چرا زنان سیگار می‌کشند؟

دوست داشتم شبیهش باشم. اولین سیگار را هم از دست او اوایل تابستان ۸۳ گرفتم...»، «از سیگار بدم می‌آمد و نامزدم سیگاری بود. برای گیر ندادن به او سیگاری شدم»، «قلیان‌کشیدن برایم فان است»؛ این جملات دلایل چند نفر از زنان و دخترانی است که امروز سیگار و قلیان بخشی از هویت‌شان شده است. دخترانی که روزی مثل دیگر افراد جامعه عاری از آلودگی بودند اما امروز درگیر دود هستند و جدایی از آن برای‌شان بسیار مشکل است آن هم در جامعه‌ای که گرایش به سمت محصولات دخانی برای بانوان همواره قبح بیشتری داشته است و امروز رشد گرایشی چند برابری نسبت به مردان را تجربه می‌کند.

هر سال ۳۱ ماه مه به‌عنوان روز جهانی بدون دخانیات شناخته می‌شود. امسال هفته بدون دخانیات در ایران با توجه به مصرف بی‌رویه محصولات دخانی بویژه قلیان در جوانان، نوجوانان، زنان و در برخی محافل خانوادگی با شعار «قلیان، سمی برای سلامت خانواده» نامگذاری شد. در سال‌های گذشته دیدن زنان و دختران سیگار یا قلیان به دست در مجامع عمومی تا حدودی تعجب‌برانگیز بود اما این روزها تعداد زنان و دخترانی که سیگار به لب و قلیان به دست در پارک‌ها، کافه‌ها، سفره‌خانه‌ها و حتی گاهی در خیابان‌ها حضور دارند، رو به افزایش است. این وضعیت به سنین پایین‌تر نیز کشیده شده تا جایی که دختران نوجوان نیز به استعمال دخانیات می‌پردازند.

رشد مصرف قلیان در دختران بیش از ۲ برابر بوده است/ ۵/۳ تا ۴ درصد زنان ایرانی سیگار می‌کشند

براساس آمار ارائه‌‌شده از سوی محمدرضا مسجدی، دبیرکل جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ۵/۳ تا ۴ درصد زنان در کشور سیگار می‌کشند. همچنین هر چه سطح سواد در قشر جوان افزایش می‌یابد، مصرف سیگار بویژه در زنان تحصیلکرده افزایش می‌یابد. چندی پیش خسرو صادق‌نیت، رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل و مبارزه با دخانیات از شیوع شتابان و نگران‌کننده مصرف قلیان خبر داد.

به گفته او تا سال ۸۶ مصرف قلیان روند کاهشی داشت ولی از سال ۸۸ این روند رو به افزایش است. متأسفانه رشد مصرف قلیان در دختران بیش از ۲ برابر و در پسران نزدیک به ۲ برابر بوده است. سال ۸۲ میزان مصرف قلیان در دختران ۷/۸ درصد بود که سال ۸۶، به حدود ۲۰ درصد رسید.

مصرف مواد دخانی در سال‌های ۸۲ تا ۸۶ در دختران از یک به ۹ درصد افزایش ‌یافته که این افزایش به دلیل بالا رفتن مصرف قلیان است. در سال‌های ۸۵ تا ۹۰ روند مصرف سیگار ‌جز گروه سنی ۲۵ تا ۳۵ سال ثابت بود ولی درباره قلیان بنابر آمار سال ۹۰ مصرف روزانه ۲ برابر افزایش‌ یافته که بیشترین میزان مربوط به افزایش مصرف قلیان در زنان است.

 خانواده‌هایی که استعمال مواد دخانی توسط زنان و دختران جوان را می‌پذیرند

چند سالی است مصرف قلیان در جمع‌های خانوادگی تا حدودی باعث شکسته‌ شدن قبح آن شده است. در کنار افزایش مصرف قلیان بین زنان و دختران جوان، این روزها شاهد استعمال سیگار توسط این گروه هستیم که با وجود آگاهی نسبت به مضرات سیگار و قلیان و با دلایلی نه‌چندان قانع‌کننده به مصرف آن می‌پردازند. نکته مهم اینجاست که قبح استعمال سیگار با آگاهی خانواده‌ها و حتی به پیشنهاد خانواده‌ها نیز در حال شکستن است. گاهی این خانواده‌ها جزو افراد تحصیلکرده و حتی مرفهی هستند که با مضرات مصرف مواد دخانی کاملاً آشنایی دارند.

