قالب شعری قصیده چیست؟ + انواع و ارکان اصلی قصیده

پیشینهٔ قصیده به شعر عربی در دوران جاهلیت می رسد

قصیده چیست؟

قصیده یک قالب شعر کلاسیک فارسی است. موضوع قصاید مدح پادشاهان و بزرگان، تبریک جشن ها، توصیف طبیعت و گاه پند و اندرز است. در این نوع شعر بیت اول با مصراع های زوج هم قافیه است. شاعران ایرانی قصیده را از شعر عربی گرفته اند. تفاوت قصیده با قالبِ غزل در تعداد ابیات و موضوع شعر است. کمی یا زیادیِ بیت های قصاید به اهمیت موضوع، قدرت و قوّت طبع شاعر و نوع قافیه و اوزان شعری بستگی دارد. شاعر میتواند قصیده را در وزن های گوناگونی بسراید.

پیشینه قصیده

اگرچه پیشینهٔ قصیده به شعر عربی در دوران جاهلیت می رسد، لیکن در شعر فارسی از قرن سوم هجری رواج یافت و دوران اوج شکوه آن تا قرن ششم هجری بوده است. از قرن هفتم به بعد، به دلیل از بین رفتن دربارهای مقتدری که مشوق شاعران مدیحه سرا بودند، قصیده رو به ضعف نهاد. موضوع قصیده ها از قرن نهم به بعد، بیشتر تجلیل و ستایش اولیای دین است. در دوران متأخر، ملک الشعرا بهار با وارد کردن مضمون های اجتماعی و سیاسی در قصیده ها، رنگ تازه ای به قصیده داد و این قالب شعری را احیا کرد.

انواع قصیده

انواع قصیده عبارتست از:

۱. قصیده مدحی

۲. قصیده مذهبی و فلسفی

۳. قصیده اخلاقی و زهدی

۴. قصیده سیاسی و اجتماعی

معروف ترین قصیده سرایان مدیحه گو، رودکی، منوچهری دامغانی، فرخی سیستانی، عنصری بلخی، انوری و خاقانی هستند.

ارکان اصلی قصیده

قصیده شعری است که قافیه مصراع اول با قافیه های مصراع های زوج مصراع های دوم یکسان است و تعداد ابیات آن از ۱۵ بیت بیشتر است.

در قصیده، مصراع اول با  مصراع های زوج مصراع های دوم هم قافیه است

ارکان اصلی قصیده از شش بخش تشکیل می شود:

۱- مطلع:

بیت اوّل قصیده را مطلع می نامند که باید در لفظ و معنی جذّاب و دلنشین باشد و دو مصرع آن هم قافیه باشد. 

۲- تغزّل:

بیت های ابتدایی قصیده که به مدح و ستایش شخص یا معشوق و توصیف زیبایی های آن پرداخته باشد، تغزل نامیده می شود. در صورتی که در بیت های اول، شاعر به توصیف طبیعت و تداعی روزگار جوانی پرداخته باشد نیز، به آن تشبیب یا نسیب گویند.

۳- تخلص:

تخلص، بیت یا بیت هایی است که شاعر بطور ماهرانه ای با استفاده از آن، برای خارج شدن از مقدمه و تغزل و وارد شدن به تنه اصلی قصیده، از آن استفاده می کند. معنا و مفهوم تخلص در قالب قصیده، با قالب شعری غزل متفاوت است؛ در قالب شعری غزل، تخلص، نام شاعر یا عنوانی است که شاعر برای معرفی خود در شعر به کار می برد.

۴- تنهٔ اصلی قصیده:

اصلی ترین بخش قصیده، تنه اصلی قصیده است که تمام مقصود و منظور شاعر را شامل می شود. این تنه معمولاً شامل مضامین و محتوایی مانند مدح و ستایش، وصف، موعظه، پند و اندرز، عرفان و اخلاق و مسائل اجتماعی و سیاسی است.

۵- شریطه و دعا:

شاعران معمولاً در ابیات پایانی قصیده با ذکر شرط هایی برای ممدوح خود آرزوی دوام و بقاء می کنند.

۶- مقطع:

بیت آخر قصیده مقطع نام دارد که معمولاً شاعران در آن به هنرنمایی پرداخته، در انتخاب الفاظ و مفاهیم تلاش زیادی می نمایند.

وجه تسمیه

الف) از جهت ردیف و قافیه:

چنانچه واژه قافیه قصیده مبتنی بر الف باشد آنرا قصیده الفی گویند و اگر مبتنی بر ب باشد آنرا قصیده بائی یا بائیه گویند و در تمامی حروف الفبا بر همین منوال است.

شاعر میتواند قصیده را در وزن های گوناگونی بسراید

ب) از نظر پیش درآمد:

چنانچه تشبیب قصیده در مورد بهار یا خزان باشد، آنرا بهاریه یا خزایند و امثال آن نام نهند.

ج) از جهت موضوع اصلی:

چنانچه قصیده در مدح یا ذم کسی سروده شود آنرا مدحیه یا ذمیه و امثال آن می نامند.

شکل و ساختار قالب شعری قصیده  

در سرایش قصیده، معمولاً شاعر اول برای آماده نمودن ذهن مخاطب و جهت درک بهتر مقصود او، ابیاتی را در ذکر سجایای محبوب یا تعریف و توصیف مناظر طبیعی مانند بهار و پائیز – غروب و طلوع و دشت و دمن می آورد که در واقع به منزله مقدمه و پیش درآمد قصیده است که اصطلاحاً به آن تشبیب یا نسیب هم می گویند و چون در غزل نیز اینگونه است به این مقدمه تغزّل هم گفته می شود. بعد از تشبیب، شعر با بیانی لطیف و تخیلی قوی به اصل مقصود خود می پردازد این بیت را که در آن گریز به مقصود اصلی صورت ميگیرد «بیت تخلص و بیت خروج» می نامند. صفت حسن تخلص در نوع قصاید معمول است.

قالب شعر را میتوان شکل شعر هم تعریف کرد که به دو صورت شکل ظاهری و شکل ذهنی (درونی) است. منظور از شکل ظاهری همان وزن یا بی وزنی شعر، تفاوت در کوتاهی و بلندی یا تساوی مصرع ها، شباهت ها و تفاوت های قافیه ها با هم و در آخر صداها و حرکات ظاهری است. غالبا تعداد بیت های قالب قصیده بین ۱۴ تا ۶۰ بیت میتواند باشد. حتی در دیوان برخی از شعرا قصیده هایی با تعداد بیت هایی بیش از ۱۷۰ تا ۲۰۰ هم دیده شده است. از نکات دیگری که در قالب شعری قصیده میتوان دید وجود وحدت موضوع بین بیت های قصیده است که البته با گذشت زمان این خصوصیت کمرنگ تر شده است.

غالبا تعداد بیت های قالب قصیده بین ۱۴ تا ۶۰ بیت میتواند باشد

گردآوری: بخش فرهنگ و اندیشه سرپوش