زندگی نامه باباطاهر شاعر و دوبیتی سرای اواخر سده چهارم و پنجم

بیشتر شهرت باباطاهر به واسطه دوبیتی های شیرین و عارفانه اوست

چکیده ای از بیوگرافی باباطاهر

نام: باباطاهر عریان

زادگاه: لرستان یا همدان

زاده: ۳۲۶ خورشیدی

پیشه: شاعر، دوبیتی سرا

ملیت: ایرانی

زمینه کاری: شعر، موسیقی

بیوگرافی باباطاهر

باباطاهر همدانی مشهور به بابا طاهر عریان، عارف، شاعر و دوبیتی سرای اواخر سده چهارم و اواسط سده پنجم هجری (سده ۱۱م) بوده است. باباطاهر زاده روستای ایرانه ملایر بوده و نام او در اصل باباطاهر ایرانه بوده است. او در یکی از دوبیتی های مشهورش سال تولدش را به حروف ابجد گنجانیده که بعد از محاسبه به وسیله میرزا مهدی خان کوکب به سال ۳۲۶ هجری رسیده است.

بابا لقبی بوده که به پیروان وارسته می داده اند و عریان به علت بریدن او از تعلقات دنیوی بوده است. نقل شده كه او معاصر با پادشاهی طغرل بیک سلجوقی بوده است. در مورد زندگانی باباطاهر اطلاعات دقیقی در دست نیست. با دقت كردن در رباعیات او میتوان به برخی از احوال وی پی برد.

گویند که در زمان ورود طغرل شاه سلجوقی به همدان، باباطاهر در قید حیات بوده و ملاقاتی بین او و امیر سلجوقی روی داده است. این دیدار تأثیر شگرفی بر طغرل برجای می گذارد که شرح آن چنین آمده است:« شنیدم که چون سلطان طغرل بیگ به همدان آمد، از اولیا سه پیر بودند: باباطاهر، باباجعفر و شیخ همشا که در کوهکی بر همدان که آنرا خضر خوانند، ایستاده بودند.

نظر سلطان بر ایشان آمد. کوکبه لشکر بداشت و پیاده شد و با وزیر ابونصرالکندری پیش ایشان آمد. باباطاهر پاره ای شیفته گونه بود. او را گفت: با خلق خدا چه خواهی کرد؟ سلطان گفت: آنچه تو فرمایی، باباطاهر گفت: آن کن که خدا می فرماید: انَّ اللَّهَ يَأمُرُ بِالعَدْلِ وَالاحسانِ. سلطان بگریست و گفت: چنین کنم. باباطاهر دستش بگرفت و گفت: پذیرفتی؟ سلطان گفت آری.»

بنای مقبره باباطاهر در گذشته چندین‌ بار بازسازی شده ‌است

اشعار باباطاهر

عمده آوازه باباطاهر مرهون دوبیتی های عوام فهم و خواص پسند اوست. اشعاری که از بابا طاهر باقی است رباعیاتی است که به لهجه لری (بعضی معتقد هستند ترانه ها یا دو بیتی های باباطاهر در بحر هزج مسدس محذوف و به لری سروده شده است و بعضی از پژوهشگران زبان او را راژی و یا راجی و رازی دانسته اند که از گویش های قدیمی اهالی ری هستند) سروده شده است.

با خواندن شعرهای باباطاهر متوجه می شویم که وی با سخن بسیار روان و ساده و بی پیرایه خود نیکوکاری، خیر خواهی و احسان و ترک ظلم و ستم به خلق را به خوبی بیان نموده، او عشق و ایمان و دلباختگی خود به مذهب شیعه و توسل به ائمه اطهار و تضرع به درگاه خدا را چنان با جاذبه بیان می کند که خواننده از خواندن رباعیات خسته نمی شود و ناله جان سوز طاهر یکی از انوار عشق الهی است که در کلمه به کلمه اشعار وی این انوار را می بینیم و سوزش و آتش آنرا حس نمی کنیم.

کهن ترین مأخذ که در آن یکى از دوبیتی های منسوب به باباطاهر (بدون اشاره به نام سراینده) آمده، المعجم است. 

محتوای دوبیتی های باباطاهر

دوبیتی های باباطاهر، دارای مضامین ساده و روان و دور از صنایع ادبی سخت است. این امر سبب رونق شعر او بین عموم مردم شده، به طوریکه شماری از ابیات او صبغه تمثیلى یافته است. عناصر طبیعت- کوه و صحرا و گل و گیاه - عواطف لطیف و احساسات رقیق، درویشى، قلندری و ملامت، غم دوری و درد دلتنگى، اندوه بى سامانى و حسرت وصال، شکوه از ناپایداری و بى وفایى، دلدادگى و وفای به عهد، اعتراف به گناه و پوزش از آفریدگار رحمان، مویه های حاصل از هجران، شور و جذبه های عشق و... از مضامین بارز شعر باباطاهر است. تمیز عشق لاهوتى از عشق  ناسوتى در سروده های او دشوار است.

