پروژه ۳‌ تریلیون دلاری

جاده ابریشم جدید طرحی بسیار بزرگ است که با اجرای آن چین و کشورهای همسایه آن به اروپا و آفریقا متصل می‌شوند. این طرح از سوی چین و با هدف احیا و توسعه مسیرهای شبکه جاده ابریشم قدیم تدوین شده است. طبیعی است که اجرای آن مستلزم احداث و نوسازی خطوط راه آهن جدید، بنادر، خط لوله‌ها، تاسیسات برق و بزرگراه‌های عظیم و متعدد در تعداد زیادی از کشورهاست. شی جین پینگ، رئیس‌جمهوری چین همواره سعی کرده این طرح عظیم و پرحاشیه را ابزاری برای کمک به توسعه کشورها و یکپارچگی اقتصادی معرفی کند؛ البته بدون تردید هر طرحی با این ابعاد منتقدانی هم دارد و یکی از مهم‌ترین انتقادهایی که به این برنامه شده، آن است که اجرای آن زمینه گسترش نفوذ چین را فراهم می‌کند.

برخی کشورها در مسیر این پروژه، طرح‌های وابسته به آن را لغو کرده‌اند. اما برخی دیگر مشتاقانه در انتظار اجرای آن هستند و این پرسش مطرح است که در حال حاضر شرایط به چه شکل است؟ رئیس‌جمهوری چین جاده ابریشم جدید را «پروژه قرن» نامیده که با اجرای آن چرخ تجارت بین‌المللی با تحقق پروژه‌های زیرساختی عظیم در کشورهای گوناگون در سه قاره روان تر به حرکت در می‌آید. بنا به تخمین کارشناسان بانک مورگان استنلی تا سال ۲۰۲۷ هزینه اجرای این پروژه به ۱۳۰۰ میلیارد دلار خواهد رسید. هزینه کل اجرای پروژه به ۳۱۰۰‌میلیارد‌دلار بالغ می‌شود.

پروژه جاده ابریشم جدید چنان باسیاست خارجی چین در هم تنیده شده که در سال ۲۰۱۷ یک ارجاع درقانون اساسی حزب کمونیست چین درباره این پروژه اضافه شد. حداقل ۱۱۷ کشور و نهاد بین‌المللی برای مشارکت در این پروژه اعلام آمادگی کرده‌اند و مهم‌ترین برنامه‌ها، اکنون شامل احداث جاده و نیروگاه در پاکستان و خطوط ریلی قطارهای سریع السیر در مالزی است.

اما برخی کشورها درباره فایده مشارکت در این پروژه تردید دارند، زیرا شرایط هر کشور با کشور دیگر متفاوت است و برخی کشورها نگران گرفتار شدن در بدهی‌های بزرگ و متعهد شدن به یک دولت خارجی هستند. این نگرانی پس از آن شدت پیدا کرد که دولت سریلانکا مجبور شد در ازای بخشودگی بخشی از بدهی ۸ میلیارد دلاری خود به دولت چین، یک بندر تازه تاسیس را در اختیار یک شرکت چینی قرار دهد. از سوی دیگر دولت جدید مالزی پروژه احداث خط لوله به ارزش ۳ میلیارد دلار را لغو کرده و امسال مذاکره درباره یک سیستم ریلی را از نو انجام داده تا هزینه آن با ۳۰ درصد کاهش به ۱۱ میلیارد دلار برسد. همچنین مقامات جدید مالدیو خواهان بخشودگی بدهی‌های خود هستند و میانمار از توافق احداث یک بندر که در دولت قبلی به امضا رسیده بود، کناره‌گیری کرده و دولت چین مجبور شده هزینه پروژه را از ۵/ ۷ میلیارد دلار به ۳/ ۱ میلیارد دلار کاهش دهد.

واقعیت این است که این پروژه عظیم اثرات سیاسی و اقتصادی عمیقی بر کشورهای در مسیر خود بر جا گذاشته تا حدی که در برخی کشورها تمایل یا عدم تمایل به مشارکت در این پروژه، بر رای مردم در انتخابات‌های ملی اثر می‌گذارد. ایالات متحده مدت‌هاست نگران پیشرفت پروژه جاده ابریشم جدید است و از اقتصادهای شرق آسیا خواسته با چشم باز در این پروژه حضور پیدا کنند. بهتر است در اینجا به پیشینه جاده ابریشم اشاره‌ای مختصر داشته باشیم. اگر چه مسیرهای تجاری اولیه دو هزار سال پیش شکل گرفتند نام «جاده ابریشم» در سده نوزدهم از سوی یک جغرافیدان آلمانی ابداع شد و علت این نام ساختار ظریف مسیرها در چین بود. جاده ابریشم در آن دوران راهی برای انتقال کاغذ، پارچه، ظروف و ... از آسیا به اروپا و انتقال اسب، فرش، طلا، نقره و شیشه از غرب به آسیا بود.

