جعاله چیست؟ (+ انواع و ارکان جعاله)

کاری که برحسب جعاله درخواست می شود، باید مشروع و عقلایی باشد

جعاله

جعاله در لغت به معنای مزدی است که در برابر انجام کاری قرار داده می شود و در اصطلاح فقها، صیغه ای است که نتیجه آن کسب کردن منفعتی در برابر عوض است. البته برای انعقاد قرارداد جعاله شرط نیست که کارمزد معلوم باشد. همینطور در تعریف دیگری، قرارداد جعاله عبارت است از التزام شخص به پرداخت اجرت و پاداش معلوم در مقابل عملی، اعم از این که عامل، معین باشد یا خیر.

در جعاله، شخص متعهد را جاعل و طرف مقابل را عامل و اجرت را جُعل می گویند. به عنوان مثال شخصی می گوید چنانچه کسی حیوان یا ماشین را پیدا کرد، صدهزار تومان به وی دستمزد می دهم، به این عمل جعاله گفته می شود.

اقسام قرارداد جعاله

جعاله به اعتبار چگونگی ایجاب و پیشنهاد آن، بر دو قسم است:

۱- جعاله خاص:

در جعاله خاص، شخص جاعل تصمیم و نیت خود را تنها برای یک یا چند نفر معین مطرح می کند و کس دیگری نمی تواند با انجام دادن آن کار، دستمزد را دریافت کند. در واقع در جعاله خاص انجام دادن عمل از طرف افراد دیگر اجرتی ندارد؛ بدین ترتیب در جعاله ی خاص، تنها انجام دادن عمل مهم نیست؛ بلکه این مسأله هم دارای اهمیت است که چه کسی آن عمل مشخص را انجام می دهد.

۲- جعاله عام:

در جعاله عام، هدف جاعل، رسیدن به مقصود خود است و برای او تفاوتی ندارد که کار مورد نظر به وسیله چه کسی انجام شود. مثلا، می گوید که هر کس فلان کار را انجام دهد، به او مبلغی مشخص پاداش می دهم.

ارکان جعاله

جعاله از سه رکن تشکیل شده است. یعنی برای این که بتوانیم اسم یک عمل حقوقی را جعاله بگذاریم باید این سه عنصر با هم وجود داشته باشد. ارکان جعاله عبارتند از:

- جاعل:

جاعل کسی است که درخواست انجام کاری را کرده است. به عنوان مثال کسی آگهی می زند به یابنده کیف با مشخصات معینی، مژدگانی می دهد. 

- عامل:

کسی که کار درخواست شده را انجام می دهد، عامل است. عامل میتواند یک شخص معین باشد یا شخص یا اشخاص نامعینی باشند.

جعاله دارای این مزیت است که در آن مشخص بودن تفصیلی کار لازم نیست

- جُعل (عوض):

دستمزد و اجرتی که باید پرداخت شود، جُعل گفته می شود یا بعبارتی عوض در جعاله بنابر مشهور باید با پیمانه یا وزن یا شمارش و در کل معلوم باشد؛ بنابراین، جعاله در صورت مجهول بودن عوض باطل است. البته در صورت بطلان عقد هم، عامل مستحق اجرت المثل است، با این تفاوت که در صورت صحّت جعاله و بطلان عوض، اجرت المثل، در جعاله عوض واقع می شود؛ لکن بنابر قول جمعی، در صورتی که جهالت (عدم شفاف سازی) مانع تسلیم عوض نباشد، اشکالی ندارد، مثل آنکه جاعل بگوید: هرکس فلان گمشده را بیابد، نصف آن از آنِ وی باشد یا صاحب کالا به دلال بگوید: از فلان مبلغ هر چه بیشتر فروختی از آنِ خودت باشد.

شرایط عمل مورد جعاله

کارهایی مورد جعاله قرار می گیرند که شرایط زیر را داشته باشند:

>> عمل مورد جعاله از کارهای واجب بر جاعل نباشد. مثلا، جاعل بگوید هر کسی نماز ظهر و عصر مرا بخواند، مبلغی مشخص به او می دهم که در اینصورت جعاله باطل است.

>> کار مورد جعاله، حلال و مشروع باشد. به دلیل آن که جعاله بر انجام کارهای حرام مانند زنا باطل است.

>> کار، غرض و منفعت قابل توجه عقلایی داشته باشد، بدین ترتیب قرارداد جعاله بر انجام کارهای عبث و بیهوده مانند کشیدن تمام آب چاه یا رفتن به مکان های پرخطر و تاریک، درست نیست.

اوصاف قرارداد جعاله

جعاله، مثل هر عمل حقوقی دیگری، دارای شروط و قیودی است که عبارتست از:

۱- جعاله عقدی جایز است بدین ترتیب از جمله قیود مهمی که بالاخص در جعاله ی عام باید مورد توجه قرار گیرد، این است که اولین کسی که کار مورد نظر را انجام می دهد و نتیجه را در اختیار جاعل می گذارد، سزاوار پاداش است.