«مینا» ۳۲ ساله یکی از این افراد است که تا مقطع فوق‌دیپلم تحصیل کرده و بازیگر تئاتر است. او از تجربه مصرف سیگار این‌گونه می‌گوید: «روزی یک پاکت سیگار می‌کشم. سیگارکشیدن را دوست دارم و به آن عادت کرده‌ام. به پیشنهاد پدرم سیگار کشیدم و از ۱۶ سالگی تفریحی سیگار کشیدم. همیشه در جمع دوستان و خانواده سیگار می‌کشم. برادرم سیگار و همسر و دخترش قلیان می‌کشند. هیچ‌وقت از کشیدن سیگار نترسیدم».

«شیوا» دختری ۲۶ ساله است که دانشجوی کارشناسی ‌ارشد رشته جامعه‌شناسی است. او نیز درباره مصرف دخانیات می‌گوید: «قلیان سالی یکی- دو بار در مناسبت یا مسافرت خاصی همراه با جمع خانوادگی یا دوستان می‌کشم و سیگار بسته به فصل، آب‌و‌هوا، موقعیت زمانی، مکانی و روانی متفاوت است. البته یک عادت همیشگی و روزمره نیست؛ گاهی جنبه آرامش‌بخش در دوران پراسترس مانند زمان امتحانات یا فعالیت‌های فکری یا درگیری‌های عاطفی و روانی دارد که در این دوران مصرفم به حداکثر ۸ تا۱۰ نخ در روز می‌رسد اما ممکن است مدت‌ها اصلاً مصرف نکنم بعد از چند وقت صرفاً آخر هفته‌ها در کنار دوستان یا تفریحی برای جنبه سرگرم‌کننده در حد ۳-۲ نخ در ۳ روز آخر هفته سیگار بکشم. گاهی هم در زمان خلوت و تنهایی صرفاً جهت تمرکز اعصاب می‌کشم.

از قلیان خیلی کم استفاده می‌کنم چون با سیستم بدنی‌ام هماهنگی ندارد؛ افت فشار، سرگیجه، سردرد و گاهی هم حالت بیهوشی به من دست می‌دهد. جز سیگار تا به حال از هیچ‌گونه دخانیات و مواد دودزای دیگری استفاده نکرده‌ام. نخستین‌بار ترم ۶ کارشناسی در دانشگاه در ۲۰ سالگی سیگار را امتحان کردم اما هرگز به صورت عادت همیشگی نبود، بسته به شرایط و میزان استرس و فشار افزایش می‌یافت. از ابتدا خانواده‌ام کاملاً در جریان بودند.

درباره کشیدن قلیان نخستین‌بار به پیشنهاد دایی‌ام بود. درباره سیگار انتخاب خودم بود ولی مادرم از ابتدا بشدت نگران و مخالف بود اما به هر حال کاملاً در جریان بود. فضای خاصی را برای کشیدن سیگار مدنظر ندارم تا جایی‌که اطرافیانم از این کار ناراحت نباشند و مخالفتی نداشته باشند. در خانواده درجه یک تنها فرد سیگاری دایی‌ام است اما در جمع دوستان دخترم کسی اهل سیگار نیست ولی در میان آشنایان پسر این عادت بشدت زیاد و فشرده است... از ضررهای جانبی‌اش هیچ نگرانی ندارم، چون در زندگی شخص من، امور ضرررسان بسیار حادتری به لحاظ فیزیکی و روانی وجود دارد».

 عشق‌های دردسرساز

درگیری دختران جوان در روابط عاطفی شاید نه چندان مستحکم، گاهی منجر به بروز رفتارهای نامناسبی از سوی آنها می‌شود به‌طوری‌که برای نزدیکی بیشتر احساسی با کسی که به او علاقه‌مندند، حاضر به انجام اقداماتی می‌شوند که نتایج خوبی برای‌شان ندارد. یکی از دلایل روی‌آوری زنان به مواد دخانی، تأثیرپذیری آنها از مردان محبوب‌شان است.

