نظام شاهنشاهی اینگونه سقوط کرد / اولین پیام رادیویی - تلویزیونی به مردم

در روز یکشنبه ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ نظام شاهنشاهی، کمتر از یک ماه پس از خروج محمدرضا شاه پهلوی از کشور سقوط کرد. امام خمینی صبح روز ۲۲ بهمن در پیامی ‌نسبت به ادامه خشونت‌های رژیم شاه هشدار داد و گفت: تصمیم آخر را می‌گیرم

متن کامل پیام امام به این شرح است:

«بسم الله الرحمن الرحیم

ملت شجاع ایران، اهالی محترم تهران

به طوری که می‌دانید اینجانب بنا دارم که مسایل ایران به طور مسالمت‌آمیز حل شود لکن دستگاه ظلم و ستم چون خود را به حسب قانون محکوم می‌بیند دست به جنایت زده و در شهرهای گرگان و گنبدکاووس به مردم شجاع مسلمان حمله کرده و کشتار نموده‌اند و در تهران لشگر گارد به طور ناگهانی به نیروی هوایی که به ملت پیوسته‌اند حمله نموده و نیروی هوایی به کمک مردم شجاعانه آنان را شکست داده‌اند. من این تعرض غیرانسانی عمل گارد را محکوم می‌کنم، اینان با این برادرکشی می‌خواهند دست اجانب را در کشور ما باز نگه دارند و چپاولگران را به موضع خود برگردانند.

من با آنکه هنوز دستور جهاد مقدس نداده‌ام و نیز مایلم تا مسالمت حفظ و قضایا موافق آرای ملت و موازین قانونی حل شود لکن نمی‌توانم تحمل این وحشیگری‌ها را بکنم و اخطار می‌کنم که اگر دست از این برادرکشی برندارند و لشکر گارد به محل خودش برنگردد و از طرف مقامات ارتش از این تعدیات جلوگیری نشود، تصمیم آخرم را به امید خدا می‌گیرم و مسوولیت آن با متجاسرین و متجاوزین است. من از مردم شجاع تهران می‌خواهم که در صورتی که قوای متجاوز عقب‌نشینی کردند با حفظ آمادگی و هوشیاری از خدعه دشمن آرامش و نظم را حفظ کنند ولی مجهز و مهیا برای دفاع از اسلام و نوامیس مسلمین باشند و اعلامیه امروز حکومت نظامی ‌خدعه و خلاف شرع است و مردم به هیچ وجه به آن اعتنا نکنند.

هراس بر خود راه ندهید که به خواست خداوند تعالی حق پیروز است.

از خداوند تعالی پیروزی ملت اسلام را خواهانم

والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته.

روح‌الله الموسوی الخمینی

دوازدهم ربیع‌الاول ۹۹»

ادامه درگیری‌ها در خیابان‌های تهران

همز‌مان درگیری‌ها در خیابان‌های تهران ادامه داشت و هر ساعت خبر از سقوط یک پادگان یا پاسگاه محلی به گوش می‌رسید. در اجرای دستورات شورای امنیت ملی، سپهبد بدره‌ای، فرمانده نیروی زمینی ساعت سه بامداد، سی دستگاه تانک را به فرماندهی سرلشکر ریاحی جهت کمک به مرکز آموزش دوشان ‌تپه روانه کرد، اما در حوالی منطقه تهران‌پارس مردان مسلح با نارنجک به این تانک‌ها حمله کرده و موفق شدند که تعدادی از آن‌ها را آتش بزنند. در این درگیری‌ها تنها چند تانک سالم به پادگان برگشت و تیمسار ریاحی نیز کشته شد. تیمسار قره‌باغی بعد‌ها گفت خبر اعزام تانک‌ها از درون ارتش به نیروهای انقلابی رسیده بود و آن‌ها با آمادگی کامل منتظر این تانک‌ها بودند.

در کلیه نقاط شهر به خصوص مناطق شرقی و شمال شرقی، مردم با استفاده از کیسه‌های شن و آلات گوناگون سنگرهای خیابانی ایجاد کرده و کم و بیش مسلح نیز بودند. در نخستین ساعات بعد از طلوع آفتاب، خبرهای مربوط به حملات مسلحانه مردم به کلانتری‌ها دهان به دهان گشت. کلانتری‌های ۱۲، ۹، ۲، ۱۰، ۱۶، ۱۹ و‌... سقوط کرده و سلاح‌ها به دست مردم افتاده بود. حدود ساعت ۹ بامداد، قرارگاه پلیس در میدان توپخانه به تصرف مردم درآمد. در حمله به این محل چریک‌ها پیشاپیش مردم می‌جنگیدند و در فاصله‌ای کوتاه قرارگاه به آتش کشیده شد.

مرکز شهربانی و پادگان‌ها سقوط کردند

گروهی از چریک‌های مسلح و مردم به سوی میدان ارک به حرکت درآمدند و گروه دیگری برای تصرف کمیته مشترک ساواک و شهربانی و شهربانی کل کشور به این محل‌ها هجوم بردند. حدود ساعت ۱۰:۳۰ بامداد، فرستنده قدیم رادیو در میدان ارک و کاخ گلستان در محاصره انقلابیون درآمدند. گروهی از چریک‌های فدایی خلق، برای ایجاد سنگرهای مطمئن وارد ساختمان روزنامه اطلاعات شدند و در بام ساختمان روزنامه مستقر شدند و از همان جا با کمیته شهربانی درگیر شدند و افراد مسلحی را که در پیرامون فرستنده قدیم رادیو و کاخ گلستان مستقر شده بودند زیر رگبار گرفتند.

