نقش سدها در کاهش خسارات سیل

وقوع سیل گسترده در كشور در چند هفته اخیر، بار دیگر توجهات را نسبت به اهمیت سدسازی در كشور جلب كرده است. در حالی كه طی پنج‌شش سال گذشته شاهد انتقادات گسترده برخی جریانات از سدسازی در ایران بودیم، این روزها دیگر منتقدی برای سدسازی پیدا نمی‌شود، چراكه همه به چشم خود دیده‌اند اگر سدهایی كه در چهار دهه اخیر در نقاط مختلف كشور ساخته شد، نبود‌، سیلاب اخیر چه فاجعه‌ای به بار می‌آورد. در سال‌های اخیر واكنش‌های منفی زیادی در فضای افكار عمومی كشور نسبت به سدسازی ایجادشده كه عمدتاً از طرف حامیان محیط زیست و برخی مسؤولان دولتی بوده است که عموماً تنها اثرات جنبی سدها را بیان کرده‌اند، بدون توجه به این‌كه اگر سدها نبود چه وضعیتی داشتیم. اطلاعات مراجع معتبر نشان می‌دهد در بسیاری از كشورهای توسعه‌یافته یا در حال توسعه به‌رغم داشتن آب شیرین تجدیدپذیر بیش از ایران، تعداد سدها از ایران بیشتر بوده و ذخایر سرانه سدها نیز بسیار بیشتر از ایران است، سدها به‌خوبی نقش خود را انجام داده و سال‌های سال از هدر رفت آب‌ها جلوگیری كرده و علاوه بر سیراب كردن زمین‌های زراعی پایین‌دست خود، آب شرب میلیون‌ها انسان را هم تأمین كرده‌اند. البته كارشناسان تذكر می‌دهند صرف سدسازی نمی‌تواند مانع سیلاب و هدرروی آب شود. طرح مكمل سدسازی، اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری است كه سال‌هاست از آن غفلت شده و علت اصلی سیل اخیر در كشور هم نبود آبخیزداری و آبخوان‌داری است.

سدها بهترین وسیله برای مهار سیلاب‌ها هستند

هدایت ا... فهمی، معاون سابق وزارت نیرو درباره اهمیت سدها گفت: در طراحی سدسازی، بخشی از حجم سد که معمولاً یک‌سوم آن است به کنترل سیلاب‌ها تخصیص می‌یابد. بنابراین حتی در فصول بارندگی نیز باید این میزان از حجم سدها خالی نگه داشته شود تا بتواند جلوی سیلاب‌های فصلی را بگیرد.

این کارشناس منابع آب با اشاره به اهمیت ساخت سدها در کشور گفت: مدیریت بهره‌برداری از سد و مخزن بسیار مهم است یعنی این‌که در بهترین شرایط آب پشت سدها تخلیه شود و فرصت برای سد به وجود آید تا سیلاب‌های را در خود ذخیره کند. فهمی اظهار کرد: ساخت سدها تاکنون بر‌اساس حوزه‌های آبریز و جنبه‌های زیست‌محیطی به درستی صورت گرفته است ولی این امر نمی‌تواند مجوزی برای سدسازی‌های آینده باشد چون باید سد به تناسب مکان موردنظر ساخته شود. وی افزود: مثل تمام دنیا سدهای کشور نیز به خوبی توانسته‌اند بهترین نقش را در مهار سیلاب‌های فصلی داشته باشند.

نقش بازدارنده سدها

هدایت‌ا... خادمی، نماینده مردم ایذه و باغملك استان خوزستان در مجلس شورای اسلامی با تاكید بر این‌كه سدها نقش بازدارنده‌ای برای مهار سیلاب داشتند، تصریح كرد: برخی افراد در سال‌های گذشته معتقد بودند ایران دیگر رنگ آب به خود نمی‌بیند و همین موضوع باعث شد اقدام دولت‌های قبل را در سدسازی به چالش بكشند، اما بارش‌های سیل‌آسای اخیر نشان داد این افراد به دلیل نداشتن تخصص كافی در بخش‌های مختلف اظهارنظرهایی می‌كنند كه جنبه علمی ندارد.

