دریاچه نمک قم در آستانه ناپدید شدن

به گزارش ایرنا، دریاچه نمک پدیده ای در دامان طبیعت است که برای ادامه حیات خود، احتیاج به مراقبت مستمر دارد و در صورتی که این نظارت از جانب انسان ها که بهره برداران اصلی منابع زمین هستند، انجام نشود، به طور حتم این عرصه طبیعی آسیب می بیند و زندگی سایر موجودات پیرامون خود را هم در معرض خطر قرار می دهد.

در سال های اخیر به دلیل تغییر شرایط آب و هوایی کشور و دست اندازی به محیط زیست پیرامون دریاچه نمک از جمله ایجاد سد در مناطق بالادست دریاچه و احداث جاده و خط آهن در دشت های اطراف آن، میزان آب ورودی به دریاچه نمک به نزدیک صفر رسیده و مدت زمان زیادی تا خشک شدن کامل دریاچه نمانده است.

این مساله به معنای شکل گیری بحران محیط زیستی در مناطق مرکزی ایران است که می تواند کانون های جمعیتی، سیاسی و اقتصادی ایجاد شده در این بخش کشور را تهدید کند.

بر مبنای پایش ها، هنوز فرصت حل مساله و جلوگیری از بحرانی شدن وضعیت دریاچه نمک وجود دارد، چراکه اکنون سطح دریاچه نمناک است و می توان با تخصیص حقابه ها و برخی اقدام های پیشگیرانه از خشک شدن کامل آن جلوگیری کرد.

** بحران دریاچه نمک جدی گرفته شود

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم در گفت و گو با ایرنا با اشاره به این که ورودی به دریاچه نمک قم نزدیک صفر است، افزود: در گذشته از طریق دشت مسیله و رودخانه های قره چای و قمرود حدود یک میلیارد متر مکعب آب وارد دریاچه نمک می شد، اما اکنون این رقم به نزدیک صفر رسیده است.

سید محمدتقی سجادی با بیان این که باید بحران دریاچه نمک جدی گرفته شود، گفت: اکنون آب ورودی به این دریاچه از سمت قم به صفر رسیده و از سمت شمال هم آب ورودی به دریاچه به میزان بسیار محدود جریان دارد.

وی بیان کرد: در برابر کاهش آب ورودی به دریاچه نمک، فعالیت های سنگین عمرانی همچون احداث آزادراه، خطوط انتقال انرژی و راه آهن در بستر دشت مسیله که روان آب های آن به دریاچه نمک وارد می شود، شرایط حفظ حیات این دریاچه را سخت تر کرد.

وی ادامه داد: برای اجرای طرح های توسعه ای باید شرایط زیست محیطی را درنظر گرفت، در غیر اینصورت باید منتظر واکنش سخت طبیعت بود؛ در نتیجه برخی فعالیت های انسانی در حوضه آبریز دریاچه نمک، هم اکنون منطقه ای که روزگاری دارای پوشش گیاهی بود را به بیابان های خشک و کانون های تولید گرد و غبار تبدیل کرده است.

سجادی گفت: مساله دیگری که در اثر خشک شدن روان آب های بستر دریاچه نمک به وجود آمده است، بازگشت شورآبه ها از بستر دریاچه به سطح دشت های اطراف است.

وی افزود: این اتفاق باعث می شود دشت ها و زمین های کشاورزی اطراف دریاچه به دلیل شور شدن منابع آبی و سطح زمین، دیگر قابلیت کشت گیاه را نداشته باشد و به تدریج تبدیل به بیابان و کانون گرد و غبار شود.

وی ادامه داد: بعد از خشک شدن تدریجی روان آب های دریاچه نمک، بلورهای نمک که در سطح زمین قرار گرفته در اثر سرما و گرما به تدریج شکسته و خرد می شود و با یک وزش باد به حرکت درمی آید و می تواند طوفان های نمکی که برای سلامت انسان ها بسیار مخرب است را ایجاد کند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قم گفت: اگر حقابه های اختصاص یافته برای دریاچه نمک به آن وارد نشود، نفوذ گرد و غبارهای نمکی به شهرهای مرکزی ایران همچون قم و تهران دور از انتظار نخواهد بود.

وی بیان کرد: در چنین شرایطی باید از هر اقدامی که به محیط زیست دریاچه نمک آسیب می زند جلوگیری کرد؛ همچنین باید با کاشت گیاهان مقاوم در اطراف دریاچه، پوشش گیاهی محافظ برای جلوگیری از گرد و خاک ایجاد شود.

