آشنایی با انواع قالب های شعری نوین و کهن

انواع قالب‌ های شعری در ادبیات به دو شکل کهن و نوین وجود دارد

انواع قالب های شعری

منظور از قالب یک شعر، شکل آرایش مصرع ها و نظام قافیه آرایی آن است. در طول تاریخ، چند قالب پدید آمده و شاعران کهن ما کم تر از محدوده این قالبها خارج شده اند. در قرن های گذشته، یک تحوّل جهش وار داشته ایم که اصول حاکم بر قالبهای شعر را تا حدّ زیادی دستخوش تغییر کرده است. قالب شعر به شکل شعر گفته می شود. انواع قالب های شعری عبارت است از:

۱. شکل ظاهری ، ۲-شکل درونی (یا شکل ذهنی). شکل ظاهری قالب های شعری که شامل وزن یا بی وزنی، تساوی مصرع ها و یا کوتاهی و بلندی آن ها، در صورتی که قافیه ای وجود داشته باشد و صداها و حرکات ظاهری کلمه می شود.

 قالب در شعر کلاسیک فارسی، شکل ظاهری است که قافیه به شعر می بخشد. طول هر مصراع، چیدمان هجاهای هر مصرع، تعداد ابیات، آرایش مصرع ها، قافیه آرایی آن ها و حتی عاطفه انتقالی شاعر به خواننده دیگر عوامل تعیین کننده قالب ظاهری شعرند.

انواع قالب های شعری کهن

در قالبهای کهن، شعر از تعدادی مصراع هم وزن تشکیل می شود. موسیقی کناری پیوسته وجود دارد و تابع نظم خاصی است. هر قالب، صرفا به وسیله نظام قافیه آرایی خود مشخّص می شود و وزن در این بین نقش چندانی ندارد. از میان بی نهایت شکلی که میتوان برای قافیه آرایی داشت، فقط حدود چهارده شکل، باب طبع شاعران فارسی قرار گرفته و به این ترتیب، قالب های شعری مرسوم را پدید آورده است: 

>> قصیده:

یکی از نخستین قالب های شعری است كه از نیمة قرن سوم هـ. ق در ادبیات فارسی به تقلید از شعر عربی پدید آمد و تا روزگار ما مورد توجه شاعران بوده است. شعری است كه مصراع اول با مصراع های زوج آن با هم قافیه است. تعداد ابیات آن از پانزده بیت بیشتر است. محتوای قصیده میتواند مدح، ستایش، وصف و پند و اندرز و حكمت و عرفان و رثاء و مرثیه باشد. از قصیده سرایان مشهور، رودكی، منوچهری و ناصرخسرو و سنایی و قصیده سرای معاصر ملك الشعرای بهار و امیری فیروزكوهی است. قصیده از حیث مضمون و محتوا، از آغاز تا امروز دستخوش دگرگونیهایی شده است.

قصیده که یکی از انواع قالب های شعری است دارای اصطلاحات خاص خود است. بیت اول آن مطلع نامیده می شود. به چند بیت ابتدایی قصیده تشبیب، نسیب و یا تغزل گفته می شود که همان نقش مقدمه را ایفا می کند. تخلص به حلقه واسطه بین تغزل و مدح یا تنه اصلی شعر گفته می شود. ابیات پایانی قصیده هم معمولاً به ثنا و دعا اختصاص دارند. به لحاظ طولانی بودن قصیده و یکسان بودن قوافی، گاه شاعر ناچار به تجدید مطلع می شود یعنی مصرع اول بیتی در اواسط قصیده با مصرع های زوج هم قافیه می گردد. بعد از آن شاعر اجازه دارد که قوافی تکراری با بخش قبلی را در شعر خود استفاده نماید. خاقانی شروانی و سعدی شیرازی در قصاید خود از روش تجدید مطلع سود برده اند.

>> مثنوی:

مثنوی نیز یکی دیگر از انواع قالب های شعری است. واژه ی مثنوی از کلمه ی “مثنی” به معنی دوتائی گرفته شده است و به شعری گفته می شود که هر بیت آن قافیه مستقل دارد. محتوای قالب مثنوی حماسی، اخلاقی، عاشقانه، عارفانه و تاریخی است. از نمونه های مثنوی حماسی شاهنامه فردوسی و نمونه ی عاشقانه لیلی و مجنون و نمونه ی عارفانه مثنوی معنوی و نمونه ی اخلاقی بوستان سعدی است. کلیله و دمنه رودکی و آفرین نامه ابوشکور بلخی نیز از نخستین نمونه های مثنوی است.

