برنامه تكاليف مهارت‌محور يا مشق زندگي قرار است در پايه‌هاي اول تا سوم ابتدايي، در كلاس‌هايي كه تراكم آنها بين ۱۶ تا ۲۵ دانش‌آموز است، جايگزين مشق شب شود. به گفته مسوولان آموزش و پرورش، هدف اين طرح فراهم شدن فرصت‌هاي يادگيري منجر به تقويت مهارت‌هاي اصلي دانش‌آموزان است و از طرف ديگر ايجاد فرصتي براي اينكه دانش‌آموزان تكاليف درسي را زير نظر معلمان انجام دهند. اجراي اين طرح واكنش‌هاي زيادي از سوي معلمان و خانواده‌ها به همراه داشته است، واكنش‌هايي كه شايد يكي از دلايل آن ابهاماتي است كه در خصوص نحوه اجراي اين طرح وجود دارد. رضوان حكيم زاده، معاون آموزش ابتدايي وزارت آموزش و پرورش به عنوان متولي اجراي اين طرح توضيحاتي را در مورد جايگزيني مشق شب با فعاليت‌هاي مهارت‌محور در گفت‌وگوي خود با روزنامه «اعتماد» ارائه داده است.
شايد به دليل تازگي اين طرح ابهام‌هاي زيادي درباره نحوه اجراي آن وجود دارد اما براي شروع بحث به اصل ماجرا بازگرديم. چرا تكليف شب حذف مي‌شود؟
از دهه‌هاي پيش تا كنون پژوهش‌هاي زيادي درباره فوايد و مضرات مشق شب در دنيا انجام شده است.در سال ۲۰۱۳ حدود ۱۱۶ كشور از سراسر جهان در خصوص مشق شب مورد فراتحليل قرار گرفتند و نتايج نشان داد كه مشق شب تاثيري در يادگيري دانش‌آموزان در سنين پايين ندارد. البته موضوعي كه در اين خصوص بسيار مهم است توجه به همه ابعاد اين طرح است و از يك بعد به اين مساله نگاه كردن ما را به جايي نمي‌رساند.
مشق شب تبديل به يك تكليف تكراري و پرحجم شده است و دانش‌آموز تمام وقت بعد از ظهر خود را بدون هدف صرف تكاليفي مي‌كند كه هدفمند نيست. در برخي از موارد شاهد هستيم كه از مشق شب به عنوان تنبيه استفاده مي‌شود كه اين مساله هيچ تاثيري در بهبود يادگيري دانش‌آموزان ندارد و بر روي آنان اثر منفي مي‌گذارد. تكاليف شب بايد هدفمند باشد و به تثبيت يادگيري دانش‌آموزان كمك كند اما اكثر آنها به صورت يكسان و بدون در نظر گرفتن تفاوت‌هاي فردي است و اكثر اوقات يك رونويسي بي‌هدف محسوب مي‌شود.
مورد بعدي به خانواده‌ها بازمي‌گردد. آموزش نادرست برخي از خانواده‌ها به بچه‌ها يكي از دلايل مهم اجراي اين طرح است. خانواده‌ها در زمان ديگري درس خوانده‌اند و روش‌هاي آموزشي آنها متفاوت بوده است و همين مساله باعث مشكلات زيادي براي دانش‌آموز مي‌شود. يكي از مشكلاتي كه در چندسال اخير به وجود آمده اين است كه جايگاه معلم و خانواده در فرآيند آموزش جابه‌جا شده است و در اين فرآيند غلط، نقطه ضعف دانش‌آموزان را به خانواده و نقاط قوت آنها را به مدرسه نسبت مي‌دهند. در گذشته اكثر خانواده‌ها بي‌سواد بودند و معلمان به آموزش والدين هيچ اميدي نداشتند و همه فرآيند آموزش را خود به گردن مي‌گرفتند. امروز مشق‌شب ابزار مدرسه براي واگذار كردن ضعف دانش‌آموزان به خانواده‌ها شده است. اين مساله باعث شده كه برخي خانواده‌ها از تكليف انجام ندادن دانش‌آموزان نگران شوند و خودشان در انجام اين تكاليف مداخله كنند.
