گاوخونی همچنان تشنه است

حال دریاچه ارومیه خوب است، حال شادگان و هامون و دهها تالاب و دریاچه دیگر هم. حالشان بعد از بارش‌های بهاری و جریان سیلاب و پس از سال‌ها خشكی و تشنه‌كامی و بی‌حالی خوب شده؛ آنقدر خوب كه ماهی‌ها مسیرشان را كج كنند به سمت آنها، پرندگان مهاجر دوباره از روی ابرها شناسایی‌شان كنند و روی پهنه‌شان فرود بیایند و بساط گردش و تفریح و قایقرانی رویشان پهن شود... این اما سرنوشت همه تالاب‌های كشورمان نیست؛ برخی مثل گاوخونی اصفهان لبی تر كرده‌اند از این نعمت و بركت خدادادی، اما سیراب نشدند، ماهی‌ها هم نیامده‌اند سراغشان و از پرندگان و گردشگران هم در دور و اطرافشان خبری نیست.

تالاب بین‌المللی و ۴۷هزار هکتاری گاوخونی از حدود ۲۰ سال پیش و از سال ۷۸ كم آب شد و روند خشك شدن آن به صورت تدریجی اما مستمر ادامه یافت و در كنار تالاب جازموریان به كانونی دیگر برای پخش گردوغبار در بخش مركزی كشور و به‌ویژه استان‌های اصفهان و یزد و كرمان تبدیل شد؛ كانونی كه هر‌روز خطر گسترش و آلایندگی‌اش بیشتر می‌شد. اما این روزها كه مسؤولان استان‌های مختلف آمار آبگیری تالاب‌ها و رودخانه هایشان را می‌دهند، مسؤولان اصفهانی هم آماری از میزان آبگیری و احیای گاوخونی می‌دهند؛ آمارهایی اما متفاوت، برخی به ۱۰ درصد آبگیری و برخی به ۲۰ درصد اشاره می‌كنند. كشاورزان مناطق اطراف گاوخونی اما سخن دیگری دارند؛ زمین‌های آنها همچنان خشك است و مزارعشان تشنه.

هنوز برآورد دقیقی نشده

برای رسیدن به گاوخونی به شرق استان و ۱۴۰ كیلومتری شهر اصفهان می‌رویم. مردم شهر ورزنه در شرق اصفهان این روزها نسبت به قبل شادترند، گرچه خوب می‌دانند شادی‌شان پایدار نخواهد بود. برای دیدن تالاب، یكی از اهالی آشنا به منطقه همراهی‌مان می‌كند. سیل و باران‌های اخیر ظاهرا در این منطقه اثر زیادی نداشته، چراكه تا چشم كار می‌كند همچنان كویر است و خشكی و البته در برخی نقاط دور، آبرفت‌ها كمی زمین را تر كرده‌اند كه سایه آسمان و وزش نسیم روی آنها موج آبی‌رنگی می‌اندازد و كویر را جادویی تر می‌كند.  با چشم نمی‌توان دریافت بارندگی‌های اخیر و بازگشایی زاینده‌رود چقدر حیات را به تالاب بازگردانده، اما رضا خلیلی ورزنه، دبیر انجمن دوستداران میراث‌ طبیعی ورزنه از معدود افرادی است كه با جاری شدن زاینده‌رود و سیلاب‌های اخیر، گاوخونی را به طور كامل بازدید كرده و در خصوص میزان آبگیری تالاب به ما می‌گوید: از میزان آبگیری تالاب گاوخونی و وسعت آن، اطلاعات دقیقی نداریم و باید از طریق هلی‌شات فیلمبرداری صورت گیرد تا مشخص شود چقدر از فضای تالاب را آب فرا گرفته، اما در ۱۴فروردین چاله گاوخونی را با ماشین سافاری طی كردیم و در مدت حدود ده ساعت از ورزنه به سمت كوه سیاه و شرق حركت كرده و ضلع شمالی تالاب را پیمودیم و سپس ضلع شرقی، جنوبی و غربی و وسط تالاب به اندازه ۲۱۶ كیلومتر پیمایش شد، اما در همه این پهنه خبر خاصی از آب و حیات نبود.

در عمیق ترین نقاط، فقط ۲ متر

رودخانه بازچشمه انجیر كه یك رودخانه خشك و به عنوان یك مسیل بوده نیز اكنون به واسطه بارش‌های اخیر به صورت یك منبع كوچك آبی درآمده و این در حالی است كه تنها منبع تغذیه گاوخونی رودخانه زاینده‌رود است كه رهاسازی آب آن در برخی نقاط باعث ایجاد مسیرهای كوچك مسیل‌شكلی شده كه خیلی توان آب‌دهی ندارد.

