چرایی عقب‌ماندگی ایران در صنعت پوشاک

«صنعت نساجی» شاید جزء معدود صنایعی باشد که تصور مردم از آن صرفا محدود به فعالیت در حوزه تولید انواع پوشاک می‌شود؛ صنعتی که به‌رغم حیطه فعالیت گسترده آن اما تصویری اشتباه از آن در ذهن‌ها نقش بسته و عده کمی از مردم از این مساله اطلاع دارند که فارغ‌التحصیلان این رشته دانشگاهی می‌توانند در حوزه‌های مختلف شغلی اعم از تولید پوشاک، موکت‌بافی، بافندگی، فرش ماشینی و... نیز وارد شده و امروزه با توجه به پیشرفت علم و فناوری حوزه پزشکی، نظامی و حتی شیلات و کشاورزی نیز به‌عنوان مصرف‌کنندگان محصولات صنعت نساجی محسوب می‌شوند؛ صنعتی که یکی از قدیمی‌ترین صنایع شناخته‌شده در دنیا محسوب می‌شود و در کشور ما بعد از حوزه نفت جزء دومین صنعت مهم به شمار می‌رود. با این حال صنعت نساجی هم مانند بسیاری از صنایع سودآور کشور به فراموشی سپرده شده و گویا مسئولان مربوطه ترجیح می‌دهند به جای تقویت بنیه دانشگاهی و حمایت از فعالان این صنعت در تمام حوزه‌های مربوط به آن، از واردکنندگانی حمایت کنند که در کنار تضعیف صنعت نساجی به تقویت ارزآوری برای کشورهای صادرکننده به‌ویژه در حوزه پوشاک کمک کنند.

  صنعت نساجی؛ قربانی قاچاقچیان

صنعت نساجی به‌رغم اینکه می‌تواند یکی از صنایع پایدار در صادرات و ایجاد اشغال برای کشور محسوب شود و به گفته مهدی ورسرای، رئیس جهاد دانشگاهی واحد صنعتی امیرکبیر جایگزین صنعت نفت در ایران شود، اما آن‌طور که سیدجواد حسینی‌کیا، عضو هیات‌رئیسه کمیسیون صنایع و معادن مجلس عنوان می‌کند: «گردش مالی قاچاق پوشاک در کشور بیش از ۱۵ هزار میلیارد تومان است»؛ رقمی که قطعا برای فلج شدن صنعت پوشاک به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین حوزه‌های فعالیت صنعت نساجی کشور کفایت می‌کند. از سوی دیگر اگر نگاهی به آمار واردات و صادرات داشته باشیم، می‌بینیم کشور در سال ۹۶ تنها یک میلیارد و ۳۰ میلیون دلار صادرات کالاهای نساجی را تجربه کرد که عمده این کالاها نیز شامل نخ و الیاف آن هم به کشور ترکیه و اروپا بوده است؛ صادراتی که در مقابل باعث واردات بیش از سه هزارتن پوشاک در سال گذشته بوده است.

درست است که این میزان تنها ۶۰ میلیون دلار هزینه دربر داشته، اما باید به این مساله توجه داشت که این میزان تنها از مبادی رسمی کشور وارد شده و وقتی این میزان را در کنار گردش مالی ۱۵ هزار میلیارد تومانی قرار می‌دهیم، به گردش مالی نزدیک به ۱۶ هزار میلیارد تومانی در صنعت پوشاک می‌رسیم؛ رقمی سرسام‌آور که در صورت جلوگیری از قاچاق و ایجاد امکان برای ورود همین گردش مالی به بخش صادرات، می‌توان صنعت نساجی را به صنعت اول کشور تبدیل کرد، صنعتی که حتی از صنعت نفت نیز ارزآوری بیشتری خواهد داشت.