این نماینده مجلس تاكید كرد: بارانی كه در ایران بارید و منجر به سیل و سیلاب در شهرهای مختلف شد به‌دلیل نبود مدیریت در بخش‌های مختلف بود و اشاعه طرز تفكری كه در ایران دیگر باران نمی‌بارد پس رودخانه را جاده كنید باعث شد فاجعه شیراز رخ دهد و پس از آن شاهد خسارات جانی و مالی در استان خوزستان و استان‌های دیگر بودیم. خادمی با بیان این‌كه ایران فقط از نبود مدیریت رنج می‌برد، تصریح كرد: بارش‌های اخیری كه در ایران بارید به اندازه هشت روز هند است اما آنها هر روز با این مشكل مواجه می‌شوند؟ آنها برای این روزهای خود برنامه‌ریزی كردند و مسؤولانی نداشتند كه مدام دم از گرم و خشكی برای از زیر كار فرار كردن بزنند. به گفته وی، همان مسؤولانی كه دم از گرم و خشك بودن ایران می‌زنند آب خوزستان را به كرمان و اصفهان و شهرهای دیگر برای فولاد و پتروشیمی و كشاورزی بردند. اگر فولاد قرار است تولید شود در خوزستان احداث شود، نه شهر گرم و خشكی مثل اصفهان. خادمی افزود: بودجه‌ریزی در ایران بر اساس آمار و احتمالات قبلی تهیه می‌شود در حالی كه باید در همه بخش‌ها یك بازنگری صورت گیرد. سال‌هاست بودجه‌ای برای سدسازی در كشور تخصیص نیافته و من هم نمی‌خواهم در این زمینه نظر بدهم اما حداقل از اشتباهات گذشته درس بگیریم نه این‌كه تا سیل تمام شود ما هم همه چیز را فراموش كنیم، مثل وقتی که حادثه تمام می‌شود پس از مدتی انگار هیچ اتفاقی نیفتاده است.

فاجعه نبود سدها

علی گلمرادی، نماینده مردم ماهشهر و امیدیه استان خوزستان در مجلس شورای اسلامی گفت: حجم زیاد آبی كه وارد سدها شد، نشان می‌دهد اگر این سدها نبودند چه فاجعه‌ای رخ می‌داد و میزان خسارات جانی و مالی معلوم نبود تا كجا پیش می‌رفت.

وی به استحكام سدها اشاره كرد و افزود: یكی از موارد مهمی كه مطرح می‌شود استحكام سد است و اگر این سدها استحكام لازم را نداشتند علاوه بر هدررفت منابع ملی برای ساخت آنها فاجعه بزرگ‌تری رخ می‌داد به این دلیل كه شكستن سد باعث ویرانی می‌شود و آب را با سرعت در مسیرهای مختلف راهی می‌كند، از این‌رو باید از سازندگان و مجریان این سدها تشكر ویژه كرد.

گلمرادی خسارت وارد شده به حوزه كشاورزی استان خوزستان را هزار میلیارد تومان برآورد كرد و گفت: اگر هواشناسی ده روز قبل از وقوع سیل هشدار می‌داد آب سدها را خالی می‌كردیم و استان خوزستان تا این حد آسیب نمی‌دید.

به گفته وی، در طول سال‌های گذشته برخی افراد با اظهارنظرهای غیر كارشناسی مبنی بر این‌كه ایران در مدار گرم و خشك قرار گرفته و سدها باعث بی‌آبی كشور شده قصد داشتند كار خود را راحت كنند و مسؤولان مربوط هم با گوش كردن به این سخنان دیگر اقدام به لایروبی رودخانه‌ها نكردند كه نتیجه این بی‌توجهی، خسارات جانی و مالی بود كه اكنون مشاهده می‌كنید.

ترین‌های سدسازی ایران

بزرگ‌ترین مخزن سد ایران، مربوط به سد كرخه است كه در قیاس با سدهای بزرگ دنیا بسیار كوچك می‌نماید.