يكي ديگر از مضرات مشق شب مشكلات جسمي و روحي است كه براي دانش‌آموزان به وجود مي‌آيد. برخي از سخت‌گيري‌هاي والدين و اجبار آنها براي انجام تكاليف شب، به روابط عاطفي كودكان و والدين آسيب وارد مي‌كند و محصول آن محيطي پرتنش در خانواده است كه متاسفانه امروز بسياري از خانواده‌ها درگير آن هستند. در مورد آسيب‌هاي جسمي بايد بگويم كه يكي از عادت‌هاي بد دانش‌آموزان در حين انجام تكليف در منزل، مشق نوشتن در وضعيت نامناسب و به صورت نشسته و خوابيده است كه همين مساله باعث آسيب‌هاي جسمي براي دانش‌آموزان مي‌شود.
مورد بعدي به رابطه ميان معلمان و دانش‌آموزان بازمي‌گردد. معمولا معلمان بعد از ديدن تكاليف بازخورد مناسبي از خود نشان نمي‌دهند و به سادگي از كنار آن رد مي‌شوند و اين براي دانش‌آموزي كه با دلهره يا اشتياق اين تكليف را انجام داده است، سرخوردگي به بار مي‌آورد.
جايگزين اين تكاليف چطور تعيين مي‌شوند؟
درباره اجراي اين طرح پيش‌بيني ما اين است كه معلمان در فرصت‌هاي يادگيري خارج از مدرسه براساس چارچوب مهارت‌هايي كه در سند برنامه‌ريزي درسي ملي به آن توجه شده است، فعاليت‌هايي را طراحي كنند كه موجب تقويت مهارت‌هاي زندگي شود.
به طور مثال به جاي نشستن و خوابيدن دانش‌آموزان هنگام مشق نوشتن، فعاليت‌هاي عملي انجام دهند كه به آن علاقه‌مند هستند و از انجام آن لذت مي‌برند. ما بسته‌اي براي معلمان آماده كرديم كه بر اساس آن فعاليت‌هاي عملي دانش‌آموزان در خارج مدرسه به جاي مشق شب انجام شود.
چه نوع مهارت‌هايي قرار است به جاي مشق شب بنشينند؟
به اين مهارت‌ها در سند برنامه‌ريزي درسي و ملي اشاره شده است. يك حوزه آن مربوط به يادگيري مهارت‌هاي زندگي است كه در آن به آداب معاشرت و معيشت، مهارت‌هاي ارتباطي و مديريت زمان، مديريت هيجان‌ها و مهارت‌هاي تفكر، حمايت از محيط زيست، آموزش قوانين و مقررات، آموزش استفاده درست از منابع اقتصادي (اقتصاد مقاومتي)، آموزش حقوق كودكان، كارآفريني، فرهنگ استفاده از رسانه‌ها و سواد رسانه‌اي اشاره شده است. پس چارچوب اجراي اين طرح را سند تحول بنيادين و سند برنامه‌ريزي ملي مشخص كرده است.
مشخصا مي‌توانيد به چند نمونه از اين تمرين‌ها اشاره كنيد؟
به طور مثال در بحث استفاده درست از منابع انرژي كه يكي از پايه‌هاي اصلي در اقتصاد مقاومتي است و بايد در دوران كودكي به بچه‌ها آموزش داده شود، معلم برنامه‌اي را طراحي مي‌كند كه دانش‌آموز قبض آب و برق و گاز را بررسي مي‌كند و فعاليت‌هايي كه در منزل براي كاهش مصرف ماهانه انجام مي‌دهد در كلاس به ديگر دانش‌آموزان منتقل مي‌كند. ما در پروژه هميار پليس يك تجربه بسيار موفق داشتيم و به بچه‌ها آموزش داديم كه به بزرگ‌ترها رعايت مقررات راهنمايي و رانندگي را گوشزد كنند. در اين مورد نيز به او كمك مي‌كنيم كه درباره صرفه‌جويي و مديريت منابع تفكر كند و نتيجه آن را به عنوان تكليف درسي مربوط به صرفه‌جويي را در كلاس درس ارايه دهد.
تمرين مهارت ديگر مربوط به حساب و كتاب است. بچه‌ها در مدرسه دانش رياضي را ياد مي‌گيرند و براي اينكه يادگيري تبديل به مهارت شود، دانش‌آموزان مي‌توانند به اتفاق خانواده خريد روزانه منزل و حساب و كتاب خريد را انجام دهند. در اين فرآيند بچه‌ها به غير از آشنايي با پول، بحث جمع و تفريق و مهارت رياضي را نيز ياد مي‌گيرند و به آنها كمك مي‌شود كه مديريت مالي را از همان ابتداي كودكي تمرين كنند.
براي مهارت خواندن كه يكي از مهم‌ترين مهارت‌هاي كودكان در دوره ابتدايي است، مي‌توانيم فرصت‌هاي قصه‌گويي را براي بچه‌ها فراهم كنيم و به جاي رونويسي كردن، كتاب قصه بخوانند و آن را براي ديگر دانش‌آموزان بازگو كنند. براي افزايش مهارت شنيدن نيز والدين مي‌توانند قصه‌اي براي فرزندشان بخوانند و دانش‌آموز آن قصه را براي ديگر بچه‌ها بازگويي كند. در مجموع مهارت‌هاي پايه خواندن و نوشتن و حساب كردن، يكي از محورهاي اصلي در تكاليف مهارت‌محور هستند به شرطي كه برنامه‌هاي عملي مناسبي براي آموزش آن طراحي شود. چارچوب اين تكاليف براساس سند تحول بنيادين مشخص شده است اما فعاليت‌هايي كه براي تمرين اين مهارت‌ها وجود دارد، كاملا پيشنهادي است و والدين و معلمان نيز مي‌توانند در طراحي اين فعاليت‌ها مشاركت جدي داشته باشند.
معلمان براي اجراي طرح آموزش ديده‌اند؟
ما براي اينكه تكاليف مهارت محور را در برنامه درسي دانش‌آموزان بگنجانيم از قبل آموزش‌هايي را به معلمان داده‌ايم و برنامه‌هاي توانمندسازي براي آنها اجرا كرديم. اين برنامه‌هاي توانمندسازي معطوف به طراحي تكاليف يادگيري در ايام نوروز بود و در آن قالب ارايه شده است. معاونان آموزش ابتدايي كشور نيز تمهيداتي در نظر گرفتند كه در حين اجراي طرح، بسته‌هاي آموزشي در اختيار معلمان قرار گيرد. خود ما نيز از طريق تلويزيون تعاملي برنامه‌هايي در نظر گرفته‌ايم كه از طريق آن صحبت‌ها و نكته‌هاي لازم در مورد اجراي طرح را به آنها منتقل كنيم.
نكته بعدي درباره اجراي اين طرح به همكاري خانواده‌ها بازمي‌گردد. چه برنامه‌اي براي جلب رضايت خانواده‌ها براي اجراي طرح حذف مشق شب داريد؟ ممكن است خيلي از آنها مقاومت نشان بدهند.
در مورد خانواده‌ها سه موضوع اساسي وجود دارد. نكته اول اين است كه پژوهش‌هاي صورت گرفته در نظام‌هاي آموزشي دنيا نشان مي‌دهد كه تكليف شب يكي از بسترهاي بروز بي‌عدالتي آموزشي است و مي‌تواند يك ابزار قوي تبعيض طبقاتي باشد. بچه‌ها در مدرسه با يك معلم و شرايط يكسان آموزش مي‌بينند و وقتي آنها را براي انجام تكاليف شب به خانواده‌ها واگذار مي‌كنند، وارد محيطي مي‌شوند كه از نظر سطح سواد و سرمايه فرهنگي خانواده در يك سطح قرار ندارد و خانواده‌ها نمي‌توانند به يك انداره به كودكان خود كمك كنند. بر همين اساس تاكيد مي‌شود كه تكاليف بچه‌ها زير نظر معلمان انجام شود تا تفاوت فرهنگي و سواد والدين مانع يادگيري يكسان دانش‌آموزان نشود.