  ورود دانشگاه آزاد اسلامی برای زنده کردن صنعت نساجی

همین چند آمار مطرح‌شده نشان از ظرفیت عظیم صنعت نساجی دارد؛ صنعتی که چندی پیش مورد توجه محمدمهدی طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی نیز قرار گرفت. آنطور که او در دیدار با آیت‌الله محمدرضا ناصری یزدی، نماینده ولی‌فقیه در یزد گفته بود، «دانشگاه آزاد اسلامی اقدام به شناسایی چالش‌های استان‌ها کرده و با توجه به ظرفیت‌ها و توانمندی‌ها، هر یک از استان‌ها را به‌عنوان قطب یکی از موضوعات و چالش‌ها انتخاب کرده که بر این اساس استان یزد به‌عنوان قطب پوشاک و نساجی کشور انتخاب شده است.» هرچند این انتخاب می‌تواند به جان گرفتن دوباره صنعت نساجی در کشور کمک ویژه‌ای کند، اما عملا جامعه دانشگاهی در طول این سال‌ها ورود جدی به این حوزه نداشته و حتی اقبالی نیز برای تحصیل در گرایش‌های مختلف رشته نساجی وجود ندارد، در حالی‌که دانشگاه‌ها توانسته‌اند امکان تحصیل در مقطع دکتری را نیز فراهم کنند، اما سال گذشته در برخی مقاطع تحصیلی این رشته تنها دو تا سه داوطلب ثبت‌نام کرده بودند؛ مساله‌ای که یکی از اصلی‌ترین دلایل آن عدم وجود شغل ثابت و حمایت از این صنعت است.

  فاصله معنادار ایران از ترکیه در حوزه پوشاک

هر اندازه که مسئولان مربوطه در کشور به صنعت نساجی یا بهتر بگوییم پوشاک در کشور بی‌توجه بوده‌اند، کشورهایی مانند ترکیه، هند و پاکستان در منطقه خاورمیانه تمام همت خود را برای تقویت این صنعت خود به کار گرفتند، به‌طوری‌که ترکیه به‌عنوان رقیب جدی تولیدات ایرانی توانسته با صادرات ۲۸ میلیارد دلاری، ۱۷ درصد از صادرات کل کشورش را به این حوزه اختصاص دهد. همچنین هند با صادرات ۳۶ میلیارد دلاری، ۱۰ درصد صادرات کل و پاکستان با صادرات ۱۴ میلیارد دلاری ۵۲ درصد از کل صادراتش را به نساجی گره زده است؛ رقمی که در ایران تنها یک میلیارد دلار و سهم ۰۶/۲ درصدی از صادرات کل دارد. از طرف دیگر رشد دوبرابری صادرات جهانی پوشاک طی سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۶ از ۲۴۹ میلیارد دلار به ۴۳۵ میلیارد دلار نشان از اهمیت ویژه این بخش دارد.

  چرایی عقب‌ماندگی ایران در مهم‌ترین صنعت

البته نمی‌توان فراموش کرد که یکی از موضوعات مهم و اثرگذار برای پیشرفت در همه حوزه‌ها بحث پژوهش و اختصاص بودجه‌های مناسب برای آن است؛ مساله‌ای که گویی دانشگاهیان ترکیه‌ای آن را سرلوحه خود قرار داده‌اند تا بتوانند سهم صادرات پوشاک کشورشان را از کل دنیا به رقم قابل‌قبولی برسانند. به عبارت دقیق‌تر، بر اساس آنچه از سوی خود ترکیه منتشر شده، سطح هزینه‌های تحقیق و توسعه در بخش نساجی از ۰.۳۷ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور در سال ۱۹۹۸ به ۰.۸۵ درصد در سال ۲۰۰۹ رسیده است. همچنین در سال ۲۰۱۰، بیش از دو هزار و ۵۰۰ پروژه با اعتبار ۱۳۸ میلیون لیر تنها در بخش صنعت نساجی تعریف شده است. این حجم از فعالیت دانشگاه‌های این کشور در حالی است که در ایران آمار دقیقی از میزان بودجه پژوهشی برای این صنعت وجود ندارد و تنها باید به تعداد مقالات و پایان‌نامه‌های منتشرشده در این زمینه بسنده کرد؛ آثاری که در سال جاری تنها ۴۰ عدد بوده و نقطه اوج آن مربوط به سال ۹۵ و آن هم با ۱۶۰ اثر است. طبیعتا دانشگاه‌ها با چنین وضعیتی نمی‌توانند نقش اثرگذاری در پیشبرد صنعت نساجی ایران با دنیا و بالطبع ایجاد اشتغالزایی پایدار برای کشور داشته باشند.

