این مناطق فراهم کند؛ موضوعی که مسئولان به آن پاسخ می‌دهند.

افزایش بودجه ۳۰۰ برابری برای حذف حاشیه نشینی

رئیس کمیسیون اجتماعی شورای شهر اصفهان در گفت‌و‌گو با «ایران» با بیان اینکه تاکنون ۹ منطقه حاشیه‌ای و ۴۰۰ نقطه بی‌دفاع شهری در اصفهان شناسایی شده است، گفت: این مناطق به ‌لحاظ برخورداری از امکانات و دریافت خدمات در مقایسه با مناطق کم برخوردار دیگری که در حاشیه شهر نیستند در حاشیه قرار دارند. موقعیت نامناسبی دارند و در حال حاضر شاهد افزایش آسیب‌های اجتماعی در این مناطق هستیم.

کوروش محمدی با اشاره به اینکه بین ۴۵۰ تا ۵۰۰ هزار نفر در حاشیه شهرهای اصفهان زندگی می‌کنند، افزود: متأسفانه بیش از ۴ دهه است که شاهد حاشیه نشینی و گسترش روز‌به‌ روز این معضل هستیم و تاکنون اقدام خاص پیشگیرانه یا ساماندهی آن صورت نگرفته است. همین امر باعث شده که امروز شاهد حاشیه نشینی جمعیتی بالغ بر نیم میلیون که ۱۲۰ هزار خانوار را تشکیل می‌دهند، باشیم.

وی با بیان اینکه در شورای پنجم بر دو محور محرومیت زدایی و افزایش اعتبارعمرانی تمرکز شده است، اظهار داشت: در حال حاضر بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ برابر اعتبارات عمرانی این مناطق را افزایش داده‌ایم تا با احداث مراکز فرهنگی، هنری و ایجاد باشگاه و مراکز تفریحی در کاهش محرومیت زدایی گام‌های مثبتی بتوانیم  برداریم.

وی به راه‌اندازی دفاتر تسهیل گر اشاره کرد و بیان داشت: تاکنون ۴ دفتر تسهیل گری به‌منظور کاهش مشکلات فرهنگی، اجتماعی و عمرانی محله‌های حاشیه‌ای راه‌اندازی شده تا با استفاده از ظرفیت‌های محلی این معضلات برطرف شود و سطح کمی و کیفی زندگی مردم نیز ارتقا یابد. این دفاتر طی سه سال گذشته طبق دستورالعمل وزارت کشور در مناطق حاشیه‌نشین راه‌اندازی شده است. یکی از اهداف این دفاتر، افزایش دانش و آگاهی شهروندان و احقاق حقوق شهروندی است.

وی خاطرنشان کرد: با راه‌اندازی این دفاتر سعی شده است تا با بهره‌گیری از افراد بومی تا حد زیادی رفتارهای دستوری دولتی حذف شده و توانایی‌های ویژه افراد محلی مدنظر قرار گیرد تا احساس امنیت، خودباوری و حس دلسوزی نسبت به محل زندگی و تعلق خاطر در آنان ایجاد شود.

رئیس کمیسیون اجتماعی شورای شهر اصفهان با تأکید بر اینکه یکی از اهداف این دفاتر کاهش آسیب‌های اجتماعی و پویایی بیشتر شهروندان این مناطق است، عنوان کرد: توجه به حاشیه نشینی در کلانشهر اصفهان نیازمند یک برنامه‌ریزی جدی است. از جمله این برنامه‌ها می‌توان به ایجاد مراکز کارآفرینی اشاره کرد که با به‌کار‌گیری افراد بومی در این مناطق نه تنها تعلق خاطر در این افراد ایجاد می‌شود بلکه باعث چرخه اقتصادی و درآمدزایی و در نتیجه کاهش فقر و گسترش فرهنگ می‌شود.