نكته دوم در مورد خانواده‌ها اين است كه بعضي از آنها به دليل اينكه روش‌هاي آموزشي متفاوتي از روش آموزشي معلمان دارند، دانش‌آموزان را دچار دوگانگي مي‌كنند. برخي از خانواده‌ها نيز تنش بسيار زيادي با دانش‌آموزان در مورد مشق شب دارند. آنها اصرار دارند كه دانش‌آموز در يك ساعت مشخص تكاليف خود را انجام دهد و معمولا دانش‌آموز علاقه‌اي به انجام اين كار در ساعت معين ندارد و همين مساله باعث تنش بين والدين و دانش‌آموزان مي‌شود. برخي از خانواده‌ها نيز تصور مي‌كنند كه تكليف شب بسيار مهم است و كاركرد مدرسه را در اين مي‌بينند كه حتما به دانش‌آموزان تكليف شب بدهند.
حذف تكليف به خانواده‌هايي كه نمي‌توانند به فرزندان‌شان در آموزش كمك كنند و از شرايط نابرابر رنج مي‌برند، كمك مي‌كند كه فرزندان‌شان تكاليف را زير نظر معلمان انجام دهند. خانواده‌هايي كه با فرزندان خود بر سر انجام تكاليف تنش دايمي دارند نيز با حذف مشق شب، تنش كمتري را تجربه مي‌كنند.
دسته سوم خانواده‌ها كه تصور مي‌كنند تكليف شب بسيار مهم است، وقتي ببينند كه فرزندشان بيكار نيست و در حال انجام تكاليف مهارت‌محور است، شايد مشكلي با حذف تكليف شب نداشته باشند. البته در اين بين انجمن‌هاي اوليا و مربيان نيز در زمينه فرهنگ‌سازي براي پذيرش خانواده‌ها براي حذف تكاليف شب نقش بسزايي خواهند داشت.
آيا اين طرح در كلاس‌هاي شلوغ امكان اجرا دارد و مي‌تواند به صورت سراسري و در تمامي مدرسه‌ها پياده شود؟
شرايط مطلوب براي يك كلاس درس كه توسط شوراي عالي آموزش و پرورش تاكيد شده است، ۲۶ نفر در يك كلاس است. ما اگر بخواهيم سند تحول بنيادين را اجرا كنيم نبايد كلاس بيش از ۲۶ نفر در مدارس داشته باشيم. در حال حاضر فقط ۲۸ درصد از كلاس‌هاي درس ما اين شرايط را دارند و متاسفانه فقط ۲۸درصد از كلاس‌هاي درس ما شامل اجراي طرح حذف تكاليف شب مي‌شوند. چون بحث يادگيري دانش‌آموزان براي ما اهميت ويژه دارد اين نگراني را داريم كه با اجراي اين طرح در كلاس‌هاي با تراكم بالا، معلم فرصت كافي براي آموزش نداشته باشد اما نمي‌توانيم به بهانه سراسري نبودن اين طرح را به تعويق بيندازيم.
يكي از ضعف‌هاي دانش‌آموزان كمبود سرانه مطالعه و ضعف در مهارت خواندن است. افزايش مهارت خواندن چه جايگاهي در برنامه‌هاي شما دارد؟
طرح تكاليف مهارت‌محور در ادامه همان طرح عيد و داستان كه در نوروز اجرا كرديم، دنبال مي‌شود. معتقديم براي اينكه در دوره ابتدايي يادگيري به خوبي انجام شود، بايد از بسترهاي مناسب براي يادگيري دردوران كودكي استفاده كنيم كه مهم‌ترين آنها ادبيات، هنر و بازي است. به خصوص در برنامه تكاليف مهارت‌محور به دنبال تقويت يكي از مهارت‌هاي اصلي يعني خواندن هستيم. امروز بچه‌هاي ما خوب نمي‌خوانند و حتي نوشتن مشق نيز تاثيري در درست خواندن آنها ندارد. داستان‌خواني يكي از مهارت‌هايي است كه براي كمك به مهارت خواندن در تكاليف قرار داده‌ايم.
حسين الهامي‌نژاد
- 18
- 2