گفته می‌شود، حداكثر عمق آب در گذشته و هنگام پرآبی تالاب، ۱۰ متر بوده كه به مرور به ۵ متر و سپس نزدیك صفر كاهش یافته و این روزها با باز شدن مسیر زاینده‌رود و بارش‌ها دوباره به حدود ۲ متر رسیده است. دبیر انجمن دوستداران میراث طبیعی ورزنه به جام‌جم می‌گوید: در یك برآورد كلی می‌توان گفت جریان آب از بالادست قطع است و آنچه جریان زاینده‌رود را زنده نگه داشته، بازچرخانی آب است؛ بازچرخانی‌ای كه طی یك فرآیند مصرف كشاورز از آب، دوباره به گاوخونی برمی‌گردد و در لایه‌های زیرزمینی فرومی‌رود.

آسیب به حیات جانوری

در واقع گاوخونی با بارش‌های اخیر و باز شدن مسیر آب زاینده‌رود و وقوع سیلاب‌ها، فقط لب و گلویی تازه كرده و سیلاب اخیر، رودخانه را فقط شست‌و‌شو داده، چنان كه در نزدیكی كوه سیاه ذره‌ای آب‌نما و در نزدیكی معدن نمك خارا را هم كمی آب گرفته كه با قطع شدن آب رودخانه، همین اندك آب، تبخیر و مجدد خشكی در منطقه حاكم می‌شود.

فعال محیط زیستی ورزنه می‌گوید: از تاثیر همین اندك رها‌سازی آب اخیر، گونه‌های گیاهی سرسبز و علفی همچون گونه گیاهی از خانواده اسفناج‌ها، سالكورینا پرسیكا و اندومیكا كه مقاوم به شوری هستند، اطراف كوه سیاه را با اولین رویش بهاری پر كرده، اما نكته بسیار نگران‌كننده پس از این حیات كوتاه گیاهان، آسیبی است كه به گونه‌های جانوری همچون فلامینگوها، غازها و پرندگان مهاجر وارد می‌شود، چرا‌كه حیات این پرندگان به حیات آب بسته است و هر جا آب باشد به آن مسیر مهاجرت می‌كنند، اما با خشكی مجدد و زودهنگام تالاب و پیش از ترك تالاب، مورد شكار شكارچیان قرار می‌گیرند كه اخیرا برای جلوگیری از این اتفاق طرح حفاظت و پایش آنلاین و ایستگاه هیدرومتری محیط‌زیست نصب شده و منطقه این پرندگان مهاجر تحت نظر قرار گرفته است.

مزارع جان اندكی گرفتند

خلیلی درخصوص آخرین وضعیت كشاورزان منطقه شرق اصفهان هم می‌گوید: ۱۷۶ میلیون متر مكعب حقابه زیست‌محیطی تالاب برآورد شده كه در خوشبینانه‌ترین حالت، ده‌میلیون مترمكعب سیلاب دریافت كرده و بقیه این عدد را به تالاب بدهكاریم و با رهاسازی اندك آب در پایین‌دست شرق اصفهان بعد از چند سال، امسال به میزان كمی زمین زیر كشت رفته است.

 در واقع كشاورزان شرق اصفهان بعد از اولویت آب شرب به ازای هر هزار متر زمین ده دقیقه سهم آب دارند و همچنان جیره‌بندی آب هستند و مشكلاتشان با این رهاسازی یك‌ماهه حل نخواهد شد.

باز هم خدا را شكر

به راه خود ادامه می‌دهیم تا به ورزنه برسیم. در مسیر، مزارع خشك به‌شدت به چشم می‌آید و توی ذوق می‌زند. كسی بالای سر این زمین‌ها نیست و همچنان بایر مانده‌اند. ظاهرا هیاهوی آب به این مزارع نرسیده است. كیلومترها دورتر، كشاورز تراكتور سواری كنار جاده هویدا می‌شود. نامش علی اظهری و به گفته خودش از میراب كشاورزان منطقه ورزنه است. ده هكتار زمین مشاركتی با پدر و برادران دارد كه در آن گندم می‌كارند. با این‌كه از وضعیت كار و مزارع خشكیده و بی‌آبی به‌شدت شاكی است، اما از باز شدن مجدد دریچه‌های سد زاینده‌رود و جریان روان آن راضی است و می‌گوید همین جریان یك ماهه زندگی را هرچند موقت به كشاورزان بازگرداند، گرچه فقط تعداد كمی از كشاورزان، آن هم تنها در بخش‌های كمی از زمین‌های خود توانسته‌اند كشت داشته باشند: «تقریبا ۳۰ درصد زمین‌های كشاورزان زیر كشت رفته و مثلا كسی كه یك زمین ده هكتاری دارد توانسته یك هكتار زیر كشت ببرد، اما ۹ هكتار زمینش همچنان بدون كشت مانده است.»