دوبیتی های باباطاهر، دارای مضامین ساده و روان و دور از صنایع ادبی سخت است

بیشتر شهرت باباطاهر به واسطه دوبیتی های شیرین و مؤثر عارفانه اوست. از خصوصیات این رباعی ها آن است که با وزن معمول رباعی اندکی فرق داشته و به زبان لری سروده شده اند.

معرفی آثار باباطاهر

از باباطاهر مجموعه ای از سخنان وی به زبان عربی باقی مانده است كه در آن عقاید عرفانی را در علم و معرفت و عبادت بیان كرده است و همینطور مجموعه ای كه شامل سروده های او به زبان لری است از او به یادگار مانده است. دو قطعه و چند غزل با گویش لری و مجموعه کلمات قصار به زبان عربی و کتاب سرانجام از آثار دیگر اوست. کتاب سرانجام شامل دو بخش عقاید عرفا و صوفی و الفتوحات الربانی فی اشارات الهمدانی است.

باباطاهر و اهل حق

پیروان آیین «یارسان» (اهل حق)، باباطاهر را از بزرگان آیین خود مى دانند و او را از یاران همفکر و هم راز شاه خوشین لرستانى، معرفى مى کنند. به عقیده اهل حق و بر پایه مطالب نامه سرانجام، الوهیت دارای ۷ مظهر است و هر یک از آنها هم ۴ مَلَک درالتزام خود دارد؛ بابا طاهر یکى از ملائک ملتزم باباخوشین (سوم مظهر حق) محسوب مى شود. طایفه دیگری از اهل حق، یعنى نُصیری ها نیز باباطاهر و اشعاری را که او به گویش لری سروده، دارای قدر و منزلت بسیار مى دانند. 

دوبیتی های باباطاهر 

در ادامه چند نمونه از دوبیتی های باباطاهر عبارتند از:

۱. خدایا دل ز مو بستان بزاری

نمی آید ز مو بیمار داری

نمیدونم لب لعلش به خونم

چرا تشنه است با این آبداری

۲. دلم از دست تو دائم غمینه

ببالین خشتی و بستر زمینه

همین جرمم که مو ته دوست دیرم

که هر کت دوست دیره حالش اینه

۳. بروی ماهت ای ماه ده و چار

به سرو قدت ای زیبنده رخسار

که جز عشقت خیالی در دلم نی

بدیاری ندارم مو سر و کار

از باباطاهر مجموعه ای از سروده هایش به زبان لری به یادگار مانده است

آرامگاه باباطاهر

در مورد سال وفات باباطاهر نظریه های مختلفی اظهار شده و بطور یقین نمی توان سال وفات وی را مشخص كرد. آرامگاه او در شمال شهر همدان در محله بُنِ بازار در میدان بزرگی به نام او قرار دارد. مقبره بابا طاهر نزدیک بقعه امامزاده حارث بن علی واقع است. این بنای تاریخی با شمار ۱۷۸۰ در سال ۱۳۶۷ به ثبت آثار تاریخی و ملی ایران رسیده است. قدیمترین اشاره به مزار او در نزهه القلوبِ حمداللّه مستوفی (قرن هشتم) است که آنرا از «مزارات متبرکه» همدان شمرده است (چاپ لیدن، ص ۷۱).

ساختمان قدیم آرامگاه باباطاهر که تاریخ بنای آن به قبل از قرن هشتم می رسیده دارای برج آجری هشت ضلعی بوده است، ولی این برج کم کم رو به خرابی نهاده و در ابتدای قرن چهاردهم (جکسن، ص ۲۵۷ـ۲۶۰) دیگر بنایی ساده و محقر بوده است. در اواخر دوره رضاخان، شهرداری همدان به جای آن ساختمانی ساده با گنبدی آجری احداث کرد و در سالهای ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱ ش در آن اصلاحات و تغییراتی داده شد. عاقبت در سال ۱۳۴۶ ش انجمن آثار ملی تصمیم به تجدید بنای آرامگاه بابا طاهر گرفت و ساختمان آن در سال ۱۳۴۹ ش پایان یافت. این ساختمان که ملهم از بنای کهن آرامگاه است دارای برجی هشت ضلعی به ارتفاع ۲۰ متر است. در کنار مزار باباطاهر قبور بی بی فاطمه خواهر وی و میرزاعلی نقی کوثر عارف قرن سیزدهم قرار دارد.

آرامگاه باباطاهر دارای برجی هشت ضلعی به ارتفاع ۲۰ متر است

گردآوری: بخش بیوگرافی سرپوش