اين دو حس و حال متناقض در تمام ١٢ سال تحصيلي، همراه دانش‌آموزان، پايان بخش يك سال تحصيلي هستند يك سال تحصيلي كه با مهر آغاز و با خرداد براي دانش‌آموزان پايان مي‌يابد البته براي دانش‌آموزاني كه امتحانات خرداد را با موفقيت سپري كرده باشند درغيراين صورت سال تحصيلي همان‌گونه كه براي پرسنل مدارس از مهر تا مهر است براي دانش‌آموزاني كه تجديد دارند نيز ١٢ ماه خواهد بود نه ٩ ماه.
صرف نظر از حس و حال دلهره آور و تلخ امتحان به ويژه از نوع خردادي و نهايي كه تعدادي از دانش‌آموزان با جشن كتاب‌سوزي دق‌دل خود را خالي مي‌كنند، اين پرسش اساسي مطرح است كه در دنياي جديد و به لطف دستاوردهاي علوم تربيتي و مديريت آموزشي در فلسفه و كاركرد امتحان يا ارزشيابي تحصيلي تحول بزرگي ايجاد شده است و ديگر امتحان ابزار مچ‌گيري يا رتبه‌بندي و مقايسه افرد با يكديگر نيست بلكه بخشي از فرآيند ياددهي-ياددگيري است كه موجب تقويت و تكميل فرآيند آموزش و تربيت خواهد شد امري كه متاسفانه هنوز در نظام آموزشي ما نهادينه نشده است.
گذشته از فلسفه و كاركرد ارزشيابي تحصيلي يا امتحانات، متاسفانه چند سالي است كه با سوءاستفاده از امكانات مجازي و فناوري‌هاي اطلاعاتي سوالات امتحان نهايي لو مي‌رود و دردسرهايي را براي مدارس و مسوولان و مجريان آن ايجاد كرده است كه اين موضوع در پايتخت بيشتر از شهرهاي ديگر با واكنش‌هاي وسيعي مواجه شده است به همين دليل برآن شديم تا گفت‌وگويي را با عبدالرسول عمادي، رييس مركز سنجش و ارزشيابي تحصيلي وزارت آموزش و پرورش انجام دهيم و به كندوكاو زواياي موضوع امتحانات بپردازيم كه اين گفت‌وگو را در معرض نقد و نظر مخاطبان صفحه مدرسه اعتماد قرار مي‌دهيم.
در حال حاضر نظام ارزشيابي پيشرفت تحصيلي مبتني بر چه اصول علمي است؟
نظام ارزشيابي پيشرفت تحصيلي از توابع نظام ياددهي- يادگيري است و بناي آن بر ماموريت كلان نظام آموزشي و اهداف دوره‌هاي تحصيلي، اهداف كتاب درسي و در نهايت مبتني بر اهدافي است كه براي هر فصل از يك كتاب درسي در نظر گرفته مي‌شود. ارزشيابي در نظام آموزشي جمهوري اسلامي بر پايه راهكار ٢-١٩ سند تحول بنيادين آموزش‌و‌پرورش در دوره‌ها و پايه‌هاي تحصيلي با سه رويكرد: ارزشيابي فرآيند محور- ارزشيابي نتيجه محور و ارزشيابي تلفيقي بنياد گذاشته شده است و هر سه رويكرد در خدمت تحقق شايستگي‌هاي پايه در سطوح دانش، نگرش و رفتار ياد گيرندگان است.
شايستگي‌هاي پايه نيز در شش ساحت مختلف مورد انتظار است. بنابر اين ارزشيابي مطلوب در افق تحقق سند تحول بنيادين آموزش و پرورش يك ارزشيابي شايستگي‌محور است كه در شش ساحت سند و در سطوح دانش، نگرش و رفتار و در چارچوب يكي از سه رويكرد فرآيند محور، نتيجه محور يا تلفيقي خواهد بود. هم‌اكنون در حوزه‌هاي مختلف در وزارت آموزش و پرورش حركت به سمت ارزشيابي شايستگي محور آغاز شده است.
در هر پايه تحصيلي شايستگي‌هاي عمومي، پايه و تخصصي مدنظر است و براي رسيدن به ارزشيابي شايستگي‌محور ابتدا محتواي متون آموزشي مورد تجديدنظر واقع مي‌شوند و كتاب به گونه‌اي طراحي مي‌شود كه شايستگي‌هاي مورد نظر گام به‌گام در ياد‌گيرنده به وجود آمده نهادينه شوند و قابل ارزشيابي باشند. اين اقدام اكنون در مورد محتواي متون در دوره متوسطه فني و حرفه‌اي به انجام رسيده و ارزشيابي آنها هم بر مبناي همين نظام ارزشيابي شايستگي محور برنامه‌ريزي شده است.