۰.۲ درصد سهم نساجی در رشته‌های فنی و مهندسی با یک بررسی ساده می‌توان دریافت که رشته نساجی یک رشته مادر است، چون رد گرایش‌های آن در گروه‌های فنی و مهندسی، علوم پایه و حتی علوم انسانی دیده می‌شود. براساس آمار موسسه پژوهشی و برنامه‌ریزی آموزش‌عالی در سال تحصیلی ۱۳۹۶-۱۳۹۵ که تعداد ثبت‌نام‌شدگان به تفکیک گروه تحصیلی را منتشر کرده، وضعیت علاقه دانشجویان به این رشته مادر قابل‌تامل است.

در رشته مدیریت نساجی که زیرگروه علوم انسانی تعریف می‌شود، این رشته در دوره کارشناسی دانشجویی ندارد، در دوره کارشناسی‌ارشد ۲۱ نفر مشغول به تحصیل هستند و در دوره دکتری نیز ظرفیت این گرایش خالی مانده است، این در حالی است که تعداد دانشجویان ثبت‌نام‌کننده در مقاطع مختلف گروه علوم انسانی در پایان سال ۹۶، ۵۱۷۴۶۹ نفر بوده است، این آمار به این معنی است که تنها ۰.۰۰۴ درصد از دانشجویان ورودی سال ۹۶ متقاضی این رشته بودند. این آمار در گروه فنی و مهندسی قابل‌توجه‌تر است. طبق داده‌های موجود، این رشته در گروه فنی و مهندسی، ۱۱گرایش دارد؛ مهندسی تکنولوژی نساجی، مهندسی نساجی - پوشاک، مهندسی نساجی - تکنولوژی نساجی، شیمی نساجی، شیمی نساجی و علوم الیاف، مهندسی ساختارهای نانو لیفی و صنایع نساجی از عمده گرایش‌های این رشته است. به‌طور مثال در گرایش مهندسی تکنولوژی نساجی، تنها ۲۹ نفر در دوره کارشناسی در سال ۹۶ ثبت‌نام کرده‌اند؛ این آمار در دوره کارشناسی‌ارشد ۷۷ نفر و دکتری تخصص ۱۲ نفر هستند. گرایش مهندسی نساجی – پوشاک نیز که یکی از گرایش‌های استراتژیک و پول‌ساز این رشته نیز به شمار می‌رود، وضعیت عجیب‌تری دارد. براساس آمار، در تمامی مقاطع تنها ۲۵ دانشجو و آن هم در دوره کارشناسی اقدام به ثبت‌نام در این گرایش کرده‌اند. مهندسی تکنولوژی نساجی نیز وضعیت بدتری دارد، به‌طوری که این گرایش در دوره کارشناسی و کارشناسی‌ارشد هیچ دانشجویی ندارد و تنها در دوره تخصصی دکتری پنج دانشجو اقدام به ثبت‌نام کرده‌اند. شیمی نساجی نیز به این صورت است که تعداد دانشجوی ثبت‌نام‌کننده در این گرایش در دوره کارشناسی دو نفر، کارشناسی‌ارشد هفت نفر و دکتری تخصصی هشت نفر است. مابقی گرایش‌های این رشته در گروه فنی و مهندسی نیز به همین صورت است که در مجموع در این گروه ۹۰۸ نفر متقاضی گرایش‌های این رشته در تمامی مقاطع بوده‌اند که اگر با نسبت کل دانشجویان ثبت‌نام‌کننده در سال ۱۳۹۶ نسبت دهیم (۳۰۹۹۰۳)، تنها ۰.۲ درصد دانشجویان در گروه فنی و مهندسی به گرایش‌های رشته نساجی رفته‌اند. در جدول جزئیات تعداد دانشجویان ثبت‌نام‌کننده در سال تحصیلی ۹۶ که موسسه پژوهشی و برنامه‌ریزی آموزش عالی آن را منتشر کرده، آمده است.