وی ادامه داد: اجرای عملیات استخراج مواد معدنی از دریاچه نمک می تواند سرعت تبخیر روان آب های آن را تشدید کند و این مساله نجات دریاچه را با سختی بیشتری رو به رو می کند.

** تبدیل قم و تهران به کانون ریزگردهای نمکی 

معاون فنی سازمان حفاظت محیط زیست استان قم نیز در گفت وگو با ایرنا بیان کرد: ۲۰۰ هزار هکتار پهنه نمکی دریاچه نمک درصورت تخصیص نیافتن حقابه ها و استفاده بی رویه از منابع آبی موجود، با انتشار گسترده گرد و غبار، قم را به خوزستانی دیگر تبدیل کند. 

سید احمد شفیعی افزود: حوضه آبریز دریاچه نمک بیش از نیم قرن است بر اساس برخی فعالیت های انسانی دچار آسیب شده و اگر این روند ادامه یابد در آینده نزدیک مهمترین کانون های سیاسی، اجتماعی و صنعتی کشور که درقلب ایران قرار دارد با بحران انتشار گرد و غبار ناشی از خشک شدن دریاچه نمک رو به رو می شود.

وی بیان کرد: گرد و خاک ناشی از خشک شدن دریاچه نمک به طور حتم تهران را مورد آسیب های جدی قرار می دهد، چراکه این دریاچه ۲ برابر شهر تهران وسعت دارد و فاصله آن با پایتخت کشور به اندازه ای نیست که گرد و خاک به آنجا نفوذ نکند.

وی ادامه داد: دریاچه نمک در گذشته از رودخانه های بسیاری همچون قمرود و قره چای تغذیه می کرده است، اما اکنون با خشک شدن این منابع آبی در اثر پدیده های طبیعی و دخالت انسان ها در محیط زیست، این دریاچه به سمت خشک شدن پیش می رود، اما خوشبختانه هنوز تا خشک شدن کامل فاصله دارد و می توان برای رفع بحران آن چاره ای اندیشید.

شفیعی گفت: گرد و غبار از نظر جنس و اندازه دارای انواع گوناگون است؛ برخی از آنان که ریزگرد نامیده می شود کوچکتر از دو و نیم میکرون می باشد که تا چند هزار متر ارتفاع پیدا می کند، برخی دیگر از ذرات نمک تشکیل می شود و آسیب های فراوانی به سلامتی انسان وارد می کند، همچنین انواع دیگری از گرد و غبار را می توان در این دسته بندی جای داد که هرکدام به نحوی محیط زیست را آلوده می کند.

وی با اشاره به این که بحران دریاچه نمک هنوز در گام های نخست است، افزود: بر اثر خشک شدن قسمت هایی از دریاچه نمک برخی از انواع گرد و خاک در این منطقه به وجود آمده است اما هنوز ذرات بسیار خطرناک ازدریاچه منتشر نمی شود و فرصت برای اصلاح وضعیت این حوضه آبریز وجود دارد، اما اگر در این مساله کوتاهی شود، قم و شهرهای اطراف دریاچه از جمله تهران به خوزستانی دیگر تبدیل می شود.

وی بیان کرد: با وجود برداشت بیش از یک میلیارد متر مکعبی از ذخایر آبی دریاچه نمک در سال های اخیر، این دریاچه هنوز نفس می کشد و سطح آن مرطوب است و ریزگردهای نمکی از دل آن بلند نشده است، اگر این ریزگردها در آسمان منتشر و با آلودگی های شیمیایی موجود در هوا ترکیب شود باید گفت سلامت انسان ها و سایر موجودات زنده به شدت در معرض خطر قرار می گیرد.

معاون سازمان حفاظت محیط زیست قم گفت: دریاچه نمک ۱۵ برابر مساحت شهر قم وسعت دارد و گرد و غبار ناشی از خشک شدن آن که در جهت وزش بادهای غالب استان به خصوص در فصل تابستان منتشر می شود، آسیب جدی برای محیط زیست و سلامت شهروندان قمی به همراه خواهد داشت.

وی افزود: گرد و غبار ایجاد شده از دریاچه نمک می تواند توفان های نمکی در ایران مرکزی به راه بیندازد و شهرهای مختلف کشور را به کانون های بحران زیست محیطی تبدیل کند.

وی ادامه داد: پس از تبیین مساله و آگاهی مسئولان و مردم از عمق بحران، اکنون لازم است رسانه ها، چرایی اجرا نشدن مصوبه شورای عالی آب کشور در خصوص تعیین ۱۵۴ میلیون متر مکعب حقابه دریاچه نمک را بررسی کنند.