كتاب‌هاي درسي در اين روش به صورت پودماني طراحي مي‌شوند و هر پودمان آموزشي مشتمل بر تعدادي مهارت و شايستگي است كه پس از آموزش هر پودمان ميزان تحقق هر يك از مهارت‌ها در هنرجويان هنرستان‌هاي فني‌و‌حرفه‌اي مورد ارزشيابي قرار مي‌گيرد و سپس پودمان بعدي آموزش داده مي‌شود و بعد از آموزش همه پودمان‌ها ارزشيابي نهايي از محتوا ميانگين ارزشيابي پودمان‌هاي آموزشي خواهد بود. با تصويب زير نظام‌هاي سند تحول بنيادين در شوراي عالي آموزش و پرورش و تمهيد مقدمات لازم و به ويژه همپاي تحول در محتوا در هر دوره و پايه تحصيلي ارزشيابي پيشرفت تحصيلي دانش‌آموزان نيز متناسب با همان محتوا اجرايي و عملياتي خواهد شد.
آيا همپاي تحول در نظام آموزشي تحول در امتحانات نهايي نيز مدنظربوده است؟
امتحانات نهايي در پايه سوم متوسطه نظري و فني و حرفه‌اي و در دوره يك ساله پيش‌دانشگاهي برگزار مي‌شود و با پايان دوره قديم و حذف دوره يك ساله پيش‌دانشگاهي اين امتحانات به پايه دوازدهم انتقال مي‌يابند و دروس پايه دوازدهم در نظام جديد ارزشيابي نهايي خواهند شد يعني در يك امتحان هماهنگ كشوري ميزان يادگيري محتواي آنها مورد ارزشيابي واقع خواهد شد.
در واقع هدف از برگزاري امتحان نهايي چيست؟
در نظام آموزشي ايران امتحانات نهايي تقريبا نقش يك آزمون جامع را براي فارغ‌التحصيل كردن دانش‌آموزان ايفا مي‌كند اگر چه به لحاظ محتوايي اين آزمون‌ها در واقع آزمون جامع از يادگيري ١٢ ساله دانش‌آموزان نيست ولي چون اين آزمون‌ها در سال آخر تحصيل دانش‌آموزان به انجام مي‌رسد چنين جايگاهي داشته‌اند.
با فرض يكساني فرصت‌هاي آموزشي در سراسر كشور اين آزمون بدون اعمال هيچ گونه ضريبي براي همه دانش‌آموزان سراسر كشور به طور يكسان و با يك مجموعه سوالات واحد برگزار مي‌شود و فرضي كه در اين امتحانات وجود دارد اين است كه اين آزمون‌ها براي سنجش ميزان يادگيري دانش‌آموزان از يك محتواي معين انجام مي‌شود و چون در اين ارزشيابي هر فرد با خودش مقايسه مي‌شود و بنايي بر رتبه‌بندي يا مقايسه يادگيرندگان با هم وجود ندارد بنابراين ايجاد تفاوت در سوالات امتحاني به تفكيك استان‌ها يا مناطق كشور بر مبناي برخورداري يا محروميت آنها منتفي است و اعمال ضريب براي مناطق به مانند آنچه در آزمون سراسري ورود به دانشگاه‌ها انجام مي‌شود نيز محلي از اعراب ندارد زيرا كنكور يك آزمون غربالگر است كه شركت‌كنندگان در آن در يك مسابقه شركت مي‌كنند و امتحانات نهايي آموزش و پرورش چنين هدفي را دنبال نمي‌كند.
برخي امتحان نهايي را با كنكور مقايسه مي‌كنند و در اين ارتباط نظرات مختلفي وجود دارد شما در اين زمينه چه توضيحي داريد؟
در سال‌هاي اخير و پس از تصويب قانون سنجش و پذيرش دانشجو در مجلس شوراي اسلامي كه بر مبناي آن وزارت آموزش و پرورش موظف به توليد سوابق تحصيلي و ارسال به سازمان سنجش آموزش كشور جهت اعمال در نظام پذيرش دانشجو شده است امتحانات نهايي مدارس نقش جديدي را نيز عهده‌دار شده‌اند و اين نقش اعمال آنها در پذيرش دانشجو در دانشگاه‌ها است. تلفيق نمرات حاصل از آزمون‌هاي عمومي و اختصاصي كنكور با نمرات امتحان نهايي البته اساسا كار نادرستي است زيرا اين دو نوع نمرات يعني نمرات كنكوري و نمرات امتحان نهايي با دو هدف متفاوت به دست مي‌آيند و ملاك‌هاي آنها كاملا متفاوت است.
