صدسال پیش هر کودکی که به دنیا می‌آمد و هر زوجی که راهی خانه‌بخت می‌شد ریش‌سفیدان و بزرگان این واقعه را در محلی ثبت می‌کردند تا این‌که ٢٠آذر١٢٩٧خورشیدی، اداره سجل احوال در وزارت کشور شکل گرفت و برای نخستین سجل، نام فاطمه ایرانی ثبت شد و بعد از آن داشتن سجل یا شناسنامه برای همه اجباری شد تا انتخاب نام و ثبت آن دغدغه‌ای شود برای پدر و مادرها و پای عوامل و دلایل مختلف به این مسأله کشیده شود. در همه سال‌هایی که گذشته، مسئولان سازمان ثبت احوال و کارشناسان اجتماعی عوامل مختلفی را برای نام‌گذاری‌ها اعلام کرده‌اند. عواملی مانند اینها:
مذهب: یکی از عوامل دخیل در این مسأله مذهب است که براساس اطلاعات سازمان ثبت احوال که هرسال اعلام می‌شود، در ایران بیشترین تأثیر را در نام‌گذاری‌ها گذاشته به‌طوری که همیشه پرطرفدارترین نام‌ها چه برای پسران و چه دختران در میان اسامی مذهبی بوده است. به‌طوری که فاطمه، زهرا، راضیه، مرضیه، محدثه و... برای زنان و محمد، علی، مهدی، حسین و... برای مردان همیشه در میان نخستین‌های فهرست نام‌ها دیده شده‌اند. البته نام‌هایی مانند یوسف، ابراهیم و ابوالفضل برای پسران و مریم، آسیه و هاجر برای دختران هم در رده‌های بالای این لیست به چشم می‌خورند.
شخصیت‌های بنام و اسطوره‌ها: بعضی وقت‌ها خانواده‌ها برای انتخاب نامی نادر و نایاب به سراغ تاریخ می‌روند تا از لابه‌لای صفحات تاریخ، نامی را برای فرزندشان انتخاب کنند. به همین دلیل هم است که در میان پادشاهان، وزرا، سرلشکرها و اسطوره‌ها نامی برای فرزندشان انتخاب می‌کنند، مانند سورنا، بهرام، داریوش، کوروش، آرش، سهراب، رودابه، تهمینه و سودابه.
زمان: انتخاب ماه و روز تولد هم یکی از مواردی است که در سال‌های اخیر مُد شده و پدر و مادرها دوست دارند فرزندشان در یکی از ماه‌های بهار، تابستان، پاییز یا زمستان به دنیا بیاید یا حتی در مقیاس کوچکتر در روز مورد نظرشان فرزندشان را به دنیا بیاورند تا درنهایت تاریخ‌تولد روندی داشته باشد، اگرچه این مسأله در انتخاب نام این نوزادان هم بی‌تاثیر نبوده و نام‌هایی مانند بهاره، سحر، ماه‌بس و ... در اغلب مواقع از چنین موضوعی بیرون آمده است.
گیاهان و حیوانات: نیلوفر، نرگس، لاله، آهو، غزاله و ...که بیشترین مشتریانشان در میان دختران به چشم می‌خورند نام‌های الهام گرفته از اسامی بعضی حیوانات و گیاهانند.
حکایت اسم‌های مُد روز
در این‌که رویدادها و وقایع اجتماعی، تاریخی و فرهنگی بر تعیین نام فرزندان تاثیرگذارند، شکی نیست. در هر دوره‌ای قهرمانان، شخصیت‌های تاثیرگذار سیاسی و حتی سریال‌ها و فیلم‌های محبوب در ایران، بر نام‌گذاری‌ها تأثیر گذاشته‌اند؛ مانند نمونه‌های زیر:
شخصیت‌های برجسته: یکی از نمونه‌هایی که پدر و مادرها در سال‌های قبل از انقلاب به یاد دارند، نام شخصیت‌های مبارز و تاثیرگذاری است که آن زمان فعالیت می‌کردند یا نام‌هایی بود که این شخصیت‌ها برای فرزندانشان انتخاب می‌کردند. مثلا یکی از شخصیت‌های مهمی که آن زمان در ایران محبوبیت داشت «علی شریعتی» بود که این محبوبیت باعث شد در سال‌های ٥٧-٥٦ نام‌های «احسان» و «سوسن» طرفداران زیادی پیدا کنند؛ نام‌های فرزندان دکتر شریعتی.