«ارغوان» ۳۳ ساله که مدرک کارشناسی زبان انگلیسی و روانشناسی دارد، درباره علت سیگاری ‌شدن خود می‌گوید: «تا قبل از سیگاری‌شدن قلیان می‌کشیدم. ۴ سال است سیگار می‌کشم و نمی‌توانم قلیان بکشم، چون موقع سیگار کشیدن دود را با نفس به داخل ریه می‌دهم اما دود قلیان را در دهان جمع می‌کردم. الان نمی‌توانم قلیان بکشم، چون از روی عادت دود را قورت می‌دهم. سیگار را نخستین‌بار یک نفر تقریباً به زور بهم داد و منم رودربایستی کردم و کشیدم اما دلیل اصلی سیگارکشیدنم این بود که نامزدم سیگار می‌کشید و چون از آدم‌های سیگاری بدم می‌آمد، خودم کشیدم که به او گیر ندهم. خانواده‌ام می‌دانند سیگار می‌کشم. راضی نیستند اما دعوا هم نمی‌کنیم، زیرا مادرم سیگاری بوده و به ‌علت مشکل ریه و قلب مجبور به ترک شده. برادرهایم هم سیگار می‌کشند. در هر جایی جز محل کار سیگار می‌کشم. در حال حاضر ریه‌هایم به مشکل برخورده، سرفه می‌کنم، گرفتگی صدا دارم و پوستم خراب شده. به مصرف سیگار عادت کرده‌ام. امیدوارم بتوانم ترک کنم».

«الهام» ۳۱ ساله دارای مدرک کارشناسی ارشد معماری است. او که در گذشته حتی روزی یک پاکت سیگار می‌کشیده، حدود یک سال است به صورت تفننی سیگار می‌کشد. الهام درباره تجربه زندگی با سیگار می‌گوید: «یک‌بار عاشق یک نفر شدم که سیگار می‌کشید. همه کارهایش برایم قشنگ بود حتی سیگار کشیدنش. دوست داشتم شبیه او باشم. اولین سیگار را هم از دست او اوایل تابستان ۸۳ گرفتم. هیچ‌کس در خانواده ما حتی اسم سیگار را به زبان نمی‌آورد و سیگار کشیدن از نظر خانواده من یعنی جنایت! در نتیجه در فضای خانوادگی هرگز سیگار نمی‌کشم و در فضای خصوصی و فضاهای دوستانه می‌کشم البته نه با همه دوستانم. در خانواده ما هرگز موردی از قلیان و سیگار مشاهده نشده است حتی به ذهن کسی خطور نمی‌‌کند. در گذشته گاهی نگران سلامتی‌ام می‌شدم ولی آنقدر لذت می‌بردم که برایم مهم نبود. اینکه بوی سیگار می‌دادم و توی کیفم پاکت سیگار را نگه می‌داشتم، بهم استرس می‌داد. اواخر لذت نمی‌بردم. یک‌بار که بهش فکر کردم دیدم فقط از روی عادت می‌کشم. تصمیم گرفتم فقط وقتی لذت می‌برم، سیگار بکشم. این شد که تقریباً نکشیدم. در حال حاضر کاملاً ترک نکرده‌ام. هیچ‌وقت هم تصمیم نگرفتم کاملاً ترک کنم چون شاید از لحاظ ذهنی خیلی برایم سخت می‌شد. قبلاً بعضی روزها یک پاکت و گاهی اوقات در طول ۲ یا ۳ روز یک پاکت می‌کشیدم اما الان نمی‌دانم. فقط وقتی سفر می‌روم چند نخ می‌کشم. این تعداد در یک سال حتی به ۳ پاکت هم نمی‌رسد. پس از این تصمیم نه هوس می‌کنم سیگار بکشم، نه نکشیدنش اذیتم می‌کند».

 تفریح ارزان

در گذشته زنان برای ارتباط با یکدیگر در جمع‌های دوستانه عموماً از فضای خانه استفاده می‌کردند اما امروز فضای دورهمی‌های زنانه گسترده‌تر شده و به سطح اجتماع آمده است. یکی از دلایل مطرح‌شده از سوی زنان و دختران جوان برای استعمال مواد دخانی، نداشتن تفریح، و لذت ‌بردن از فضای استعمال سیگار و قلیان است.