قالب مثنوی یکی از قدیمی ترین انواع قالب های شعری است

>> غزل:

غزل در لغت به معنی "حدیث عاشقی" است و یکی از انواع قالب های شعری است. در قرن ششم که قصیده در حال زوال بود "غزل" پا گرفت و در قرن هفتم رسماً قصیده را عقب راند و به اوج رسید. در قصیده موضوع اصلی آن است که در آخر شعر "مدح" کسی گفته شود و در واقع منظور اصلی "ممدوح" است اما در غزل "معشوق" مهم است و در آخر شعر، شاعر اسم خود را می آورد و با معشوق سخن می گوید و راز و نیاز می کند. این "معشوق" گاهی زمینی است اما پست و بازاری نیست و گاهی آسمانی و عرفانی است. ابیات غزل بین ۵ تا ۱۰ بیت یا بیشتر می باشد و دو مصراع نخستین بیت و مصراع دوم بقیه ابیات هم قافیه اند. از غزل سرایان بزرگ شعر کهن فارسی میتوان به مولوی، حافظ، سعدی و صائب تبریزی اشاره نمود، همچنین غزلسرایان بزرگ معاصر رهی معیری و شهریار هستند.

>> قطعه:

از انواع قالب های شعری میتوان به قطعه اشاره نمود که پایان مصراع های زوج آن هم قافیه هستند و حداقل ابیات آن دو بیت است. قطعه دارای وحدت موضوعی بوده و درون مایه آن معمولاً مطالب اخلاقی، اجتماعی، تسلیمی، حکایت، مدح و هجو است. در بین شاعران، رودکی، انوری، ابن یمین و پروین اعتصامی بیش از دیگران به این قالب شعری پرداخته اند.

>> ترجیع بند:

ترجیع بند  از چند قطعه شعر تشکیل شده است که هر کدامیک از این قطعه شعرها دارای قافیه و وزن یکسان هستند و در آخر هر رشته شعر، یک بیت یکسان با قافیه ای جداگانه تکرار میشود و یا می شود گفت که ترجیع بند غزل هایی است با قافیه های گوناگون که بیت یکسان مُصرَعی با قافیه ای مستقل آنها را به هم وصل می کند. به هر یک از غزل ها «خانه» یا «رشته» و به بیت تکراری "ترجیع" یا برگردان می گویند. درونمایه ی ترجیع بندهای مشهور فارسی را بیشتر مدح، عشق، ستایش و عرفان در بر گرفته است. ترجیع بند یکی از انواع قالب های شعری در ادبیات است و میتوان از فرخی سیستانی به عنوان یکی از قدیمی ترین سرایندگان ترجیع بند نام برد همچنین سعدی و هاتف اصفهانی از دیگر سرایندگان ترجیع بند هستند. 

>> ترکیب بند:

ترکیب بند که یکی دیگر از انواع قالب های شعری است، از نظر ساختار شعری مثل ترجیع بند بوده و تنها تفاوت آن این است که بیت تکرار شده در بین قطعه های شعر یکسان نیستند. موضوع ترکیب بند مواردی مانند مدح، وصف، رثا، عشق و عرفان را دربر می گیرد.

>> مسمط:

مسمط از دو بخش پدید آمده است و هر بخش آن دارای قافیه ای مستقل میباشد که تمامی مصراع های یک بخش غیر از مصراع آخر هم قافیه هستند. شمار مصراع های هر بخش با بخش های دیگر مساوی و معمولاً هر بخش از سه یا شش مصراع تشکیل شده است و مصراع آخر تمام بند ها هم قافیه هستند. به اینگونه اشعار "اشعار مسمط" گویند. در مسمط، هر بخش را یک "رشته" و مصراع آخر را "بند" می نامند. بند، حلقه ی ارتباطی همه ی رشته ها به یکدیگر است. شمار رشته های مسمط نامعین و به اختیار شاعر است. بنیان گذار مسمط «منوچهری»، شاعر قرن پنجم است و از زمان او به بعد، اینگونه اشعار کم تر در دوره های مختلف مورد توجه شاعران بوده. درونمایه ی مسمط را اکثراً تغزل و مدح، اشعار سیاسی، ملی و میهنی تشکیل می دهد. «منوچهری و قاآنی» از شاعران برگزیده ی در عرصه ی مسمط سرایی می باشند. بنابراین از انواع قالب های شعری میتوان به مسمط اشاره کرد.

قالبهای «ترجیع بند» و «ترکیب بند» و «مسمّط» اساساً از انواع قالب های شعری هستند

>> مستزاد:

یکی از انواع قالب های شعری که مستزاد است، شعریست که به آخر هر مصراع آن واژه یا واژه­ هایی افزوده شود. همچنین افزوده­ های معنی مصراع پیشین و یا پسین خود را کامل می­ کنند.

>> رباعی:

رباعی از واژه ی رباع به معنی چهارتایی گرفته شده است. چهار مصراع بوده و مصراع سوم آن معمولاً قافیه ندارد. سه مصراع نخست رباعی تقریباً مقدمه ای برای منظور شاعر هستند و حرف اصلی در مصراع چهارم گفته می شود. محتوای رباعی ها اغلب عارفانه، عاشقانه یا فلسفی است. رباعی که در زبان فارسی یکی از انواع قالب های شعری است بر وزن های زیادی آمده است که معروفترین آنها مفعول، مفاعلن، مفاعیل و فعل یا لا حول و لاقوه الا بالله هستند. خیام نیشابوری، عطار، مولوی، اوحدالدین کرمانی، باباافضل کاشی و ابوسعید ابوالخیر و سنایی از نامداران رباعی هستند.

