قالب شعر دوبیتی + تاریخچه و ویژگی و نمونه های قالب دوبیتی

یکی از ویژگی های دوبیتی به بی پیرایه بودن و بکار نرفتن آرایه های پیچیده در آن است

دوبیتی

قالب شعر دوبیتی از قالب های کهن و خاص ایرانی است که از اعماق دل مردم کوچه و بازار بوجود آمده است. از این قالب در مناطق گوناگون ایران با نام هایی مانند بیت، بایاتی، بید، دو بیتو، کله فریاد، چهارپاره نیز یاد می شود. از مهم ترین خصوصیت های دوبیتی میتوان به بی پیرایه بودن و بکار نرفتن آرایه های پیچیده در آن اشاره نمود ولی در عین ساده و کوتاه بودن مطالب، احساسات عمیق شاعر از آن دریافت می شود. میتوان گفت بعد از قالب مثنوی، قالب شعر دوبیتی از طرفداران بیشتری در بین مردم عامه برخوردار بوده است. 

دوبیتی یکی از قوالب اصلی شعر فارسی است که با وصف آنکه صرفا دوبیت دارد، اما دنیایی از معنی در آن جای میگیرد، که مصرع اول و دوم و چهارم آن هم قافیه و دارای یک ردیف می باشد. حرف آخر و اصلی را معمولاً در مصرع چهارم بیان می کنند. از خصوصیات دوبیتی این است که اشعار عاشقانه محلی با آن بیان می شود. متأسفانه شاعران عصر جدید کم تر از این قالب استفاده می کنند.

تاریخچه شعر دوبیتی

دوبیتی در قدیم به فهلویات تعبیر می شده است؛ که از این بین میتوان به فهلوی نامدار شیخ صفی الدین اردبیلی که به اردبیلی در سده هفتم و سده هشتم سروده شده، اشاره نمود. این نوع شعر در دوره ساسانیان نیز معمول بوده و آن را ترانک می نامیدند. ابواسحاق انصاری تلمسانی (۱۲۱۲–۱۳۰۰م) فقیه و ادیب عربی اندلسی مقالة فی علم العروض الدوبیتی را نگاشت و در آن فنِّ شعریِ دوبیتی در زبان فارسی و عربی را بررسی نمود.

انواع موضوعات قالب دوبیتی

انواع موضوعات قالب شعر دوبیتی به شرح زیر است:

۱- اجتماعی و سیاسی

۲- غنایی و عاشقانه

۳- سرور و شادی

۴- سرگرمی

۵- سوگ

۶- دینی

۷- کار

قالب دوبیتی شامل دوبیتی هاییست که از نظر قافیه متفاوتند ولی از نظر معنا با هم ارتباط دارند

ساختار قالب شعر دوبیتی 

قالب دوبیتی، شعری یازده هجایی در چهار مصراع است که مصراع های اول و دوم و چهارم آن هم قافیه هستند و آوردن قافیه برای مصراع سوم اختیاری است. در مصراع اول و دوم بحث یا پند یا مثل مطرح می شود. در مصراع سوم معمولاً مطالب مصراع دوم تکرار می شود و ذهن خواننده را برای حرف اصلی و نتیجه گیری در مصراع چهارم آماده می کند. می توان گفت بیت آخر نقطه اوج شعر و نمایش هیجان و احساسات درونی شاعر است. شناخته شده ترین وزن دوبیتی، وزن (مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل) است که به وزن دوبیتی بحر هزج مسدّس محذوف مشهور است. شکل ساختاری قالب شعری دوبیتی به صورت زیر است:

دوبیتی مرکب از چهار مصراع است که همه بر یک قافیه جز مصرع سوم که آوردن قافیه اختیاری است

ویژگی های قالب شعر دوبیتی

ویژگی های قالب شعر دوبیتی عبارتست از:

۱- بیان و زبان ساده:

زبان شعر دوبیتی، بی پیرایه و ساده است. به دلیل آن که سرایندگان این نوع شعر دارای جهان بینی ساده بوده و اکثراً از مردم عادی و روستایی هستند در نتیجه این اشعار به زبان ساده و بدون پیچیدگی سروده شده اند.

۲- روایت های متفاوت از یک دوبیتی در مناطق گوناگون:

دوبیتی ها بسیار قدیمی هستند و شکل های جدید دوبیتی، بازتولید همان اشکال قدیم است.

۳- تبدیل دوبیتی به ضرب المثل:

شعر دوبیتی از تشبیه های ساده و ملموس تشکیل شده است و فاقد استعاره های سنگین و آرایه های ادبی پیچیده است. به همین دلیل گاهی برخی از دوبیتی ها یا برخی از مصراع های آن بخاطر این که بین مردم بطور مدام تکرار می شده، به صورت ضرب المثل نیز درآمده است.

۴- آیینه تاریخی ملت بودن:

دوبیتی یا ترانه، میراث گرانبهای ملت ایران است. در ترانه های محلی روش های زندگی و آداب و رسوم را میتوان یافت.

دوبیتی به هم پیوسته یا چهارپاره

قالب دوبیتی که پس از مشروطه در ایران رواج زیادی یافت، شعری است شامل دوبیتی هایی که از نظر قافیه متفاوت اند؛ ولی از نظر معنا با هم ارتباط دارند. چهارپاره وزن آزاد است و رایج ترین شکل خود صرفا مصراع نو بود امروزه هم شاعران بدان گرایشی دارند به ویژه آن ها که هنوز نمی خواهند حریم تقلید سنت ها را بشکنند از آن استفاده می کنند ولی این قالب با همه آزادی و گشادگی مجالی که به شاعر می بخشد از مثنوی و همان آفاق تجاوز نمی کند جز این که رابطه عمودی آن بیش از چارپاره است.

محتوای چارپاره یا دوبیتی  بهم پیوسته معمولاً غنایی و اجتماعی است. فریدون توللی، پرویز خانلری و فریدون مشیری از چهارپاره سرایان مشهورند.

نمونه هایی از شعر دوبیتی

برخی از نمونه های شعر دوبیتی عبارتست از:

ته دوری از برم دل در برم نیست ••• هوای دیگری اندر سرم نیست

به جان دلبرم کز هر دو عالم ••• تمنای دگر جز دلبرم نیست (باباطاهر)

اگر صد تیر ناز از دلبر آید ••• مکن باور که آه از دلبر آید

پس از صد سال بعد از مرگ فایز ••• هنوز آواز دلبر دلبر آید (فایز دشتستانی)

دوچشم شرمگین شد ماه و خورشید ••• حضور آتشین شد ماه و خورشید

حسین آمد به بالین برادر ••• به یکدیگر قرین شد ماه و خورشید  (محمد رضا سهرابی نژاد)

چون نی به نوای خسته خوانیم نماز ••• افتاده ز پا نشسته خوانیم نماز

دور از وطن اصلی خویشیم و رواست ••• در حال سفر شکسته خوانیم نماز (قیصرامین پور)

قالب دوبیتی پس از مشروطه در ایران رواج زیادی یافت

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش