به گزارش دنیای اقتصاد، «سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو)» و «سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه» (OECD) جدیدترین گزارش مشترک «چشم‌انداز کشاورزی» خود را منتشر کردند.
در این گزارش مشترک، پیش‌بینی‌هایی از چشم‌انداز ۱۰ساله بازار کالاهای کشاورزی و شیلات، همچنین روندها و چالش‌های این بخش در سطح کشورها، مناطق و جهان ارائه شده است (با تمرکز ویژه بر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (منا)). این گزارش که تحت عنوان «چشم‌انداز کشاورزی ۲۰۲۷-۲۰۱۸» منتشر شده است، چهاردهمین نسخه از گزارش‌های مشترک این دو سازمان در زمینه چشم‌انداز بخش کشاورزی است. به گزارش گروه اقتصاد بین‌الملل روزنامه «دنیای اقتصاد»، پیش‌بینی مشترک این دو نهاد بین‌المللی حاکی از آن است که تولید جهانی محصولات کشاورزی و ماهی‌ها طی یک دهه آینده حدودا ۲۰درصد افزایش خواهد یافت. درخصوص منطقه خاورمیانه، افزایش تقاضای مواد غذایی و منابع آبی و زمینی محدود، باعث افزایش وابستگی برای واردات مواد غذایی اولیه شده است.
براساس پیش‌بینی‌ها، تولید محصولات کشاورزی و ماهی‌های منطقه «منا» افزایشی ۵/ ۱ درصدی را طی یک دهه آینده تجربه خواهد کرد، افزایشی که عامل اصلی آن بهبود بهره‌وری دو تولیدکننده بزرگ منطقه یعنی ایران و مصر - به‌ترتیب با رشد ۲ و یک درصدی- موتور اصلی آن خواهند بود. در این گزارش همچنین پیش‌بینی‌هایی از رشد اقتصادی کشورها، طی یک‌دهه آینده ارائه شده است. براساس این پیش‌بینی‌ها، میانگین نرخ رشد اقتصادی ایران بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۷ به فراتر از ۳ درصد خواهد رسید.
نرخ رشد جمعیت ایران نیز که بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ فراتر از یک درصد بود، طی سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۷ به کمتر از یک‌درصد کاهش خواهد یافت. نرخ خوداتکایی ایران در محصولات مختلف از دیگر آمارهای گزارش مشترک «فائو» و «سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه» است. براساس این آمارها، ایران یکی از بالاترین نرخ‌های خوداتکایی را در میان کشورهای منطقه دارد. در ادامه این گزارش جزئیات بیشتری از بررسی‌های «فائو» و «سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه» از بخش کشاورزی ارائه خواهد شد.
ایران؛ بزرگ‌ترین کشاورز منطقه
بررسی بخش کشاورزی ایران یکی از نکات مهم گزارش مشترک «فائو» و «سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه» است. براساس یافته‌های این گزارش مشترک، کشاورزی منطقه منا تحت سلطه دو غول منطقه‌ای یعنی ایران و مصر است، کشورهایی که در مجموع نیمی از کل ارزش محصولات کشاورزی را تولید می‌کنند. ایران همچنین بیشترین سهم تولیدات آبزی‌پروری را در منطقه دارد (سهمی ۷۳ درصدی در سال ۲۰۱۶). با این حال مقیاس کسب‌وکارهایی که به پرورش آبزیان مبادرت دارند کوچک است.
فعالیت‌های دامی نیز یکی از اصلی‌ترین منابع ارزش افزوده بخش کشاورزی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا است.بخش عمده تولید این محصولات منطقه در ایران و مصر صورت خواهد گرفت.یکی از نامتوازن‌ترین توزیع زمین‌های کشاورزی در جهان (از لحاظ اندازه زمین‌ها)، مربوط به منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (منا) است. در برخی کشورها همچون ایران، مصر، یمن، اردن و لبنان عمده زمین‌ها کمتر از یک هکتار هستند.
این نرخ در مصر ۸۷ درصد (بالاترین) و در ایران ۴۷ درصد است. در واقع سهم ناچیزی از زمین‌های کشاورزی کشورهای منطقه را زمین‌های بالای ۵۰ هکتار تشکیل می‌دهند. زمین‌های کشاورزی ایران در مجموع سهمی ۲۸ درصدی از کل زمین‌های این کشور دارند و سهم زمین‌هایی که می‌توانند مورد استفاده کشاورزی قرار گیرند، ۹ درصد است.
