خطر بن‌بست مشاغل خانگی

رشد بیکاری و بی‌برنامگی دولت‌ها در چند سال اخیر بسیاری از جوانان را بر آن داشته است که برای خود شغلی دست و پا کنند و در وانفسای گرانی‌ها بدون درآمد نمانند. بر این اساس در چند سال اخیر و با گسترش فناوری‌های ارتباطی، مشاغل خانگی رشد بسزایی پیدا کرده‌اند.

در ایران نیز از اوایل دهه ۸۰ عده‌ای شغل‌شان را به خانه برده‌اند. شاید در روزهایی که این مشاغل در حال پا گرفتن بودند امید چندانی به فراگیرشدن آن نبود، اما امروز بسیاری از فعالان این حوزه ثابت کرده‌اند که از این طریق می‌توان حتی هزینه خانوار را تامین کرد و حتی بیش از یک واحد تولیدی بازدهی داشت.

آمار نیز گویای آن است که در حال حاضر بیش از ۹۵۰۰ نفر از شاغلان خانگی توانسته‌اند به بازارها و بنگاه‌های بالادستی متصل شوند. همچنین به گفته پروانه مافی، رئیس فراکسیون خانواده مجلس، تاثیر این نوع کسب‌وکارها بر تولید ناخالص داخلی ایران را می‌توان بین ۱۰ تا ۱۵ درصد در نظر گرفت که عمدتا در حوزه‌های فرهنگی، هنری، صنایع‌دستی، تجارت الکترونیک و تولیدی‌های کوچک جریان دارند.

گزارش سازمان‌های بین‌المللی حاکی از آن است که رابطه مستقیمی بین کسب‌وکارهای خرد از جمله مشاغل خانگی و رشد اشتغال‌زایی وجود دارد. چراکه طبق آمار جهانی، ۳۰ درصد کسب‌وکارهای خرد و متوسط را مشاغل خانگی تشکیل می‌دهند. با اینکه مشاغل خانگی در ایران هنور جایگاه اصلی خود را پیدا نکرده‌اند، اما تا به امروز بسیاری از کشورهای پیشرفته و متمدن دنیا توانسته‌اند با استفاده از ظرفیت‌های این نوع فعالیت، بخش مهمی از معضل بیکاری را حل کنند و حتی از این طریق نیاز صنایع بزرگ به کالاهای واسطه‌ای و مواد اولیه را تامین سازند. به‌عنوان مثال کشور ایتالیا توانست با برنامه‌ریزی در این حوزه نرخ بیکاری خود را ۱۰ درصد کاهش دهد.

در کشور تایوان نیز ٨٠ درصد فعالیت‌های اقتصادی به‌‌طور مستقیم و غیرمستقیم با مشاغل خانگی در ارتباط است. آمریکا هم در زمره کشورهایی قرار دارد که توجه ویژه‌ای به این مشاغل نشان داده، طوری‌که ۲۰ درصد شاغلان این کشور در خانه به کسب درآمد می‌پردازند. آمار نشان از آن دارد که در ایالات‌متحده حدود ۵/۲ میلیون نفر به‌صورت پاره‌وقت و بیش از ۷ میلیون نفر به شکل تمام‌وقت در مشاغل خانگی فعالیت می‌کنند. بیش از هفت درصد جمعیت استرالیا نیز در این حوزه مشغول به‌ کار هستند. همچنین کشور چین، از شرکای تجاری ایران، که امروز یکی از اقتصادهای قدرتمند دنیا شناخته می‌شود برای کاهش قیمت تمام‌شده محصولات خود بخشی از تولید را به مشاغل خانگی سپرده است تا علاوه بر کارآفرینی، از جمعیت خود برای بهبود تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصادی و صادرات بهره بگیرد. تجربه این کشورها، بسیاری از اقتصادهای دنیا را بر آن داشته تا به این جریان روی آورند.

به گفته کارشناسان، امروزه کسب‌وکارهای خانگی ۱۵ تا ۸۰ درصد نیاز اشتغال ۱۵۰ کشور جهان را تامین می‌کند. بنابراین در ایران هم می‌توان توجه ویژه‌ای به این مشاغل نشان داد و قسمتی از بار اقتصاد را بر دوش کارآفرینان خانگی گذاشت. با این سیاست علاوه بر اینکه بخش عمده‌ای از قشر بدون شغل جامعه دارای کار می‌شوند، چرخ‌های تولید نیز به حرکت درمی‌آید و در هزینه‌ها و وقت به شکل قابل‌توجهی صرفه‌جویی می‌شود. البته موفقیت در اجرای این برنامه نیاز به اصلاح ساختار و قوانین دارد و تبلیغات گسترده‌ای را می‌طلبد.

زیرا در اقتصاد امروز دنیا این برندها هستند که سردمداری می‌کنند. بنابراین بدون برندسازی نمی‌توان موفقیت مشاغل خانگی را تضمین‌شده دانست. برندسازی از مهم‌ترین موضوعاتی است که در چند سال اخیر از آن غفلت شده و شاید به همین دلیل است که مشاغل خانگی نتوانسته‌اند آنچنان که باید، جان بگیرند.