در بسیاری از كشورهای دنیا، خصوصا كشورهای دارای سرانه آب شیرین بیشتر از ایران، سدسازی بیشتر از ایران است.

از جمله سدهای در دست بهره‌برداری ایران می‌توان به سد كارون ۳ با ارتفاع ۲۳۰ متر به‌عنوان بلندترین سد بتونی كشور یاد كرد؛ سد گتوند علیا با ارتفاع ۱۸۲ متر بلندترین سد خاكی و سد جگین با ارتفاع ۸۰ متر بلندترین سد بتون غلتكی در كشور است.

بلندترین طول تاج نیز مربوط به سد چاه‌نیمه ۴ با طول تاج بیش از ۱۵ كیلومتر در مرز بین ایران و افغانستان و بیشترین حجم مخزن نیز مربوط به سد كرخه با حجم مخزن ۵۳۴۷ میلیون مترمكعب است.

آمار ظرفیت سدهای ایران

حجم مخزن    میلیون متر مکعب    ۱۰۳۳۰۵

آب قابل تنظیم سالانه    میلیون متر مکعب    ۵۱۴۸۸

ظرفیت نیروگاه    مگاوات    ۲۱۶۸۶

نیاز محیط‌زیست    میلیون متر مکعب    ۲۰۶۱

مصرفی کشاورزی    میلیون متر مکعب    ۳۲۹۶۳

مصرفی شرب    میلیون متر مکعب    ۴۲۶۴

مصرفی صنعت    میلیون متر مکعب    ۹۲۷

سدسازی در ایران

با وقوع انقلاب اسلامی ایران، صنعت سدسازی در كشور وارد مرحله جدیدی شده و متولیان صنعت آب كشور ایجاد خودكفایی در این زمینه را هدف بزرگ و متعالی خود قرار داده‌اند. پس از انقلاب اسلامی ایران و با عنایت به اهمیت زیاد كنترل هرچه بیشتر آب‌های سطحی، تلاش‌های گسترده‌ای از سوی وزارت نیرو صورت پذیرفته تا جایی كه آمار سدهای احداث شده طی ۳۰ سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی، از ۱۹ سد به بیش از ۱۲۳ سد افزایش یافته است.

در حال حاضر جمهوری اسلامی ایران با خودكفایی در صنعت سدسازی و دستیابی به فناوری‌های نوین و پیچیده در این امر، به یك شاخص مهم و اساسی برای توسعه‌یافتگی دست پیدا كرده و قابلیت امكان اجرای طرح‌های بزرگ سدسازی و صدور خدمات مهندسی سدسازی را برای سایر كشورها دارا شده است. در حال حاضر تمامی مراحل احداث یك سد شامل مطالعه، طراحی، نظارت، ساخت، مدیریت و بهره‌برداری توسط مهندسان ایرانی انجام می‌شود.

در سال‌های اخیر مهندسان ایرانی در كشورهای آفریقایی و آسیایی سدهای بزرگ و پیچیده‌ای ساخته‌اند.

مقایسه آمار مربوط به ساخت سد به عنوان یكی از صنایع راهبردی، قبل و بعد از انقلاب اسلامی بسیار جالب و قابل توجه است. تا قبل از انقلاب اسلامی ایران، ۱۹ سد در كشور به بهره‌برداری رسیده بود. اما در حال حاضر ایران سومین كشور برتر سدسازی در دنیاست و پس از چین، ایران تنها كشوری است كه بیشترین تعداد سد را در مدت ۳۰سال ساخته یا در دست ساخت دارد. همچنین علاوه بر توان اجرایی، كشور ما به لحاظ ظرفیت‌های فنی تولید علم و ارائه مقالات علمی در زمینه سدسازی نیز سومین كشور برتر دنیا پس از كشورهای چین و تركیه محسوب می‌شود.