همچنین، در سال ۲۰۱۴، مجموع منابع آب‌شیرین داخلی و تجدیدپذیر ایران به ۱۲۹ میلیارد مترمکعب می‌رسید، که ۹۳ میلیارد مترمکعب از آن برداشت شد (هر دو عدد بالاترین مقدار در میان بیش از ۲۰ کشور منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا است). در سال ۲۰۱۳، ایران ۸۵درصد از مصرف داخلی محصولات کشاورزی خود را از تولیدات داخلی خود تامین می‌کرد. در این گزارش مشترک آمار خوداتکایی کشورها برای محصولات مختلف ارائه شده است.
نرخ خوداتکایی که به‌صورت «تولید داخلی مواد غذایی» تقسیم بر «تولید داخلی+واردات-صادرات» تعریف می‌شود، در واقع بیانگر توانایی کشورها در تولید محصولات مورد نیازشان است. در این باره میانگین نرخ خوداتکایی ایران بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۳، در غلات ۶۱ درصد، محصولات گوشتی ۹۵ درصد، میوه و سبزیجات ۱۰۴ درصد، شیر ۱۰۶ درصد، روغن‌های گیاهی ۱۵ درصد، محصولات روغنی ۵۸ درصد و شکر و مواد قندی ۵۸ درصد بود. در این سال‌ها سهم واردات تولیدات کشاورزی ایران از کل واردات کالاها ۱۱ درصد بود (نرخی که وضعیت باثباتی داشته است).
در بخش سیاست‌های حمایتی این گزارش آمده است که یارانه‌های سوخت و کالاهای اساسی ایران، هزینه فراتر از ۲۰ درصد تولید ناخالص داخلی برای کشور به همراه داشته است. همچنین تعیین کف قیمت خرید گندم موجب شد، تولید این محصول از ۲/ ۲ میلیون تن در سال ۲۰۱۳ به ۵/ ۸ میلیون تن در سال ۲۰۱۶ برسد. براساس پیش‌بینی‌های این دو نهاد، تولید گندم به‌عنوان اصلی‌ترین محصول منطقه از ۳۷ میلیون تن فعلی به ۴۵ میلیون تن در سال ۲۰۲۷ خواهد رسید.
ایران به‌عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده این محصول با رساندن سطح تولید خود به ۱۶ میلیون تن در سال ۲۰۲۷، سهم خود را از تولیدات منطقه از ۳۲ به ۳۵ درصد افزایش خواهد داد. سطح تولید ذرت منطقه نیز که تحت تاثیر کاهش شدید تولید در ایران کاهش یافته بود، در یک دوره میان‌مدت بهبود خواهد یافت و به ۵/ ۱۰ میلیون تن خواهد رسید.
براساس آمارهای گزارش «چشم‌انداز کشاورزی ۲۰۲۷-۲۰۱۸»، درآمد سرانه ایران بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۶ به‌طور میانگین ۵/ ۲ درصد رشد کرد و به ۵/ ۵ هزار دلار رسید. میانگین رشد درآمد سرانه ایران بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۷ نیز کمتر از یک درصد بوده است. بر اساس پیش‌بینی‌ها میانگین این نرخ بین سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۷ به فراتر از ۳ درصد خواهد رسید. نرخ رشد جمعیت نیز که بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ فراتر از یک درصد بود، طی سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۷ به کمتر از یک‌درصد کاهش خواهد یافت.
خاورمیانه و شمال آفریقا
گزارش امسال «چشم‌انداز کشاورزی ۲۰۲۷-۲۰۱۸» با تمرکز ویژه بر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا تهیه شده است، منطقه‌ای که افزایش تقاضای مواد غذایی، همچنین منابع آبی و زمینی محدود، باعث افزایش وابستگی برای واردات مواد غذایی اولیه شده است. بسیاری از کشورهای این منطقه، بخش عمده درآمدهای صادراتی خود را صرف واردات مواد غذایی می‌کنند. در این منطقه جنگ و بی‌ثباتی سیاسی تهدیدی جدی برای امنیت غذایی است.
بر این اساس پیش‌بینی می‌شود تولید محصولات کشاورزی و ماهی‌های این منطقه افزایشی ۵/ ۱ درصدی را تجربه کند، افزایشی که عامل اصلی آن بهبود بهره‌وری است و دو تولیدکننده بزرگ منطقه یعنی ایران و مصر با رشد به‌ترتیب دو و یک درصد موتور اصلی آن خواهند بود. سیاست کشورهای این منطقه به‌گونه‌ای است که از تولید و مصرف غلات حمایت می‌کند.
نتیجه این سیاست‌ها اختصاص دادن ۶۵ درصد از زمین‌های کشاورزی به کاشت محصولاتی که نیاز زیادی به آب دارند (مانند گندم) بوده است، محصولاتی که سهم بالایی در تامین کالری دریافتی دارند. به گزارش «فائو» و «سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه»، یک روش جایگزین برای تامین امنیت غذایی منطقه، تغییر سیاست‌ها از حمایت از تولید غلات، به سمت سیاست‌های توسعه روستاها، کاهش فقر و حمایت از محصولات باغی با ارزش است. چنین سیاست‌هایی به افزایش تنوع و سالم‌شدن رژیم غذایی نیز کمک خواهد کرد.