رهبری انقلاب و نام روح‌الله: در فاصله سال‌های ٥٠تا٤٠ سالانه حدود ٥٠٧تا٥٠٤ نفر نام روح‌الله را انتخاب کردند اما در‌سال ٥٦ و با اوج‌گیری انقلاب اسلامی، این رقم به ٨٢٢ نفر و در‌سال ٥٨ به ٢٠هزار و ٣٦٨ نفر رسید. این تعداد در‌سال ٥٩ به ١٥هزار و ١٩٣ نفر رسید و کم‌کم فراوانی نام روح‌الله دوباره به حالت عادی بازگشت. اما در‌سال ٦٨ و با رحلت امام‌خمینی(ره)، نام روح‌الله بیشتر از سایر نام‌ها برای نوزادان انتخاب شد به‌طوری که انتخاب این نام نسبت به‌سال ٦٧، با رشد ٣٠٠درصدی به ٦هزار و ٧١٩ نفر رسید.
رویدادهای مهم: ٨سال دفاع‌مقدس یکی از رویدادهایی بود که تاریخ ایران آن را پشت‌سر گذاشت و در کنار تاثیر آن بر ابعاد مختلف زندگی ایرانی‌ها با اوج‌گیری دفاع مقدس و توجه ویژه جامعه در آن سال‌ها به شهادت و نام امام زمان و «مهدی» برای فرزندانشان ترغیب شدند. بعد از آن در سالی که به نام حضرت علی(ع) نام‌گذاری شد یعنی‌سال ١٣٧٩ برای نخستین‌بار طی ٤٠سال نام «علی» با فراوانی ٨درصدی پرطرفدارترین نام ایرانی‌ها شد. یکی دیگر از رویدادهایی که در یاد بیشتر ایرانیان باقی مانده قهرمانی «حسین رضازاده» بود، آن هم در المپیک سیدنی در‌سال ٨٠ که با فریاد «یااباالفضل» شروع شد و شاید همین مسأله یکی از دلایلی بود که نام «ابوالفضل» در‌سال ٨٥ سیرصعودی به خود گرفت به‌طوری که در ٦ماه نخست سال ٨٥از ٥٠٠هزار نوزاد متولد شده، نام ابوالفضل با ٩هزار و ٦٧٩ فراوانی جزو پرطرفدارترین نام‌ها قرار گرفت.
نقش‌آفرینی کاراکترهای سریال‌های معروف
سریال‌ها و مجموعه‌های تلویزیونی هم در مُد شدن تکه‌کلام‌ها، نوع پوشش و ... تاثیرگذارند و هم در نام‌گذاری بچه‌ها. آمارهای سازمان ثبت احوال نشان می‌دهد در دهه ٧٠ و همراه با سریال «سال‌های دور از خانه» و محبوب شدن یکی از شخصیت‌های آن به نام «اوشین»، ایرانی‌ها به گذاشتن این اسم روی بچه‌هایشان روی خوشی نشان دادند. در سال‌های بعد، در میان سریال‌های تلویزیونی، «مختار» از محبوبیت خاصی برخوردار بود و برای همین در‌سال پخش و سال‌های بازپخش آن «کیان» یکی از شخصیت‌های ایرانی و یاران نزدیک مختار به نام محبوب ایرانی‌ها بدل شد و در‌سال ٩٠ مقام ٢١ را ازآن خود کرد. جدا از شخصیت مثبت «کیان» آن‌چه باعث گرایش خانواده‌ها به این نام شد، ایرانی بودن این شخصیت بود. «ستایش» نام شخصیت نخست سریال دیگری به همین نام بود که ماجراهای زیادی را پشت‌سر می‌گذاشت و توانست در سال‌های ٨٨ تا ٩٠ یعنی طی سه‌سال پیاپی در میان نام‌های محبوب نوزادان دختر، جایگاه سوم را داشته باشد.«آیدا» هم بعد از مجموعه «پنج‌کیلومتر تا بهشت» به محبوبیت رسید، همان‌طور که «امیرحافظ» با مجموعه جراحت توانست در میان اسامی پرطرفدار قرار بگیرد، البته «یوسف» هم با سریال «یوسف پیامبر» سر زبان‌ها افتاد و در‌سال پخش خود در میان اسامی توانست به رتبه ٢٨ برسد. میوه ممنوعه هم باعث شد نام هستی از‌سال ٨٢تا٨٦ از رتبه ٣٨ به رتبه ١٢ ارتقا بیابد.