ماجرای سدسازی در ایران از سال‌های پایانی دهه ۲۰ آغاز شد، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ظرفیت‌های بسیاری برای توسعه سدسازی به وجود آمد تا جایی كه اكنون براساس آمار كمیسیون بین‌المللی سدهای بزرگ ICOLD، ایران در منطقه پس از تركیه رتبه دوم را در حوزه سدسازی دارد.

 تاكنون بیش از ۱۷۰  سد ملی در سطح ایران به بهره‌برداری رسیده كه از این تعداد، ۱۹ طرح به قبل از انقلاب اسلامی و بقیه به بعد از انقلاب مربوط می‌شود. در دولت‌های اول و دوم تنها یك سد، در دولت سوم، سه سد و در دولت پنجم نیز دو سد مورد بهره‌برداری قرار گرفت؛ اما در دولت‌های ششم و هفتم هر كدام ۱۳ سد به بهره‌برداری رسید. این در شرایطی است كه پس از دولت ششم، با حجم وسیع سدسازی مواجه شدیم، به‌طوری كه تنها در دولت هشتم، ۳۵ سد به مدار بهره‌برداری وارد شد.

در ادامه این روند، در دولت بعد یعنی دولت نهم، از اول مهر ۱۳۸۴ تا پایان شهریور‌۱۳۸۸، بالغ بر ۱۸ سد به بهره‌برداری رسید اما قله سدسازی در دولت دهم و با تعداد ۳۹ سد قرار داشت. پس از آن، در دولت یازدهم، بحث سدسازی مورد انتقاد قرار گرفت و همین مساله موجب شد تعداد سدهای بهره‌برداری شده در این دولت با كاهش روبه‌رو شود و دولت یازدهم، ۲۵ سد و دولت دوازدهم نیز تنها سه سد را به بهره‌برداری برساند؛ ضمن آن كه هیچ طرح جدیدی طی شش یا هفت سال اخیر در حوزه سدسازی ایجاد نشده است.

اما درمجموع طی این سال‌ها، بیش از ۱۷۰ سد به ظرفیت ۵۱ هزار و ۷۶۵ میلیون مترمكعب به بهره‌برداری رسیده و براساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، اكنون ۶۷۲ سد در دست بهره‌برداری، ۱۲۰ سد در دست ساخت و ۱۷۶ سد در دست مطالعه قرار دارد.

خودكفایی ایران در حوزه سدسازی

می‌توان با بررسی عملكرد ایران در حوزه ساخت سد به این موضوع اشاره كرد كه در سال‌های قبل از انقلاب اسلامی، سدسازی در ایران، توسط كشورهای مختلف به‌عنوان متولی و مشاور صورت می‌گرفت اما اكنون شركت‌های ایرانی متعددی برای ساخت سد آماده بوده و دیگر خبری از شركت‌های خارجی در ایران در این حوزه نیست، چرا كه توانسته‌ایم در این بخش به خودكفایی برسیم.

افزایش ۹ برابری احداث سدهای ملی پس از انقلاب  

تعداد سدهای ملی بهره‌برداری‌شده در کشور، با افزایش ۹ برابری پس از انقلاب، از ۱۹ سد به ۱۷۲ سد رسیده است.  حجم مخازن سدهای ملی بهره‌برداری شده نیز از ۱۳ هزار و ۴۰۴ میلیارد مترمکعب در اوایل انقلاب با حدود چهار برابر افزایش به ۵۱ هزار و ۷۶۵ میلیارد مترمکعب رسیده است.

  ظرفیت نصب‌شده نیروگاه‌های برق‌آبی نیز در این مدت ۶.۷ برابر رشد داشته است.

تعداد سدهای ساخته‌شده پس از انقلاب

دولت‌های اول و دوم    ۱

دولت سوم    ۳

دولت چهارم    ۳

دولت پنجم    ۲

دولت ششم    ۱۳

دولت هفتم    ۱۳

دولت هشتم    ۳۵

دولت نهم    ۱۸

دولت دهم    ۳۹

دولت یازدهم    ۲۵

دولت دوازدهم    ۳