مي دانيم كه بحث اهداف نظام ارزشيابي كه به عنوان بخشي از فرآيند ياددهي-يادگيري بايد متناسب با اصول و مباني ارزشيابي صورت گيرد، به نظر شما در عمل چقدر از امتحانات در مدارس در اين چارچوب صورت مي‌گيرد؟
امتحانات مدارس ما تاكنون در سه بخش قابل تحليل است يك بخش ارزشيابي كيفي توصيفي مربوط به دوره ابتدايي است. بخش دوم امتحانات پايه‌هاي مختلف در متوسطه است و بخش سوم امتحانات نهايي است. بر اساس اصول ارزشيابي پيشرفت تحصيلي و تربيتي دانش‌آموزان بايد در مسير تحصيل و تربيت خويش متناسب با استعدادها و توانمندي‌هاي فردي خودشان كه از يكي به ديگري متفاوت است مورد آموزش قرار گيرند و تربيت آنها در جهت شكوفا كردن توانايي‌هاي بالقوه آنان باشد.
هر يك از دانش‌آموزان در ساحت‌هاي شش‌گانه تعليم و تربيت كه سند تحول بنيادين بر آنها انگشت تاييد گذاشته است واجد توانايي‌هايي متفاوت از همديگر هستند و بر همين اساس نيز اصل در آموزش آنها تحقق شايستگي‌ها در شخصيت آنها متناسب با آورده شخصيتي خودشان است و بنابراين مقايسه و مسابقه در اين ميان واجد جايگاه درجه اولي نيست. به عبارت ديگر مدرسه نبايد به محلي براي مسابقه تربيتي و تحصيلي بدل شود اگرچه انسان همواره در مقام مقايسه نيز برمي‌آيد و نمي‌تواند سرنوشت خود را بدون توجه به همگنان و محيط پيرامون خود رقم بزند.
بر اين اساس ارزشيابي نيز در پايه‌هاي مختلف تحصيلي و در دروس گوناگوني كه آموزش داده مي‌شود بايد ناظر به همين رشد و شكوفايي تك‌تك دانش‌آموزان باشد. ارزشيابي توصيفي در دوره ابتدايي از ابتدا با اين هدف طراحي شد تا ارزشيابي به يكي از وجوه و ابزار ارزشيابي كه نمره است فرو كاسته نشود و در نهايت معلمان بتوانند در يك توصيف روشن و شفاف ارزشيابي خود را از عملكرد تحصيلي و تربيتي دانش‌آموزان نشان دهند.
ارزشيابي توصيفي به معناي حذف نمره نبود بلكه نمره به عنوان يكي از ابزارهاي سنجش در خدمت ارزشيابي است هر جا كه اين نظام ارزشيابي به درستي مورد عمل قرار گرفته باشد موفق عمل كرده و اول ارزشيابي مورد توجه قرار گرفته است. بنابر اين اعمال ارزشيابي توصيفي در دوره ابتدايي كاري درست و بجا بوده و اقدام همكاران ما در ترويج ارزشيابي كيفي در دوره ابتدايي قابل تقدير است. تغيير در نظام ارزشيابي پيشرفت تحصيلي دوره‌هاي متوسطه مستلزم تغيير در نحوه چينش محتواي آموزشي در قالب متون درسي مي‌تواند و بايد روش‌هاي ارزشيابي را دگرگون كند و كار تحول در نظام ارزشيابي دوره متوسطه نيز در حال انجام است و تا تحقق كامل نظام جديد آموزشي نظام تحول يافته‌اي را در ارزشيابي دوره متوسطه نيز شاهد خواهيم بود.
براي حفظ امنيت امتحانات نهايي چه تدابيري انديشيده شده است تا با جلوگيري از افشاي سوالات اعتبار اين امتحانات خدشه‌دار نشود؟
در مورد اعمال پارامترهاي امنيتي در حفاظت از سوالات امتحانات نهايي نيز بايد عرض كنم كه امنيت سوالات امتحان نهايي در سه مرحله مدنظر است. در مرحله اول كه مرحله طراحي سوال است تنها تيم طراحي سوالات كه سه نفر يا حداكثر چهار نفر هستند در جريان كم و كيف سوالات هستند و چون مساله براي اين تيم حيثيتي است و آنها از دبيران مجرب و صاحب صلاحيت‌هاي ويژه‌اي هستند و خود به خوبي به اهميت امنيت سوالات وقوف دارند، تعهد و سلامت شخصيت تيم طراحي تضمين‌كننده امنيت سوالات در اين مرحله است.