سود ۵ میلیونی از مشاغل خانگی

امروزه تصور بیشتر شهروندان از مشاغل خانگی چندان مطلوب نیست. فقط کافی است که نظر دوستان خود را در این باره جویا شوید. بیشتر آنها احتمالا می‌گویند: «در این شرایط اقتصاد و وضع گرانی‌ها، کارکردن برای ۵۰۰، ۶۰۰ هزار تومان ارزشی ندارد.». به‌عبارت دیگر زمانی که صحبت از کسب‌وکارهای خانگی به میان می‌آید، اغلب شهروندان با تصور اینکه درآمد آن حتی به یک میلیون تومان هم نمی‌رسد، از خیر آن می‌گذرند. بیشتر این افراد ترجیح می‌دهند به سایت‌ها و آگهی‌های کاریابی مراجعه کنند و به‌دنبال شغلی بگردند که هر ماه حقوق و دستمزد ثابتی را از شخص یا سازمان دیگری دریافت کنند.

دستمزدهایی که بیشتر اوقات فقط اندکی از تصورات شهروندان از سود مشاغل خانگی بیشتر است. اما باید توجه داشت این روزها کسانی در این حوزه فعالیت دارند که ماهانه بیش از ۵ میلیون تومان درآمد دارند و حتی توانسته‌اند شغل خود را گسترش دهند و به افراد دیگری حقوق بپردازند. نمونه بارز این درآمد را می‌توان در کسب‌وکار قالیبافان کشور دید که در واقع قدیمی‌ترین نمونه شغل خانگی ایرانیان به حساب می‌آيد. طوری‌که این قالیبافان در جهان حرف اول را می‌زنند و حتی توانسته‌اند در رقابت با کارخانجات بزرگ تولید فرش‌های ماشینی گوی سبقت را بربایند و سر از بازارهای جهانی درآورند و سود سرشاری را وارد خانه‌هایی کند که حکم کارخانه پیدا کرده‌اند.

صاحبان این حرَف البته تنها به تولید و فروش قالی بسنده نکرده‌اند، بلکه با برگزاری کارگاه‌های آموزشی در خانه ماهانه سود قابل‌توجهی هم از شهریه کارآموزان به جیب می‌زنند. در حالی که اگر این افراد هم برای داشتن درآمد به بنگاه‌های کاریابی رجوع می‌کردند اکنون باید برای افراد دیگری کار می‌کردند و درنهایت حقوق کمتری هم نسبت به آنچه در حال حاضر کسب می‌کنند عایدشان می‌شد. از سوی دیگر، برگزاری کلاس‌های آموزشی باعث می‌شود افراد دیگری به متخصصان قالیبافی اضافه شوند و علاوه بر اشتغالزایی، حفظ و صیانت از این هنر اصیل ایرانی جامه عمل به تن کند.

با این حال برای اینکه مشاغل خانگی همچون قالیبافی، خیاطی، عروسک‌سازی، بازاریابی تلفنی، آشپزی، پرورش گیاه، بسته‌بندی و... بتوانند به‌عنوان سکوی پرتاب اقتصاد ایران نقش‌آفرینی کنند نیاز به زیرساخت‌های بیشتری احساس می‌شود و دولت می‌تواند با پرداخت تسهیلات مالی به این بخش و حمایت‌هایی نظیر تحت پوشش بیمه قراردادن آنها بر سرعت رشد و توسعه‌شان بیفزاید. در وهله اول نیز همانطور که اشاره شد بهتر است برندسازی و استانداردسازی محصولات این مشاغل در اولویت قرار گیرد. در این باره اخیرا رئیس دبیرخانه ستاد حمایت از مشاغل خانگی اعلام کرد که حدود ۴۲ هزار و ۲۵۰ محصول مشاغل خانگی برندسازی و استاندارد‌سازی شده‌اند و از سال گذشته تا کنون ۹۵۰۰ نفر از متقاضیان این نوع مشاغل به بازارهای فروش و بنگاه‌های بالادستی اتصال پیدا کرده‌اند که این امر را می‌توان به فال‌نیک گرفت.

خطر بن‌بست مشاغل خانگی

این روزها در حالی که وزیر کار بیشتر دغدغه‌های صنعتی دارد و برای «تعلیق الزام عرضه قیر در بورس» به وزیر نفت نامه می‌نویسد، عده‌ای از شهروندان خود دست به کار شده‌اند و درصدد راه‌اندازی شغلی هرچند کوچک برای خود هستند. با اینکه مسئولان همچنان در سخنان خود از توسعه مشاغل خانگی حمایت می‌کنند و دستور به راه‌اندازی سامانه‌ای در این زمینه داده‌اند، اما باید توجه داشت که بدون استفاده از زیرساخت‌های لازم، دیر یا زود این کسب‌وکارها هم به بن‌بست می‌خورند.

برای اینکه مشاغل خانگی بتوانند در اقتصاد کلان تاثیرگذار باشند و طرح‌های حمایتی به موفقیت برسند لازم است ابتدای امر نیاز بازار شناسایی شود و بازار فروش تضمینی برای محصولات صاحبان این کسب و کارها وجود داشته باشد. از سوی دیگر باید زمینه‌ رقابت این محصولات با کالاهای مدرن کارخانجات به‌وجود آید، زیرا بالطبع تولید این محصولات در خانه از سرعت کمتری برخوردار است و امکان دارد بعضی از تجهیزات تولیدی کارخانجات در خانه وجود نداشته باشد.

به‌هر حال دولت در مدت اخیر توجه خود را به این نوع مشاغل نشان داده است که امید می‌رود با مطالعه‌های عمیق‌تر، طرح‌هایی که به اجرا درمی‌آیند با ریسک کمتری همواره شوند و در نهایت با استفاده از تجارب سایر کشورها ما هم بتوانیم بخشی از بیکاری کشور را از طریق اشتغال خانگی جبران کنیم.

امیر داداشی