شفیعی گفت: در گام بعدی، بخش کشاورزی به عنوان بزرگترین مصرف کننده منابع آبی حوضه آبریز دریاچه نمک باید به طور عملی در مسیر کاهش مصرف آب و به کارگیری روش های نوین آبیاری گام بردارد، اگر در مصرف آب این بخش تنها ۱۰ درصد صرفه جویی شود، بحران دریاچه نمک در مسیر حل شدن قرار می گیرد.

وی بیان کرد: خشک شدن دریاچه نمک در گام نخست به زیان بخش کشاورزی استان های اطراف این حوضه آبریز از جمله قم است، چراکه زمین های کشاورزی شور و غیر قابل کشت می شود، بنابراین همکاری کشاورزان با برنامه های احیای دریاچه نمک به نفع ایشان و چرخه تولید و اشتغال استان است.

** حقابه دریاچه نمک از خشکی آن جلوگیری می کند

مدیرکل مدیریت بحران استان قم نیز در گفت وگو با خبرنگار ایرنا بیان داشت: کاهش بارندگی در اثر خشکسالی های پی درپی، حفر چاه های عمیق برای بهره برداران از منابع زیر زمینی و برداشت بی رویه از منابع آبی از جمله مهمترین عواملی است که خطر خشک شدن دریاچه نمک را تشدید می کند.

محسن اوروجی بیان کرد: مطالعات و پایش وضعیت دریاچه نمک و دشت های اطراف آن به طور مستمر انجام می شود تا با راهکاری عملی از وقوع بحران زیست محیطی در استان قم و مناطق مرکزی ایران، جلوگیری شود.

وی ادامه داد: پایین رفتن سطح منابع آبی دریاچه نمک موجب پیشروی آب های شور شده است که این پدیده نیز آسیب های فراوانی به محیط زیست وارد می کند.

اوروجی گفت: حوضه آبخیز ایران مرکزی که استان قم نیز در آن واقع شده است با کمبود جدی منابع آبی مواجه است، برای حل این مشکل باید حقابه های اختصاص یافته به این منطقه تامین و وارد این حوضه آبخیز شود؛ در همین رابطه وزارت نیرو ۱۵۴ میلیون مترمکعب آب به حوضه آبخیز رودخانه قمرود اختصاص داده است که با ورود این حجم از آب به منطقه بسیاری از مشکلات زیست محیطی برطرف و تا حدی از روند خشک شدن دریاچه نمک جلوگیری می شود.

وی افزود: اگر منابع آبی و سفره های زیرزمینی حوضه دریاچه نمک خشک شود، گرد و خاک ناشی از آن، تمام استان های مرکزی ایران همچون قم، تهران، اصفهان و مرکزی را درگیر مشکل های زیست محیطی می کند.

** افزایش نواحی بیابانی قم بخش قابل توجهی از کشور را درگیر می کند

همچنین سید مهدی صادقی استاندار قم در گفت وگویی با اشاره به قرار گرفتن قم در مرکز کشور و مجاورت ۶ استان، بیان کرد: افزایش نواحی بیابان در این استان بخش قابل توجهی از کشور را درگیر خواهد کرد. 

وی با بیان این که قم به لحاظ مساحت بیابان های مستعد تولید گرد و غبار رتبه نخست کشور را دارد، افزود: عدم توجه به حق آبه های زیست محیطی می تواند قم و سایر استان های همجوار از جمله تهران را با بحران مواجه سازد.

وی با اشاره به افزایش ۵۰ برابر گرد و غبار در استان قم طی دهه های اخیر خاطرنشان کرد: بازگشت استان به شرایط پایدار زیست محیطی نیازمند توجه ویژه مسئولان در تراز ملی است.

صادقی با تاکید بر ضرورت تخصیص اعتبارات و اجرای برنامه های مقابله با بیابان زایی در استان قم گفت: برای جلوگیری از شرایطی که غیرقابل بازگشت خواهد بود باید هرچه سریعتر برنامه های هماهنگ، دقیق و کارشناسی برای مقابله با گرد و غبار اجرایی شود.

وی ادامه داد: در تخصیص حقابه تالاب ها و رودخانه های قم به این استان اجحاف شده است و این مساله باید با جدیت پیگیری شود.

** بیش از۱۸۰ هزار هکتار از کف نمکی دریاچه نمک مستعد بحران ریزگرد

مدیرکل حفاظت محیط زیست قم نیز در گفت و گویی با اشاره به کمبود شدید منابع آبی، قطع حقابه ها و خشکسالی گسترده در استان قم، گفت: باید راهکارهای برطرف کردن مشکلات و چالش های زیست محیطی استان را به خوبی شناسایی کرد و برای عملیاتی کردن آن ها از همه امکانات و ظرفیت دستگاه های اجرایی از جمله اعتبارات لازم، بهره مند شد.