>> تصنیف:

تصنیف که از انواع قالب های شعری بوده بیشتر به منظور خواندن آوازی خوانده می شده است. در روزگار صفویه هم سرودن تصنیف مرسوم بوده است از تصنیف سازان دوره ی صفویه میتوان شاهمراد خوانساری را نام برد. عارف قزوینی تصنیف ساز و شاعر مشهور، نخستین کسی بود که تصنیف را برای مقاصد سیاسی و میهنی سرود. ملک الشعرای بهار و رهی معیری نیز از تصنیف سازان معروف بودند.

>> دوبیتی:

کلمه ی دوبیتی هم برای رباعی بکار میرود و هم به معنی شعری است که دارای چهار مصراع است. دوبیتی در کل از نظر درونمایه و شکل کاملاً شبیه به رباعی بوده و فقط دوبیتی است که وزن خاصی دارد و از این جهت با رباعی متفاوت است. خوب است بدانید دوبیتی که در ادبیات فارسی از انواع قالب های شعری است با یک هجای کوتاه و رباعی با یک هجای بلند شروع می شود.

>> چهار پاره:

چهارپاره از انواع قالب های شعری جدیدی است که هم زمان با رواج شعر نو به وجود آمده است. چهارپاره مجموعه ای از دو بیتی هایی است که در کل یک شعر را می سازند. دو بیتی های تشکیل دهنده چهارپاره از نظر قافیه با هم تفاوت دارند.

>> مفردات:

هر شعری حداقل یک بیت دارد. قالب شعر مفرد ، شعری تک بیتی است که شاعر تمام مقصود خود را در همان یک بیت بیان می کند. مفرد یا همان تک بیت یکی از قالب های شعری است که اکثراً برای بیان نکته های اخلاقی بکار می رود. در "مفرد" که از گاهی دو مصراع هم قافیه هستند و گاهی دارای قافیه نیستند. برخی از شعرا دارای تک بیت های زیادی هستند، مثل سعدی که در پایان دیوانش به تعداد زیادی از این "مفرد" ها بر می خوریم که تحت عنوان "مفردات" تقسیم بندی شده اند. برخی گفته اند که "مفرد" در واقع همان ضرب المثل است که به شعر بیان شده است. 

در بین انواع قالب های شعری گاهی دو بیتی و رباعی را بدلیل شباهتشان با هم اشتباه میگیرند

انواع قالب های شعری نوین

تا ابتدای قرن هجری شمسی، شاعران ما دو اصل کلی تساوی وزن مصراعهای شعر و نظم ثابت قافیه ها را رعایت کرده اند و اگر هم نوآوری در قالبهای شعر داشته اند، با حفظ این دو اصل بوده است. در آغاز این قرن، شاعرانی به این فکر افتادند که آن دو اصل کلّی را به کنار گذارند و نوآوری را فراتر از آن حدّ و مرز توسعه و گسترش دهند. شعری که به این ترتیب سروده شد، شکلی بسیار متفاوت با شعرهای قبل از خود داشت. در اینگونه شعرها، شاعر مقیّد نیست مصراع ها را وزنی یکسان ببخشد و در چیدن مصراع های هم قافیه، نظامی ثابت را رعایت کند. طول مصراع، تابع طول جمله شاعر است و قافیه نیز هرگاه شاعر لازم بداند ظاهر می شود. در اینجا آزادی عمل بیشتر است و البته از موسیقی شعر کهن بی بهره است. در ادامه به انواع قالب های شعری نوین میپردازیم:

- قالب نیمایی:

نیما یوشیج (علی اسفندیاری) در قالب شعر کلاسیک تغییراتی ایجاد کرد و آنرا به شکل شعر نو درآورد. در شعر نیمایی هجاها با هم یکسان نیست و مصرع ها کوتاه و بلند است. در این نوع قالب های شعری قافیه ها میتوانند مختلف باشند و نیازی به نظم و هماهنگی در قافیه بندی نیست.

- شعر سپید:

احمد شاملو در شعر سپید از تقطیع استفاده کرد. وزن کلمات به این نوع شعر قالب درونی یا شکلی ذهنی می دهد و به این علت قالب های شعر سپید از قالب های شعر نیمایی متفاوت است.

- شعر موج نو:

این نوع قالب های شعری، نه تنها وزن عروضی ندارد، بلكه آهنگ و موسیقی آن حتی مانند شعر سپید هم آشكار نیست. در واقع منطق غیر نثری آن و تشبیهات و استعارات نوین آن یعنی مجموعا زبان شعری، بدان آهنگی معنوی می بخشد كه در نثر دیده نمی شود. 

غزل يكی از پركاربردترين انواع قالب های شعری است

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش