در قالب ترجیع بند، هر رشته شعر یک بیت یکسان با قافیه ای جداگانه تکرار می شودترجیع بند
تَرجیع بَند یا بندگردان از قالب های شعر فارسی است که از غزل های چند بیتی که هم وزن هستند تشکیل شده و برای اتصال این غزل ها به یکدیگر از یک بیت تکراری استفاده می نماید یا بعبارتی ترجیع بند از چند قطعه شعر تشکیل شده است که هر کدام از این قطعه شعرها دارای قافیه و وزن یکسان هستند و در آخر هر رشته شعر، یک بیت یکسان با قافیه ای جداگانه تکرار می شود. بیت ترجیع با قافیه ای ویژه و لفظ و معنی یکتا تکرار می گردد. این بیت، بند ترجیع یا بند گردان نامیده می شود.
به هریک از غزل ها، خانه یا رشته گفته می شود. هر خانه از ۵ تا ۲۵ بیت (گاه کم تر یا بیشتر) تشکیل شده است. معروفترین ترجیع بندها از هاتف اصفهانی و سعدی است. برترین ترجیح بندها مربوط به سعدی، هاتف و فرخی است. از ترجیع بندهای مشهور ادبی فارسی ترجیع بند هاتف است. قدیمی ترین ترجیع بند در دوره سامانی سروده شده است، ولی تنها ترجیع بندهای دوره غزنوی به ویژه ترجیع بندهای فرخی سیستانی بجامانده است.
انواع ترجیع بند
ادیبان، قالب شعری ترجیع بند را به ۳ گروه زیر تقسیم نموده اند:
۱- برطبق قالب شعری ترجیع بند، تمام بیت های ترجیع باید یکسان باشد.
۲- در قالب ترجیع بند، بیت های ترجیع باید متفاوت باشد، ولی قافیه های یکسان داشته باشند؛ به طوریکه اگر بیت ها را کنار هم قرار دهند یک بند مستقل تشکیل می شود.
تعداد بیت های قالب ترجیع بند کم تر از قصیده و مشابه قالب شعری غزل است۳- برمبنای فالب شعری ترجیع بند، بیت های ترجیع دارای قافیه های متفاوت باشد. پس از قرن هفتم این چنین بیت ها را ترکیب بند نامیدند.
در برخی مواقع که مصراع های هر خانه هم قافیه باشند به مسمط شباهت داشته و آن مصراع ها را نوعی ترجیع بند مسمط یا مسمط می دانند.
مضامین قالب شعری ترجیع بند
۱- ترجیعات سبک خراسانی: مدح و ستایش از وصف طبیعت.
۲- ترجیعات سبک عراقی: دیدگاه های عاشقانه و عارفانه. از ماندگارترین و مشهورترین آثار میتوان ترجیع بند سعدی و ترجیع بند عراقی را مثال زد.
۳- ترجیعات سبک هندی: ترجیع بند های عارفانه و طولانی هستند. ترجیع بند موجود در اشعار بیدل دهلوی از نمونه های شاخص این نوع ترجیع بند هاست.
هر کدام از قطعه شعرها در قالب ترجیع بند دارای قافیه و وزن یکسانندشکل و ساختار قالب شعری ترجیع بند
در قالب شعری ترجیع بند، در اکثر موارد بند ها از حداقل پنج بیت و حداکثر پانزده بیت تشکیل می شود؛ ولی در برخی مواقع تا بیست بیت هم رسیده است. حداقل تعداد بندها در ترجیع بند دو بوده و تا سی و چهار بند نیز رسیده است. وزن شعر ترجیع بند یکسان است، ولی هر بند و در برخی مواقع هر بیت، ترجیع، قافیه جداگانه دارد. تعداد بیت های این قالب شعری کم تر از قصیده و مشابه قالب شعری غزل است.
نمونه ای از ترجیع بند عراقی
در میکده با حریف قلّاش
بنشین و شراب نوش و خوش باش
از خط خوش نگار بر خوان
سرّ دو جهان، ولی مکن فاش
بر نقش و نگار فتنه گشتم
زان رو که نمی رسم به نقاش
تا با خودم، از خودم خبر نیست
با خود نفسی نبودمی کاش!
در میکده می کشم سبویی
باشد که بیابم از تو بویی
ای روی تو شمع مجلس افروز
سودای تو آتش جگر سوز
رخسار خوش تو، عاشقان را
خوشتر ز هزار عید نوروز
بگشای لبت به خنده بنمای
از لعل، تو گوهر شب افروز
زنهار! از آن دو چم مستت
فریاد! از آن دو زلف کین توز
در میکده می کشم سبویی
باشد که بیابم از تو بویی
وزن شعر ترجیع بند یکسان است، اما هر بند و گاهی هر بیت، ترجیع و قافیه جداگانه داردگردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش
- 17
- 5
