جشن باستانی سده یا جشن آتش

جشن سده

ریشه واژه سده

براساس آنچه دانشمندان بیان می کنند، سده از واژه صد گرفته می شود و ابوریحان بیرونی درباره این موضوع می نویسد: 

«سده گویند یعنی صد و آن یادگار اردشیر بابکان است و در علت و سبب این جشن گفته‌اند که هرگاه روزها و شب‌ها را جداگانه بشمارند، میان آن و آخر سال عدد صد به‌دست می‌آید و برخی گویند علت این است که در این روز زادگان کیومرث -پدر نخستین- درست صدتن شدند و یکی از خود را بر همه پادشاه گردانیدند و برخی برآنند که در این روز فرزندان مشی و مشیانه به صد رسیدند و نیز آمده «شمار فرزندان آدم ابوالبشر در این روز به صد رسید.»

براساس نظریه ای دیگر سده به معنای صدمین روز از زمستان است که مردمان به جشن و پایکوبی می پرداختند. مدت زمان ابتدای زمستان یعنی از ۱ آبان تا ۱۰ بهمن صد روز می باشد و از ۱۰ بهمن تا نوروز یعنی اول بهار ۵۰ شب می باشد، از آنجایی که مردم از این روز به بعد به آتش رسیدند؛ شب ها هم می توانست مانند روز گرم و زنده باشد، به همین دلیل ۱۰ را جشن می گرفتند. 

درباره جشن سده

جشن سده چیست؟

جشن سده یکی از مهمترین جشن های دنیای زرتشا است که در ۱۰ بهمن برگزار می شود. در این جشن زرتشتیان به پایکوبی و ستایش اهورامزدا می پرداختند، همچنین تعدادی از افراد به نواختن ساز، شاهنامه خوانی و نقالی می پرداختند. 

در گذشته چشن سده همراه با جشن های نوروز و مهرگان یکی از مهمترین مراسمات ایران باستان محسوب می شد، البته امروز بسیاری از این مراسمات باستانی برگزار نمی شوند، اما اهمیت جشن های مربوط به زرتشتیان همچنان بین این گروه حفظ شده است. 

جشن سده باعنوان جشن آتش یا جشن زمستان نیز شناخته می شود، برخی از شهرهای ایرانی آن را بانام جشن سده سوزی نیز می شناسند. مهمترین نشانه جشن سده آتش است که زرتشتسان آن را نشانه ای از قدرت و عظمت اهورامزدا به شمار می آورند و به همین سبب آتش برپا کرده و دور همدیگر جمع می شوند. 

در جشن و مراسمات زرتشتیان آتش نقش بسیار مهمی دارد و پیروان این دین احترام زیادی برای آتش قائل هستند. از جمله دیگر ویژگی های جشن سده؛ جمع شدن زرتشتیان کنار و نزدیک به همدیگر است. درگذشته ها آنها بر بام خانه ها و نقاط بلند شهر و روستا آتش روشن می کردند، سپس به شادی و رقص می پرداختند. 

در حین اجرای مراسمات جشن سده؛ موبدان و روحانیان زرتشت گات ها را می خواندند و مشغول دعا و نیایش می شدند. بخش دیگری از جشن رقص های آیینی و سرودهای ملی بوده است. شرکت در این مراسم با هر دینی ممکن است اما رعایت سنت های معمول زرتشتیان حین برپایی آین مذهبی حین جشن و احترام به عقاید آنها از ملزومات می باشد. 

زمان برگزاری جشن سده

فلسفه برگزاری جشن سده

درخصوص وجه تشابه جشن سده روایت های مختلفی وجود دارد؛ یکی از این روایات مربوط به ارتباط به عدد ۱۰۰ می باشد، از آنجایی که جشن در دهم بهمن برگزار می شود و این تاریخ یعنی صد روز از شروع فصل سرما از آبان ماه می گذرد ( درگذشته اول آبان ماه را شروع فصل سرما محسوب می کردند) مردم به جشن می پرداختند، همچنین از ۱۰ بهمن تا اول بهار نیز ۵۰ روز و ۵۰ شب باقی مانده است که روی هم ۱۰۰ می‌شوند؛ این نظریه به‌دلیل بلند شدن روز و شب از تاریخ دهم بهمن به بعد، روز و شب را جداگانه شمارش می‌کنند.