مریم که در رشته روزنامه‌نگاری تحصیل کرده و ۲۵ سال سن دارد، در این‌باره معتقد است: «در مورد قلیان فکر می‌کنم ماهی ۴ بار می‌کشم. سیگار را یک هفته است که شروع کردم شاید به دلیل مشکلاتی که داشتم. سیگار برایم چندان جذابیتی ندارد، اما قلیان را خیلی دوست دارم. برای اینکه فان بود و هیچ کار خاص دیگری نمی‌توانستم انجام دهم. معمولاً اگر بخواهیم با دوستان‌مان جایی جمع شویم، طبیعی است که کافه هزینه بیشتری را بر دوش ما می‌گذارد اما زمانی که به سفره‌خانه می‌رویم، ارزان‌تر درمی‌آید و می‌توانیم وقت بیشتری را با دوستان‌مان بگذرانیم. خانواده‌ام در جریان نیستند و اگر متوجه شوند، مطمئناً برخورد بدی خواهند داشت، زیرا در خانواده ما اعتیاد به دود یا الکل وجود ندارد. بیشتر در فضای دوستانه قلیان می‌کشم و هیچ‌کس در خانواده‌ام جز من قلیان نمی‌کشد. ترس برای سلامتی وجود ندارد، زیرا در تهران به‌طور عادی دود استشمام می‌کنیم و اتفاق خاصی برای‌مان نیفتاده، فکر نمی‌کنم بعداً هم بیفتد! به نظرم مصرف قلیان مشکلی پیش نمی‌آورد. برای من جذابیت دارد اما شاید برای بقیه جذاب نباشد».

«فاطمه» نیز با ۲۵ سال سن دارای مدرک کارشناسی‌ ارشد ارتباطات است و گاهی که به کافه می‌رود، سیگار می‌کشد. او می‌گوید: «مصرف قلیان من خیلی کم است شاید سالی یک یا ۲بار اما سیگار هر ۲ یا ۳ هفته یک‌بار، مثلاً ماهی ۴ نخ سیگار می‌کشم. چون سیگار را راحت‌تر می‌توان کشید، آن را انتخاب کرده‌ام. قلیان باید طی مراحلی آماده شود و خانواده ما نمی‌پذیرند کسی قلیان بکشد، برای همین در خانواده خیلی کم پیش می‌آید که آن هم اگر باشد، سالی یکی، دو بار در میهمانی ولی سیگار را می‌توانی در کافه، پارک یا هر جای دیگری بکشی و کسی هم با تو کاری ندارد. نخستین‌بار در کافه دوستانم سیگار می‌کشیدند، من هم کشیدم و خوشم آمد. سیگار کشیدن را در ۱۹ سالگی در کافه شروع کردم و چون زیاد به کافه می‌رفتم، زیاد هم سیگار می‌کشیدم. در پارک روبه‌روی دانشگاه‌مان هم می‌کشیدم. خانواده اصلاً در جریان نیستند و اگر متوجه شوند خیلی چکشی برخورد خواهند کرد، زیرا این موضوع اصلاً در خانواده ما جا نیفتاده، حتی برای سیگار کشیدن پسر هم حساس هستند. احتمالاً اگر متوجه شوند تا مدت‌ها طردم کنند. بیشتر در فضای دوستانه سیگار می‌کشم. در خانواده‌مان فقط شوهرعمه‌ام سیگاری است. واقعاً نمی‌ترسم که برای سلامتی‌ام مشکلی ایجاد شود».

 چرا سیگار؟!

به منظور بررسی جامعه‌شناختی گسترش مصرف مواد دخانی بین زنان و دختران سراغ پژوهش «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر بر مصرف سیگار بین زنان و دختران شهر تهران» نوشته «علی‌اصغر سعیدی»، «شکوه دیباجی‌فروشانی» و «سیداحمد فیروزآبادی» رفتیم. این مقاله زمستان ۸۹ در مجله بررسی مسائل اجتماعی ایران منتشر شد. پرسش عمده این تحقیق بررسی علل اجتماعی مصرف سیگار بین زنان و دختران بالای ۱۳ سال در سطح شهر تهران است که با حجم نمونه ۳۴۷ نفر انجام شده است.