این نام در همان سال رتبه ١٢ و در سال ٨٧ بعد از نام‌های فاطمه‌زهرا و زینب جایگاه چهارم را به خود اختصاص داد. «مجموعه نرگس» هم در سال پخش خود رتبه ششم را به نام «نرگس» اختصاص داد؛ یعنی سال ١٣٨٥.
در حاشیه
اسمش به اسم مامان و بابا بیاد: این حساسیت در فرزند اول نمود بیشتری می‌یابد و والدین اصرار دارند تا نام فرزندشان با حروف اول نام خودشان شروع شود؛ به عنوان مثال اگر نام پدر محمد است نام فرزند با «میم» شروع شود، اگر چه این رویه کمی دامنه انتخاب را برای اولیا محدود می‌کند.
اسم هم‌آوا با خواهر و برادرها: بیشتر خانواده‌ها اصرار دارند که اسامی فرزندانشان با حرف خاصی شروع شود و نام سایر فرزندان را هم مطابق همان حرف انتخاب می‌کنند مانند پریسا و پرنیا.
اسمش به فامیلی‌اش بیاید: استدلال بر این انتخاب هماهنگی و خوش‌آوازی نام و از همه مهمتر به خاطرماندن نام و نام‌خانوادگی‌های موزون است!
بر اساس حروف ابجد: بعضی خانواده‌ها برای انتخاب نام فرزندشان حروف ابجد را در نظر می‌گیرند؛ به طوری که نام انتخابی به تناسب حروف ابجد با نام والدین یا نام‌خانوادگی همخوانی داشته باشد.
انتخاب به سبک ستاره‌ها
در سال‌های گذشته نام بعضی سلبریتی‌ها یا اسامی‌ای که برای فرزندانشان انتخاب می‌کنند هم جایشان را در میان نام‌های ایرانی‌ها باز کرده است. یکی از چهره‌های محبوب «شهاب حسینی» است که نام‌های متداولی برای فرزندانش انتخاب کرده است؛ «محمدامین» و «امیرعلی» نام‌هایی که در میان محبوب‌ها هم به چشم می‌خورند اما مثلا بهنام صفوی نام «سام» یکی از اسطوره‌های ایرانی را برای فرزندش انتخاب کرده است. شاید اگر در آغاز کسی «نفس» نام فرزند پژمان بازغی را می‌شنید، کمی تعجب می‌کرد اما این اسم در سال‌های اخیر جای ویژه‌ای در میان اسامی ایرانی باز کرده و بیشتر از قبل ایرانی‌ها به «نفس» نامیدن فرزندشان تمایل نشان می‌دهند.
یک نام و هزار حق و ماجرا
ماده ٧ کنوانسیون حقوق کودک، ثبت تولد و داشتن نام را جزو حقوق کودکان می‌داند. همچنین طبق ماده ٨ کنوانسیون مذکور، کشورهای طرف کنوانسیون حق کودک برای حفظ هویت خود ازجمله ملیت، نام و روابط خانوادگی را طبق قانون و بدون مداخله تضمین خواهند کرد؛ بنابراین هرگونه مداخله و اعمال فشار به والدین کودک برای انتخاب نام کودکان فاقد وجهه است. اگر چه بعضی نام‌های انتخابی خانواده‌ها در آینده باعث خجالت فرد می‌شود و به همین منظور به گفته سیف‌الله ابوترابی، سخنگوی سازمان ثبت احوال، کمیته نام تشکیل شده است تا اگر والدین به سازمان ثبت احوال کشور مراجعه کنند و نام انتخابی آنها برای فرزندشان در سامانه وجود نداشته باشد، نام به کمیته نام ارجاع داده می‌شود تا پس از بررسی و تأیید معنی و محتوای نام مربوطه توسط کارشناسان ثبت احوال و اساتید ادبیات فارسی و عربی حاضر در کمیته مذکور، والدین بتوانند نام فرزند خود را ثبت کنند.» مجید ابهری، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه، در این‌باره به «شهروند» می‌گوید: «از نگاه رفتارشناسی، نام یکی از اصلی‌ترین مشخصات هر فردی است که از زمان تولد تا مرگ همراه فرد است. در واقع نام، مشخصه و نمایشگر تربیت خانوادگی، فرهنگ موجود در میان والدین و فامیل و معیار باورهای دینی یا فرهنگی هر خانواده‌ای است.» در گذشته‌ها فرهنگ ایرانی و سنتی انتخاب اسامی کودکان را به بزرگان و ریش‌سفیدان فامیل می‌سپرد؛ در حالی که امروزه به دلیل هسته‌ای‌شدن خانواده‌ها این وظیفه به پدرومادر محدود شده است. ابهری می‌گوید: «معمولا اسامی افراد را در گذشته بزرگان فامیل براساس نام ائمه و بزرگان دین انتخاب می‌کردند اگر چه در بعضی روستاها و شهرها نام‌های نامتعارف هم از آن دوران به چشم می‌خورد که باعث خجالت فرد در بزرگسالی می‌شد، البته بر اساس تصمیم ثبت احوال این اسامی می‌توانند تغییر بیابند. از نگاه رفتاری اسم باید خوش‌آوا و موزون باشد و در عین حال قابل شکستن نباشد و به‌گونه‌ای باشد که بتوان به راحتی آن را تلفظ کرد.» این جامعه‌شناس بیشترین فراوانی را مختص اسامی ائمه می‌داند و می‌گوید: «اسامی بزرگان دینی مقام اول نام‌های انتخابی را همیشه به خود اختصاص می‌دهند و بعد از آن نام‌های اصیل ایرانی هستند. البته گسترش فضای مجازی هم در این مسأله دخیل بوده و سبب شده است که بعضی خانواده‌ها نام فرزندان سلبریتی‌ها را تقلید کنند. اسامی‌ای که اغلب غیر بومی و مغایر با فرهنگ دینی و ملی ما است.» یکی از مواردی که در کنکاش عوامل اجتماعی نام‌های انتخابی باید به آن توجه کرد این است که بعضی از والدین ترجیح‌شان این است که اسم بچه‌شان را یک نام خاص بگذارند. برای همین سازمان ثبت احوال پر شده از اسامی که شبیه هیچ اسم دیگری نیستند. این استاد دانشگاه این مسأله را به چشم‌هم‌چشمی‌های متداول در جامعه ایران مرتبط می‌داند و می‌گوید: «در مورد نام چشم‌وهم‌چشمی وجود دارد که به دنبال خود تقلیدهای نامعقول را می‌آورد. خانواده‌ها باید به این مسأله واقف باشند که این نوزاد روزی بزرگ می‌شود و این امکان وجود دارد دارای جایگاه اجتماعی و... شود، پس نامی را انتخاب کنیم که باعث خجالت او نشود. امروز در جامعه شاهدیم که بعضی افراد دو اسمی هستند در شناسنامه یک نام و در میان آشنایان و دوستان با نامی دیگر شناخته شده هستند. این حرکت باعث ایجاد تضاد روانی در شخص می‌شود.» ابهری نام‌های مشترک میان زنان و مردان را هم یکی از موارد قابل تأمل می‌داند که نیاز به فرهنگسازی دارد و می‌گوید: «نام‌های مشترک میان زنان و مردان هم به نوبه خود مسأله‌ساز است. بهترین نام‌ها آنهایی هستند که هیچ‌وقت از مد نمی‌افتند و کهنه نمی‌شوند در دنیا محمد مقام اول را در میان اسامی دارد و این در حالی است که القاب زیبای ائمه هم با وجود آوای دلنشین و معناداربودن می‌توانند اسامی انتخابی مناسب باشند.»
- 15
- 5