آقای شی نخستین بار در سال ۲۰۱۳ پیشنهاد احداث جاده ابریشم جدید را مطرح کرد و اندکی بعد نام آن را «یک کمربند، یک جاده» گذاشت. اگر بر مبنای ارزش دلار حال حاضر محاسبه کنیم این پروژه بیش از برنامه مارشال آمریکا که اروپا را پس از جنگ جهانی دوم بازسازی کرد، هزینه داشته است. بنا بر برخی تخمین‌ها، نهادهای مالی دولت چین در حال ارائه وام‌هایی به ارزش کلی ۳۴۵ میلیارد دلار هستند و بانک‌های دولتی چین اعلام کردند آماده‌اند ۲۳۳ میلیارد دلار وام به متقاضیان یعنی کشورها و شرکت‌های بین‌المللی اعطا کنند. همچنین ۴۰ میلیارد دلار از سوی صندوق جاده ابریشم جدید چین تامین می‌شود و ۱۰۰ میلیارد دلار از سوی بانک آسیایی سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها که چین در آن سهمی بزرگ دارد و ۵۹ میلیارد دلار از سوی بانک جهانی اعتبار برای این پروژه در نظر گرفته شده است.

در حالی که دونالد ترامپ تلاش می‌کند آمریکا را از توافقنامه‌های تجاری بین‌المللی خارج کند، رئیس‌جمهوری چین سعی کرده از طریق پروژه عظیم جاده ابریشم جدید خود را قهرمان همکاری‌های بین‌المللی، توسعه جهانی و تجارت آزادمعرفی کند. سال گذشته میلادی پروژه یاد شده به آمریکای جنوبی، حوزه کارائیب و حتی قطب شمال گسترش پیدا کرد. در سال جاری میلادی ایتالیا به‌عنوان نخستین کشور عضو گروه ۷ اعلام کرد در این پروژه حضور خواهد داشت و به هشدارهای آمریکا و دیگر اعضای این گروه توجه نکرد.

مشاهده می‌شود که پروژه جاده ابریشم جدید یک پروژه جهانی با ظرفیت‌های بسیار بزرگ برای توسعه همه جانبه روابط ده‌ها کشور از مناطق مختلف جهان است. اما همان طور که بیان شد، نگرانی‌هایی درباره آن وجود دارد. سوال دیگری که در این زمینه مطرح شده، این است که اهداف چین از اجرای پروژه جاده ابریشم جدید چیست؟ پکن اعلام کرده به دنبال اعمال نفوذ و قدرت سیاسی و نظامی در قالب پروژه جاده ابریشم جدید نیست و هدف از اجرای این پروژه صرفا افزایش مبادلات اقتصادی و همکاری‌های فرهنگی بین کشورهاست. رئیس‌جمهوری چین این پروژه را «جاده‌صلح» نامیده است، اما دیگر قدرت‌های بزرگ جهان از جمله ژاپن و آمریکا نسبت به این ادعای چین مشکوک هستند. همچنین نگرانی‌هایی درباره اهداف اعلام نشده چین از پروژه یاد شده وجود دارد، به ویژه اهدافی که به توسعه نظامی چین مربوط می‌شود. برخی منتقدان به برنامه‌های نظامی چین اشاره می‌کنند و می‌پرسند، آیا احداث صدها بندر بزرگ در سواحل کشورهای مختلف زمینه حضور کشتی‌های نظامی چین یا تاسیس پایگاه‌های نظامی این کشور در آن بنادر است؟ رئیس‌جمهوری چین می‌گوید پروژه جاده ابریشم جدید شامل مانورهای تاریخ گذشته ژئوپلیتیک نخواهد بود.

بانک جهانی معتقد است اجرای این پروژه می‌تواند به توسعه اقتصادی بسیاری از کشورها کمک کند. اما چالش‌هایی به وجود خواهد آورد. فساد مالی و اجرای پروژه‌های پرهزینه اما بی‌فایده برخی از این چالش‌ها هستند. برای مثال فرودگاهی در سریلانکا تاسیس شده که روزانه تنها دو پرواز در آن انجام می‌شود. کارشناسان معتقدند پروژه‌های بزرگ به ویژه پروژه‌های فراملی به برنامه‌ریزی دقیق نیازمند هستند تا سرمایه‌گذاران خارجی جذب شوند. رئیس‌جمهوری چین که با مشکلاتی نظیر کاهش نرخ رشد اقتصادی و بدهی عظیم نهادهای دولتی مواجه است،  به برخی کشورهای آفریقایی وعده مساعدت مالی داده است و این نگرانی وجود دارد که این وعده‌ها امکان تحقق نداشته باشند.

دیوید تویید/بلومبرگ