این مسئول مناطقی از شمال شرق، شرق، جنوب شرق و جنوب غرب را از جمله منطقه هایی دانست که بیشترین تمرکز حاشیه نشینی در آنها وجود دارد. او تأکید کرد: راه ساماندهی و کنترل مناطق حاشیه‌ای با برنامه‌های خیریه‌ای همچون تهیه غذا و پوشاک درست نمی‌شود. این فعالیت‌ها تنها آثار گذرایی دارد که در درازمدت آثارمخرب آن کمتر از خود حاشیه نشینی نیست.

محمدی بها دادن و توجه به توانایی‌های افراد بومی، توسعه و راه‌اندازی مراکز فرهنگی، اجتماعی و ورزشی در این مناطق را راهی برای کاهش آسیب‌های اجتماعی در حاشیه شهرها دانست و مطرح کرد: این تصور بسیار اشتباهی است که با توزیع مواد غذایی و پوشاک توسط مراکز خیریه گام مثبتی در جهت کاهش فقر و آسیب اجتماعی برداشته می‌شود. ضروری است که رویکرد دولت و حاکمیت و نگرش دولتمردان نسبت به کمک یارانه‌ای و... تغییر کند تا ما شاهد کاهش چنین آسیب‌هایی باشیم.

توجه به زیرساخت‌ها، راهی برای فربه شدن حاشیه نشینی

معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استانداری اصفهان نیز در گفت‌و‌گو با «ایران» با اشاره به اینکه امروزه پدیده حاشیه نشینی در کلانشهرها با مهاجرت به‌دلیل خشکسالی، بیکاری، فقر و کمبودهای ناشی از آن همراه است، گفت: متأسفانه نتایج حاصل از آن دور شدن از سبک زندگی مطلوب و انواع ناهنجاری‌های اجتماعی و... در این مناطق است.آنچه مسلم است عدم تعادل و توازن منطقه‌ای و تمرکز بر بارگذاری امکانات در مناطق جغرافیایی خاص و رشد نامتوازن، نظام‌های شهری را در معرض موج مهاجرت و مشکلات ناشی از آن قرار داده است.

حیدر قاسمی با بیان اینکه حاشیه شهرها محل زندگی مردمانی است با فرهنگ‌های متنوع، از اقوام گوناگون که وجه مشترک‌شان وضعیت اقتصادی نامناسب، همراه با احساس نابرابری ناشی از عدم دسترسی به منابع است، افزود: استقرار صنایع بزرگ و کوچک، جاذبه‌های تفریحی و گردشگری، شاهراه‌های اصلی ارتباطی، دانشگاه‌های بزرگ و مراکز تحصیلی معتبر و نیز فضای لازم برای مشاغل غیرمولد یا کاذب، اصفهان را به یکی از مهاجرپذیرترین شهرها و استان‌های کشور بدل کرده است. این مهاجرت بی‌رویه و کنترل نشده، پیامدهای نامطلوبی از جمله     حاشیه نشینی و رشد سکونتگاه‌های غیررسمی را به‌همراه داشته است.

وی اظهار داشت: در استان اصفهان بیش از دو هزار هکتار از گستره شهر‌هایی چون اصفهان، کاشان، خمینی شهر، نجف آباد و شهرضا، زرین شهر و...به مناطق حاشیه نشین اختصاص یافته است(البته شهرهای جدید نیز جلوه‌ای دیگر از این بارگذاری ها است).

این مسئول با تأکید بر اینکه تنوع پذیرش در مهاجرانی که در اصفهان سکونت دارند، چالش‌های زیادی در زیست اجتماعی این مناطق ایجاد کرده است، خاطرنشان کرد: حس تعلق خاطر نسبت به سرزمین محل سکونت در افراد حاشیه نشین بسیار کمرنگ است. برعکس احساس ناعدالتی و تنفر در ساکنان این مناطق با حس محرومیت و فقر بشدت تقویت شده است، لذا آسیب‌ها، جرایم و بزهکاری در حاشیه‌ها و سکونتگاه‌های غیررسمی زمینه رشد فزاینده‌ای دارد.