نتایج مدل تحقیق نشان می‌دهد ۶ متغیر واکنش اجتماعی، عاملیت، هنجارشکنی، رهایی از فشار عصبی، سیگاری ‌بودن همسر و ریسک، به‌طور همزمان بر مصرف پنهان سیگار مؤثرند و تعداد سیگار مصرفی با واکنش شرمنده‌ساز و سنت‌گرایی در ارتباط است.

 الگوی مصرف سیگار در زنان

الگوهای مختلف مصرف سیگار براساس استاندارد سازمان جهانی بهداشت عبارتند از: افراد سیگاری روزانه (کسی که در روز حداقل یک نخ سیگار می‌کشد)، سیگاری تفننی (کسی که هر روز سیگار نمی‌کشد) و ترک‌کرده (کسی که قبلاً سیگاری روزانه یا تفننی بوده ولی در زمان انجام این مطالعه سیگار نمی‌کشد). رابطه گروه سنی و عاملیت با الگوی مصرف سیگار را در جدول زیر می‌بینید.

یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد هرچه زنان سنت‌زداتر باشند، میزان مصرف پنهان سیگارشان نیز کمتر خواهد شد. به عبارت دیگر، زنان سنت‌زداتر بیشتر سیگارشان را به ‌صورت علنی و آشکار می‌کشند و واهمه آنها از آشکار شدن این موضوع کمتر است.

این مورد در زنان با عاملیت بالا نیز صدق می‌کند؛ یعنی هرچه میزان عاملیت زنان افزایش یابد، مصرف پنهان آنها کمتر خواهد بود. الگوی مصرف در افرادی که دارای عاملیت بالایی باشند، بیشتر به‌صورت روزانه است و سن شروع مصرف سیگار در این افراد پایین می‌آید. این خود نشانگر آن است که آزادی عمل و استقلال بیشتر، سبب پایین ‌آمدن سن شروع مصرف سیگار می‌شود.

ارتباط هنجارشکنی با تعداد سیگار مصرفی و مصرف پنهان سیگار نشان می‌دهد هرچه میزان هنجارشکنی زنان بیشتر باشد، تعداد مصرف سیگار آنها نیز بالاتر می‌رود و مصرف پنهان فرد کاهش می‌یابد؛ یعنی مصرف علنی و آشکار او بیشتر می‌شود. تعداد سیگار مصرفی فرد با افزایش میزان همنشینی او و همچنین افزایش خطرجویی نیز تغییری نمی‌کند؛ یعنی خطرجویی و پیوند افتراقی، با تعداد سیگار مصرفی رابطه معناداری را نشان نمی‌دهد.  از طرفی هرچه میزان واکنش شرمنده‌ساز به فرد بیشتر باشد، امکان مصرف پنهان او نیز بالاتر خواهد رفت. به علاوه سن شروع مصرف سیگار در جوان‌ترها و پایگاه‌های اقتصادی- اجتماعی بالاتر و افراد دارای عاملیت بیشتر، پایین‌تر است. همچنین معلوم شد افزایش میزان عاملیت زنان سبب تغییر الگوی مصرفی آنان از گهگاه به روزانه می‌شود.

عدم ترس از مضرات مصرف مواد دخانی، درگیری در روابط عاطفی و تأثیرپذیری زنان از مرد محبوب، تصور آرامش‌بخش ‌بودن سیگار و قلیان و راهی برای فرار از فشارهای عصبی، دلایلی هستند که زنان و دختران برای استعمال سیگار و قلیان مطرح کرده‌اند که لزوم بهبود عملکرد نهادهای آموزشی را روشن می‌کند. در کنار این موضوع، برخی زنان مصرف مواد دخانی بویژه قلیان را به‌عنوان نوعی تفریح انتخاب کرده‌اند پس می‌توان گفت جامعه نیازمند معرفی تفریحات کم‌هزینه جدید و سالم برای جایگزینی است. البته در این بین نباید از فرهنگ‌سازی برای معرفی تفریحات سالم کوتاهی کرد.

از طرفی خانواده‌ها بویژه درباره دختران نوجوان و جوان خود باید برخورد مناسب‌تری را پیش بگیرند و با راهنمایی‌های مناسب آنها را از استعمال مواد دخانی در خانه یا دور از چشم اعضای خانواده برحذر دارند؛ نه اینکه خود عاملی برای تشویق فرزندان‌شان به مصرف این مواد بویژه قلیان باشند.