۲- جعاله عقدی معوض است در واقع جعاله نوعی سفارش کار است و همانطور که در ماده ۵۶۱ قانون مدنی آمده، جعاله  عبارت از التزام شخصی به ادای اجرت معلوم است. لازم به ذکر است که عامل زمانی مستحق جعل است که مال متعلق جعاله را تسلیم نموده یا عمل متعلق جعاله را انجام داده باشد.

۳- کاری که برحسب جعاله درخواست می شود، باید مشروع و عقلایی باشد. بدین ترتیب در‌صورتی‌که شخصی در برابر انجام کاری که جرم شمرده شود، متعهد به دادن دستمزد شود، جعاله باطل است.

۴- لزومی ندارد عمل مورد نظر و حتی اجرت مورد نظر از همه جهت روشن و معین باشد مثلا اگر کسی پایبند شود که هر کس طلای گمشده وی را پیدا کند ۱/۳ قیمت طلا را به عنوان پاداش به او می دهد جعاله درست است.

بیشتر فقها اجرای‌ صیغه‌ را نیز رکن‌ جعاله‌ دانسته‌اند

جواز عقد جعاله

بر اساس قانون، جعاله تعهدی جائز است و مادامی که عمل به پایان نرسیده باشد هر یک از دو طرف میتوانند رجوع نمایند، ولی اگر جاعل، در اثناء عمل عامل از جعاله رجوع نماید باید اجره المثل عمل عامل را بدهد. جعاله دارای این مزیت است که در آن مشخص بودن تفصیلی کار لازم نیست و موضوع التزام میتواند مجهول باشد، همانطور که قانون مدنی هم به آن تصریح دارد چنان­که در خصوص اجرت هم همین مطلب ثابت است. کاری که به موجب جعاله، تقاضا می شود، باید مشروع و عقلائی باشد، اگر فردی، برای ارتکاب جرم یا کاری برخلاف اخلاق حسنه، پایبند به دادن دستمزد شود، جعاله باطل است.

آثار جعاله

جعاله با اینکه عقد جایزی است ولی به این معنی نیست که هیچ اثری نداشته باشد، بلکه الزام جاعل، اثری دارد که در صورت لغو جعاله، بر آن مترتب می شود:

۱. کار مورد درخواست، مرکب از اجزائی بوده که هر کدام مستقلاً منظور جاعل بوده و پاداش دارد، در اینصورت چنانچه بعد از انجام قسمتی از کار، جعاله فسخ شود، عامل به نسبت عملی که انجام داده است، مستحق اجرت خواهد بود.

۲. کار، تجزیه پذیر نیست و انجام کل کار منظور جاعل می­باشد در اینصورت انجام مقدمات کار، بدون رسیدن به نتیجه، بدون اجرت خواهد بود. زمانی عامل مستحق اجره است که کار مورد نظر را انجام و تحویل و تسلیم به جاعل نماید.

جعاله در سیستم بانکداری ایران

به منظور ایجاد تسهیلات لازم برای توسعه و گسترش امور تولیدی، بازرگانی و خدماتی بانک ها اجازه داد تا از جعاله در نظام بانکداری استفاده شود. در جعاله بانکی معمولاً بانک ها در نقش عامل ظاهر میشوند و به انجام خدمات بانکی، سرمایه گذاری مستقیم از طریق شرکتهای تابعه و انعقاد جعاله ثانویه می پردازند. گشایش اعتبارات اسنادی، صدور ضمانت نامه های بانکی و سرمایه گذاری مستقیم از طرف بانک ها میتواند در قالب جعاله انجام شود.

هر شخص حقیقی یا حقوقی که دارای شرایط عمومی اخذ تسهیلات بانکی و همچنین واجد شرایط خاص مربوط به عقد جعاله باشد با رعایت ضوابط مربوط به اعطای تسهیلات میتواند از تسهیلات جعاله استفاده کند. تسهیلات جعاله در دو بخش کلی جعاله برای اجرای طرح های گوناگون و جعاله ساختمانی (احداث مسکن در املاک فاقد سابقه ثبتی و برای تعمیرات واحد های مسکونی) قابل پرداخت است. بر اساس مادّه ۷۰ قانون عملیات بانکی بدون ربا، بانک ها اجازه دارند قسمتی از مبلغ قرارداد جعاله را، بعنوان پیش دریافت یا پیش پرداخت، با رعایت ضوابط مقرر از طرف شورای پول و اعتبار، دریافت نمایند یا بپردازند.

در جعاله بانکی معمولاً بانک ها در نقش عامل ظاهر میشوند و به انجام خدمات بانکی میپردازند

گردآوری: بخش اقتصاد سرپوش