در مرحله دوم سوالات طراحي شده با لحاظ نكات امنيتي به قرنطينه شهرستان، منطقه يا ناحيه آموزشي مورد نظر انتقال مي‌يابد و در محيطي كاملا بسته و محدود كه امكان تبادل پيام با بيرون از آن وجود ندارد سوالات تكثير و بسته‌بندي مي‌شود. حضور تمام وقت مسوولان حراست ادارات آموزش و پرورش در فرآيند تكثير سوالات و نصب دستگاه خنثي‌كننده امواج اينترنت و دادن هويت منطقه‌اي به برگه‌هاي امتحاني با چاپ پس زمينه روي اوراق از تمهيدات مهم براي اين مرحله از امنيت سوالات امتحاني است.
در مرحله سوم پاكت مهر و موم شده سوالات در اختيار مديران حوزه اجرا و ناظران قرار مي‌گيرد تا به حوزه‌هاي اجرا انتقال يابد اين مرحله از اهميت زيادي برخوردار است. در سراسر كشور نزديك به ٦٥٠٠ حوزه اجراي امتحانات نهايي وجود دارد و امنيت سوالات امتحاني در اين مرحله فوق‌العاده مهم است. در پايان اين مرحله پاكت‌هاي حاوي سوالات با حضور و تاييد عوامل حوزه اجرا بازگشايي شده و در اختيار دانش‌آموزان قرار مي‌گيرد. در اين مرحله اگر چه زمان نسبتا كوتاه است و از تحويل سوالات تا شروع امتحان زمان زيادي نيست اما همين مرحله نيز بسيار مهم است و تضمين امنيت امتحان از جمله به اين مرحله مهم وابسته است. در سال‌هاي اخير و با گسترش امكانات ارتباطي و به ويژه اينترنت و نرم افزارهاي فضاي مجازي نگراني‌هايي براي سوالات به ويژه در مرحله سوم وجود دارد كه با تلاش براي هر چه كوتاه‌تر كردن زمان مرحله سوم امكان اين شيطنت‌ها نيز كم و كمتر شده است.
اما با وجود اين تدابير، چند سالي است كه برخي سوالات حتي چند ساعت قبل از شروع امتحان و در مواردي روز قبل از امتحان سوالات لو رفته است دليل اين موارد چه بوده است و براي جلوگيري از آن چه بايد كرد؟
در سنوات اخير برخي شيادان و كلاهبرداران در فضاي اينترنت اقدام به تاسيس كانال‌ها و سايت‌هايي براي فروش سوالات امتحاني كرده‌اند كه با پيگيري‌هاي مركز حراست وزارت آموزش و پرورش و پليس فتا اين اقدامات خنثي شده و عوامل مربوطه دستگير شده‌اند. سوالاتي كه آنها به معرض فروش گذاشته‌اند نيز با سر برگ‌هاي جعلي مربوط به سنوات و دوره‌هاي امتحاني گذشته بوده و عملا با گرفتن پول از مشتريان خود سوالات بي‌مصرف و تاريخ گذشته در اختيار آنان قرار داده‌اند.
بي‌ترديد سودجويان دو دسته‌اند برخي از عوامل داخلي و برخي هم عوامل خارج از آموزش و پرورش هستند. پيگيري‌هايي كه در اين زمينه انجام شده نشان مي‌دهد اين افراد معمولا از چه سنخ هستند و با چه انگيزه‌هايي دست به چنين اقدامي مي‌زنند؟
سودجويان در هر دو حالت به دنبال اخاذي از مردم هستند و فعالان سايت‌هاي مذكور اقدام به اخاذي‌هاي چند ده ميليوني كرده‌اند كه با پيگيري‌هاي پليس فتا دستگير شده‌اند. برخي عوامل آموزشي نيز در اين ميان نقش داشته‌اند كه آنان نيز به جرم‌هاي خود اعتراف كرده‌اند. برخي عوامل داخلي آموزش‌و پرورش نيز ممكن است غير از انگيزه‌هاي مالي داراي انگيزه‌هايي از جنس خصومت‌هاي شخصي و منطقه‌اي هم باشند و حتي ممكن است انگيزه‌هاي سياسي نيز محرك اين گونه حركات باشد.