تورج همتی، استفاده از فاضلاب های تصفیه شده استان تهران را بهترین جایگزین برای حقابه های رودخانه های قم برای احیای دریاچه نمک و دشت مسیله و مقابله با معضل گرد و غبار دانست و افزود: برنامه ریزی ها و تصمیم گیری ها در حوزه محیط زیست باید بر اساس آمایش سرزمینی و بایدها و نبایدهای زیست محیطی بوده و مرزبندی های سیاسی و جغرافیایی در آن نقشی نداشته باشد.

دشت مسیله یکی از مراکز کویری جنگلی قم به شمار می رود که بیشتر از ۱۰ هزار هکتار وسعت دارد. 

وی ادامه داد: با ایجاد سدهای مختلف آبی، دریاچه نمک و تالاب های قم با مشکل خشکسالی روبرو هستند و حقابه های استان قم در سال ‌های اخیر به ‌شدت کاهش ‌یافته و این امر باعث شده است قم به کانون بحران زیست محیطی تبدیل شود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم گفت: در حال حاضر بیش از ۱۸۰ هزار هکتار از کف نمکی دریاچه نمک مستعد بحران ریز گرد در کشور است و سایر تالاب ها نیز در وضعیت مناسبی به سر نمی برند ضمن این که بسیاری از مراتع و جنگل‌ های کویری نیز در معرض نابودی قرارگرفته و شاهد فرونشست دشت ‌های قم هستیم.

** بحران دریاچه نمک بسیار فراتر از دریاچه ارومیه است 

احمد امیرآبادی، نماینده قم در مجلس شورای اسلامی نیز در گفت وگویی اظهارکرد: بحران دریاچه نمک بسیار فراتر از دریاچه ارومیه است و در صورت توجه نکردن به آن بیش از ۲۵ درصد جمعیت کشور و از جمله پایتخت با معضل گرد و غبار مواجه می شوند.

این مساله نشان می دهد، مردم و مسئولان نگران آینده دریاچه نمک هستند، چراکه اگر اکنون از وقوع این بحران جلوگیری نشود، در آینده تخصیص اعتبارات کلان هم موجب حیات دوباره دریاچه نمک نخواهد شد.

طبیعت یک موجود زنده است که در برابر هر عملی از خود واکنش نشان می دهد، بنابراین لازم است نگاه های منفعت جویانه به منابع موجود در دریاچه نمک، تمام شود و انجمن های دوستداران محیط زیست تمام تلاش خود را برای احیای دوباره دریاچه نمک به کار گیرند و در این راه از ظرفیت رسانه ها برای آگاه ساختن هرچه بیشتر مردم و مسئولان از نتیجه این بحران ملی، استفاده کنند. 

دریاچه نمک در ناحیه شرقی استان قم و درحد فاصل سه استان قم، سمنان و اصفهان قرار گرفته و بزرگترین دریاچه فصلی و فراشور کشور است که حدود ۲۰۰ هزار هکتار وسعت داشته و یک سوم آن در محدوده جغرافیایی استان قم قرار گرفته است و دارای ساختار زمین شناختی کم نظیر شامل پوسته نمکی و حاشیه باتلاقی است. 

این دریاچه که در دهه های گذشته از طریق رودخانه های کرج، جاجرود، شور، قمرود و قره چای کاملا پرآب بوده است، اکنون با قطع حقابه ها، خشکسالی مستمر و برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی که باعث پیشروی آب های فراشور در سفره های زیرزمینی به سمت دشت ها و نابودی پوشش گیاهی و اکوسیستم منطقه شده، به یکی از کانون های فعال القاء ریزگردها در منطقه تبدیل شده است. 

استان قم با مساحت حدود ۱۱ هزار کیلومتر مربع در حاشیه کویر، در مرکز کشور ایران و در جنوب استان تهران، شمال استان اصفهان، شرق استان مرکزی و غرب استان سمنان واقع شده‌است. این استان در یک منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع شده است و آب و هوای گرم و خشک دارد. جنوب و غرب استان پوشیده از کوه‌های مرتفع است و آب و هوای معتدل دارد. مناطق شرقی، مرکزی و شمالی استان نیز پوشیده از بیابان‌های وسیع است که بزرگ‌ترین آن‌ها دشت مسیله است.

به گفته مسئولان و کارشناسان، ۴۰۰ هزار هکتار از مساحت این استان استعداد بیابانی شدن دارد و در آستانه بیابانی شدن است.