براساس یکی دیگر از روایات؛ از تاریخ جشن سده تا زمان برداشت غلات ۱۰۰ روز زمان می خواهد به همین دلیل در این تاریخ جشن سده برگزار می شده است. در آثاری که از ابوریحان وجود دارد بین جشن سده با عدد ۱۰۰ ارتباط وجود دارد اما برخی از مورخان معتقدند که ارتباطی بین این عدد و جشن سده وجود ندارد. براساس نظر این گروه از تاریخ شناسان در زبان اوستایی سده به معنی برآمدن خورشید طلوع کردن است، چون روز دهم بهمن چله بزرگ به اتمام  می رسد، سپس زمین به طرف گرم شدن و زایش حرکت می کند. به همین دلیل ایرانیان پایان چله بزرگ و آغاز چله کوچک را در این روز با جشن سده برپا می کنند، سپس با آتش، گرم شدن زمین و نزدیک شدن به بهار را نوید می دهند. 

از طرفی دیگر؛ از همان زمان های قدیمی تا به امروز عدد ۴۰ برای ایرانیان مقدس بوده و شب یلدا شب زایش ایزد مهر به حساب می آمده است، به همین دلیل برای ایرانیان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار می باشد. براساس نظریه ای یگر روز ده بهمن که چهل روز از شب یلدا می گذرد و متقارن با چهل روزگی ایزدمهر است؛ مردم جشن سده را برپا می کردند. 

بسیاری از روایت ها از حکایت های شاهنامه فردوسی صحبت می کنند و براساس داستان های حماسی این کتاب نوشته شده اند. براساس یکی از داستان های شاهنامه؛ در تفرج صحرایی هوشنگ شاه پیشدادی ماری به او حمله می کند که وی برای دفاع سنگی به سمت مار پرتاب کرده و برای اولین بار جرقه آتش ایجاد شد و اختیار آن به دست انسان افتاد. براساس روایت هایی که وجود دارند روز جشن سده را روز کشف آتش نیز می دانند. همین دلیل موجب می شود جشن سده به جهت چیرگی آتش بر اهریمن برگزار شده و آتش به عنوان عنصر اصلی درنظر گرفته می شود. چند بیت از شعر فردوسی در شرح داستان به این شرح است:

دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ        فروغی پدید آمد از هر دو سنگ

سده نام آن جشن فرخنده کرد        یکی جشن کرد آن شب و باده خورد

ز هوشنگ ماند این سده یادگار        بسی باد چون او دگر شهریار

براساس یکی دیگر از روایات تعداد فرزندان نخستین آدم در روز ۱۰ بهمن به ۱۰۰ نفر رسید به همین دلیل این روز را جشن سده می دانند. 

درباره درستی هیچکدام از نظریه ها نمی توان اطمینان داشت اما روایت های بالا از جمله مهمترین مواردی هستند که مطرح شده است و تاریخ پژوهان درباره برگزاری تسمیه جشن سده عنوان کرده اند. 

فلسفه برگزاری جشن سده

آیین جشن سده

در دوران باستان مردم برای برگزاری جشن سده از اوایل بهمن ماه دور همدیگر جمع می شدند سپس در یک محل هیزم و چوب خشک جمع می کنند. البته در شب جشن سده بر بام بسیاری از خانه ها آتش روشن می کنند، اما آتش دست جمعی بزرگی در یک نقطه نیز روشن می کنند که جوان ترها با مشعل های روشن دور هیزم جمع می شوند و بعد از سه بار چرخیدن دور توده هیزم آن را روشن می کنند. مردم از گرمای آتش و شور و حال جوانان به وجد می آیند، همچنین نور و حرارت آتش نیز در دل مردم اتحاد را افزایش می دهد.

همزمان با سوختن هیزم ها مردم جشن و پایکوبی را آغاز می کنند، در ابتدا روشن کردن آتش بخشی اصلی جشن سده است، سپس در طول برنامه موسیقی و رقص محلی نیز اضافه خواهد شد. بعد از فرونشست آتش مردم با است از روی آتش می پرند و جشن به انتها می رسد. کشاورزان خاکستر باقی مانده از آتش جشن سده را روی زمین‌های خود می‌ریختند و آن را باعث برکت محصول خود می‌دانستند.