ميزان اين موارد چقدر است و به نسبت سال‌هاي گذشته چگونه است و در مناطق مختلف كشور چه تفاوت‌هايي دارد؟
به نظر مي‌رسد با توسعه فضاي مجازي هر ساله اين شيادان نسبت به سال قبل هم بيشتر مي‌شوند و هم شگردهايي پيچيده‌تر را به كار مي‌گيرند تا بتوانند از رصد تور اطلاعاتي و امنيتي بگريزند و البته پليس فتا و مجموعه عوامل مرتبط با تمام قدرت با آنها مقابله مي‌كنند و هم‌اكنون تعداد زيادي از اين شيادان دستگير شده‌اند و در حال طي كردن مراحل قانوني براي مجازات آنها هستيم و در وزارت آموزش و پرورش اقدامات هماهنگي از طريق مركز حراست و معاونت حقوقي وزارتخانه در جريان است.
بي‌ترديد براي موفقيت در اين رويكردهاي علمي همراهي والدين و دانش‌آموز نيز ضرورت دارد؛ براي به دست آوردن اين همراهي چه تدابيري انديشيده شده است؟
خوشبختانه والدين ايراني نسبت به آموزش فرزندان خود حساسيت بالايي به خرج مي‌دهند و سهم آموزش در سبد هزينه خانوارهاي ايراني سهم مهمي است و هر روز مشاركت اوليا در اداره كردن مدارس و ايفاي نقش آنها در فرآيندهاي مربوط به تحصيل فرزندان‌شان جدي‌تر مي‌شود در گذشته والدين تنها از طريق نمره امتحان فرزندان‌شان نسبت به وضعيت تحصيلي آنان اطلاع پيدا مي‌كردند و اكنون با توجه به انواع روش‌هاي تعامل خانه و مدرسه اين اطلاع جامع‌تر شده است به ويژه در دوره ابتدايي كه آموزگاران با داشتن پوشه‌هاي كار و مستندات ديگر در مورد عملكرد تحصيلي دانش‌آموزان اطلاعات دقيق‌تري را به خانواده‌ها ارايه مي‌كنند و به ويژه با جدي‌تر شدن مساله پژوهش‌هاي دانش‌آموزي اوليا واجد نقش جدي‌تري شده‌اند با توسعه فرآيندهاي كيفي در ارزشيابي تحصيلي دانش‌آموزان اين نقش و همراهي هر روز نيز بيشتر خواهد شد تغيير روش آموزش و اتخاذ روش‌هاي نوين تدريس و بهبود محتوا به نحوي كه امكان يادگيري گروهي و مشاركت در آموزش را بيشتر كند نقش والدين را نيز در ارزيابي از عملكرد تحصيلي فرزندشان بهبود و توسعه قابل ملاحظه‌اي خواهد بخشيد.
سپاسگزارم از شركت شما در اين گفت‌وگو اگر نكاتي را در اين زمينه ضروري مي‌دانيد كه فرهنگيان و والدين و دانش‌آموزان در جريان باشند بفرماييد؟
آموزش در ذهن ما عموما معادل درس دادن و در حالت بهتر ياد دادن است در حالي كه امروزه آموزش را فرآيندي دو طرفه مي‌دانند كه يك طرف ياد دادن است و طرف ديگر ياد گرفتن و تا زماني كه ياد گرفتن اتفاق نيفتد ياد دادن هم اتفاق نيفتاده است. ياددهي نوعي داد و ستد است كه زماني اتفاق مي‌افتد كه هم فروشنده اراده فروختن و هم خريدار اراده خريدن داشته باشد و امروزه در حوزه‌هاي مختلف اقتصادي نيز قبل از شروع فرآيند عرضه كالا و خدمات به تحريك طرف تقاضا مي‌پردازند.
براي اينكه يادگيري به خوبي اتفاق بيفتد والدين و معلمان بايد شرايط يادگيري را براي دانش‌آموزان فراهم كنند اين شرايط هم تمهيد مقدمات و ايجاد امكان‌هاي مادي است و تمهيد شرايط به لحاظ روحي و رواني است تا فرزندان ما به آنچه ياد مي‌گيرند علاقه‌مند باشند تا يادگيري در آنها نهادينه شود و تعميق يابد و بايد محتوا به روش‌هاي جذاب و دلچسب به آنها ارايه شود در اين روش ارايه، همپاي تدريس ارزشيابي نيز صورت مي‌گيرد و ارزشيابي مستمر و تكويني شرط لازم و كافي براي يك يادگيري منسجم و پايدار است زماني فرزندان ما در تحصيل موفق خواهند بود كه آنچه سرنوشت تحصيلي آنها را معين مي‌كند نه يك امتحان تجميعي پاياني بلكه جرياني مستمر از ارزشيابي تحصيلي باشد.
- 14
- 5