معاون سیاسی استاندار اصفهان تلاش و تدبیر برای تبدیل یک تهدید جمعیتی، به یک فرصت و بهبود وضعیت فرهنگی -اجتماعی در مناطق حاشیه نشین را مستلزم فراهم کردن زمینه‌های گفت‌و‌گو بین قومیت‌ها برای رشد هویت‌های همسو دانست و بیان کرد: این گفت‌و‌گو از یک طرف نوعی کنترل اجتماعی را با ایجاد یک هویت مشترک و تعلق پذیر فراهم می‌آورد و توان فرهنگی -اجتماعی را در این مناطق تقویت می‌کند. از سوی دیگر سرمایه‌گذاری در شهر‌های مبدأ مهاجرت، برای ایجاد اشتغال‌های متنوع، به منظور به کارگیری گروه‌های مختلف و نیروهای جویای کار و کم مهارت و ایجاد درآمد و تأمین معیشت موجب توقف و فراهم آوردن زمینه‌های مهاجرت معکوس می‌شود.

قاسمی عنوان کرد: در حوزه مدیریتی، ضروری است تا با تعامل همه جانبه با استان‌های مهاجر فرست، زیرساخت‌های اصلی برای پیشگیری از فربه شدن حاشیه کلانشهرها، در دستور کار قرار گیرد. همچنین تأمین خدمات و ایجاد زیرساخت‌ها و زیست پذیر کردن حاشیه و حریم شهرها که موجب ایجاد جاذبه و تسهیل در پذیرش مهاجران جدید خواهد شد، باید بازنگری شود و تابع الگوهای نظام شهری متوازن قرار گیرد.

وی روی تقویت فرهنگ غنی و بومی و تسری این فرهنگ در بین نسل‌های دوم و سوم ساکن در مناطق حاشیه نشین تأکید و تصریح کرد: باید نسبت به تقویت ریشه‌های فرهنگی و اجتماعی در اقلیم‌های قابل توسعه و تبدیل تهدیدها به فرصت‌های انسجام دهنده توجه ویژه کرد چرا که می‌تواند بسیار کارساز باشد.

خشکاندن ریشه حاشیه نشینی با ایجاد بازار فروش

پیشتر‌ رئیس مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر اصفهان نیز گفته بود: ابتدای دوره پنجم شورای اسلامی، مرکز پژوهش‌های شورا روی حاشیه‌نشینی مطالعه‌ای انجام داد و در نتیجه مشخص شد هرچه در این زمینه هزینه کنیم، بازهم پدیده حاشیه‌نشینی ازبین نمی‌رود بلکه باید به‌جای مقصد، در مبدأ با این پدیده مبارزه کنیم.کوروش خسروی با بیان اینکه تقریباً ۷۰ درصد از ساکنان مناطق حاشیه‌نشین اصفهان افرادی هستند که از شهرستان‌های استان به‌دلیل مشکلات اقتصادی و بیکاری و تأمین هزینه معیشت خود دست به مهاجرت زده‌اند، افزود: در سال ۹۶ برآورد شد که اگر سالانه یکهزار میلیارد تومان برای مناطق مهاجرفرست بازار فروش ایجاد شود، تقریباً ریشه مهاجرت از این مناطق به مرکز استان خشکانده می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: در روزهای پایانی سال ۹۶ شورای شهر مصوبه‌ای را گذراند که براساس آن، شهرداری مکلف به ایجاد بازار برای محصولات مناطق مهاجرفرست شده بود؛ بازار بعثت نیز برای این امر اختصاص یافته و اکنون نیز با کمک استارتاپ‌هایی که فروش مناطق محروم را برعهده دارند، این امر دنبال شده است.

خسروی تأکید کرد: هرچه بازار فروش محصولات شهرستان‌هایی مانند سمیرم، فریدن، خور و نائین فراهم شود، خود به خود مهاجرت‌ها کاهش پیدا می‌کند. بنابراین نیاز است این امر در تصمیم‌گیری‌های استان مدنظر قرار گیرد.