آیین برگزاری جشن سده

جشن سده در شهرهای ایران امروزی

جشن سده در کرمان

جشن های سده در استان کرمان قدمتی بیشتر از ۸۰ سال دارند و از جمله باشکوه ترین جشن ها در این استان برپا می شوند. در بین محلیان جشن با عنوان سده سوزی شناخته می شود و از چند روز پیش از ۱۰ بهمن؛ باغداران و کشاورزان هیزم و چوب خشک را جمع آوری کرده و برای برگزاری مراسم آماده می شوند. 

در اطراف محل برگزاری جشن سده؛ نقاط مختلفی وجود دارد که پاتوقی برای دست فروشان می باشد و مردم از ساعاتی پیش از شروع جشن، از ظهر روز دهم بهمن در منطقه برپایی جشن گردهم می‌آیند.

موبدان زرتشتی؛ نزدیک به غروب با مشعل یا لاله های روشن با شمع نزدیک هیزم جمع می شوند، سپس با دعا مراسم را پرشور می کنند. مردم آتش را از چهار سمت روشن می کنند و در این زمان هلهله و شادی در بین مردم شدت می گیرد و تا زمان خاموش شدن آتش ادامه پیدا می کند. 

زمانی که آتش فروکش می کند؛ مردم از روی شعله های آتش می پرند و خاکستر باقی مانده را نیز برای برکت دادن به زندگی شان برمی دارند. 

مهمترین مرکز برای برگزاری جشن سده؛ آتشکده دولت آباد کرمان است که از ظهر روز ۱۰ بهمن شروع به فعالیت می کند. از جمله دیگر مراکز محبوب زرتشتیان؛ باغچه بداغ آباد می باشد که جشن سده را برگزار می کنند. در این باغچه در روز دهم بهمن آش می‌پزند و علاقه‌مندان با آجیل و میوه به انتظار زمان شروع جشن می‌نشینند. جشن سده در اطراف روستاهای دیگر استان کرمان نیز برقرار است که از میان آن‌ها می‌توان به چادرنشینان «بافت» اشاره کرد که جشن سده توسط چوپان‌ها برگزار می‌شود. روستاهای دیگر سیرجان و جیرفت نیز در دهم بهمن ماه مراسم سده سوزی دارند.

جشن سده در کرمان

جشن سده در یزد

جشن سده در بسیاری از نقاط ایران برگزار می شود اما یکی از مهمترین استان هایی که به این جشن اهمیت می دهند؛ یزد است. زرتشتیان زیادی در این شهر اقامت دارند و از جمله شهرهایی که در این استان هرساله جشن سده را برگزار می کنند می توان به میبد، اردکان و یزد اشاره کرد. شما می توانید برای تماشای جشن به اتشکده های شهر یزد بروید. 

یکی از مهمترین آتشکده ها در محله رحمت آباد قرار دارد که از مهمترین نقاط برگزاری جشن سده محسوب می شود. روستای چم که از توابع شهرستان تفت استان یزد است به دلیل برگزاری باشکوه جشن سده، شهرت زیادی به خود اختصاص داده است. در این مراسم مردم محلی به‌همراه زرتشتیان مقیم نقاط مختلف یزد و گردشگران داخلی و خارجی، شرکت می‌کنند.

در روستای چم از توابع استان یزد، مردم علاقه زیادی به شرکت در جشن سده دارند و از آغاز شامگاه دور همدیگر جمع می شوند و به سرودخوانی و ترنه سرایی سپس نیایش می پردازند. زرتشتیان در این جشن برای رفتن سرما و شروع فصل گرم و پیروزی نور بر ظلمت دعا می کنند و سپس دور آتش جمع می شوند. بعد از اینکه جشن شروع می شود سرودهای ملی خوانده شده و سپس با گات ها خوانی، شاهنامه خوانی و نقالی جشن را ادامه می دهند. در سال‌های اخیر جشن سده به‌عنوان جشنی اصیل و ایرانی در روستای چم، گردشگران زیادی را به این منطقه کشانده است.

گردآوری: بخش تونل زمان سرپوش