روند کشاورزی جهان تا ۲۰۲۷
یک دهه پس از جهش قیمت مواد غذایی در سال ۲۰۰۸-۲۰۰۷، شرایط در بازار محصولات کشاورزی جهان بسیار فرق کرده است. در این باره سطح تولید کالاها رشد قدرتمند داشته است و در سال ۲۰۱۷، رکورد جدیدی در تولید غلات، انواع گوشت، محصولات لبنی و شیلات به ثبت رسید، درحالی‌که سطح ذخایر غلات به بالاترین میزان تاریخی خود رسید. همزمان با افزایش چشم‌گیر تولید محصولات کشاورزی، در طرف مقابل اما رشد تقاضای این محصولات ضعیف‌تر شده است. در یک دهه گذشته افزایش درآمد سرانه در جمهوری خلق چین، نیروی محرک بخش عمده تقاضا بوده است، امری که تقاضای این کشور برای گوشت، شیلات و خوراک دام و طیور را افزایش داد.
براساس یافته‌های این گزارش، این موتور محرک، درحال افول است و سایر منابع تقاضای جهانی نیز برای حفظ رشد کافی نیستند. در نتیجه انتظار می‌رود قیمت محصولات کشاورزی در سطح پایین باقی بماند. از طرفی سطح بالای ذخایر این محصولات، احتمال افزایش قیمت طی سال‌های آینده را کمتر کرده است. انتظار می‌رود رشد ضعیف تقاضا طی یک دهه آینده ماندگار باشد. برای بسیاری از کالاها، جمعیت مهمترین عامل رشد مصرف خواهد بود، حتی با وجود اینکه پیش‌بینی شده است نرخ رشد جمعیت کاهش یابد.
به‌علاوه، پیش‌بینی می‌شود مصرف سرانه بسیاری از کالاها در سطح جهانی ثابت باقی بماند. این برای موادغذایی اساسی همچون غلات اهمیت دارد، چراکه سطح مصرف این کالاها در بسیاری از کشورها به سطح اشباع رسیده است. در مقابل، رشد تقاضای محصولات گوشتی به‌دلیل ترجیحات متنوع منطقه‌ای و محدودیت در درآمد قابل تصرف درحال کاهش است. این درحالی است که انتظار می‌رود تقاضا برای محصولات حیوانی نظیر لبنیات طی دهه پیش‌رو با سرعت بالاتری گسترش یابد. براساس پیش‌بینی مشترک این دو نهاد معتبر بین‌المللی، تولید جهانی محصولات کشاورزی و ماهی‌ها طی یک دهه آینده حدودا ۲۰ درصد افزایش خواهد یافت.
این روند البته در مناطق مختلف، متفاوت است. به‌عنوان مثال، در مناطق خاورمیانه و شمال آفریقا، جنوب صحرای آفریقا و جنوب و شرق آسیا این رشد قدرتمند خواهد بود. در مقابل اما انتظار می‌رود رشد تولیدات کشاورزی در کشورهای توسعه‌یافته به خصوص غرب اروپا بسیار پایین‌تر باشد. با وجود رشد آهسته تولید و مصرف، پیش‌بینی می‌شود تجارت محصولات کشاورزی و ماهی‌ها، رشدی معادل نصف نرخ رشد دهه گذشته را تجربه کند. خالص صادرات نیز در مناطق و کشورهایی که زمین‌های کشاورزی فراوان دارند – به ویژه آمریکا – افزایش خواهد یافت.
از طرفی کشورهایی که تراکم یا رشد جمعیتی بالا دارند، به‌خصوص منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، آسیا و جنوب صحرای آفریقا، با افزایش خالص واردات مواجه خواهند شد. در این باره تجارت کشاورزی نقشی کلیدی در اطمینان از امنیت غذایی ایفا می‌کند، امری که نیاز به سیاست‌های تجاری محرک را بیش از پیش نمایان می‌سازد.
پیش‌بینی‌های گزارش «چشم‌انداز کشاورزی ۲۰۲۷-۲۰۱۸»، با فرض اینکه سیاست‌های فعلی در آینده نیز اجرایی خواهند شد صورت گرفته است. در کنار ریسک‌های سنتی که بازار محصولات کشاورزی را تهدید می‌کنند، افزایش نااطمینانی‌ها در زمینه سیاست‌های تجاری کشاورزی و تشدید سیاست‌های حمایت‌گرایانه بر این بازارها سایه انداخته است.
- 14
- 6