برخورد شدید انقلابیون با نظامیان و افراد ارتش تلفاتی نیز به بار آورد. کاخ گلستان، فرستنده رادیویی میدان ارک و ساختمان‌های کمیته و عمارت مرکزی شهربانی کل، یکی بعد از دیگری به تصرف مردم درآمدند و از جمله سپهبد رحیمی، فرماندار نظامی ‌و رییس شهربانی تهران چند ساعت بعد از امضای آخرین اعلامیه‌اش ‌توسط مردم دستگیر شد و به کمیته موقت انقلابیون انتقال یافت. از جمله موفقیت‌های بزرگ انقلابیون حمله به مرکز تسلیحات ارتش «صنایع نظامی» بود که پیش از ظهر صورت گرفت. در این حمله مقداری اسلحه به دست مردم افتاد. در حالی که حمله انقلابیون به پادگان عشرت‌آباد آغاز شده بود، کلانتری مرکز واقع در خیابان پهلوی سابق و قرارگاه پلیس در شاهرضا، چهارراه کالج و نیز ساختمان‌های وزارت کشور و آب و برق به تصرف انقلابیون درآمد و باشگاه شعبان جعفری ـ معروف به شعبان بی‌مخ ـ به آتش کشیده شد.

در پی محاصره پادگان عشرت‌آباد، کلیه افراد گارد شهربانی به نشانه تسلیم، در حالی که پرچم سفیدی در دست داشتند از پادگان بیرون آمدند، لباس‌های خود را کنده و به مردم پیوستند. مردم با ورود به پادگان اسلحه‌های آن را میان خود تقسیم کردند. این پادگان بین ساعات ۱۰ تا ۱۲ به تصرف مردم درآمد. در همین ساعات، سفارت اسرائیل در خیابان کاخ نیز به تصرف انقلابیون درآمد. مردم پس از تسخیر سفارت اسرائیل آن را ویران کردند. در بعدازظهر یکشنبه نیز بسیاری از پادگان‌ها از جمله حشمتیه، عشرت‌آباد، عباس‌آباد، جی، مهرآباد، باغشاه و ژاندارمری شاهپور توسط مردم تصرف شد.

سقوط رادیو و تلویزیون

انقلابیون متشکل از فداییان خلق و مجاهدین خلق و گروه‌های مبارز مسلح و گروه وسیعی از مردم از پیش از ظهر ضمن استقرار در خیابان «جام جم» کلیه راه‌هایی را که به مرکز رادیو و تلویزیون منتهی می‌شد مسدود کردند. این آغاز مبارزه مسلحانه‌ای بود که به تصرف رادیو تلویزیون انجامید. سرانجام ساختمان رادیو تلویزیون به تصرف مردم در آمد و کارکنان اعتصابی که گروهی از آنان مسلح بودند، این مرکز را اشغال کردند.

کارکنان اعتصابی در ساعت پنج و چهل و پنج دقیقه بعد از ظهر به مرکز رادیو تلویزیون رفتند و در همین ساعت رادیو ایران با قطع برنامه موسیقی با عبارت «هم اکنون صدای راستین مردم و صدای انقلاب به گوش شما می‌رسد» ارتباط خود را با مردم برقرار کرد. وقتی کارکنان اعتصابی در محل کار خود مستقر شده بودند، تانک‌ها و افراد نظامی، به تدریج این محل را ترک می‌گفتند، در حالی که تصاویر امام خمینی روی کلیه تانک‌ها به چشم می‌خورد.

فتوای امام درباره سوگند ارتشیان

یکی از دغدغه‌های افراد ارتش در جهت پیوستن به انقلاب این بود که در زمان آغاز خدمت در ارتش به قرآن سوگند خورده بودند که به شاه و کشورشان وفادار بمانند. این‌چنین بود که گروهی از نیروهای مسلح با ارسال استفتایی از امام خمینی پرسیدند تکلیف سوگندی که خورده‌اند چه خواهد شد.

متن استفتای جمعی از افراد نیروهای مسلح از امام به این شرح بود:

«مسلماً خاطر مبارک از این سنت معموله مستحضر است که همه افراد ارتش در موقع اخذ سردوشی و یا اخذ درجه در مورد حفظ تاج و تخت و رژیم سلطنتی به خداوند و قرآن کریم قسم یاد می‌کنند. مستدعی است نظر و فتوای خودتان را در مسئله عدول از این قسم و به پیوستن به نهضت عظیم اسلامی، بیان فرمایید.

از طرف جمعی افراد نیروهای مسلح»

امام در پاسخ به این استفتا نوشت:

«بسمه تعالی. قسم برای حفظ قدرت طاغوتی صحیح نیست و مخالفت با آن واجب است. کسانی که این نحو قسم خورده‌اند، باید به خلاف آن عمل کنند.

والسلام علیکم

۱۲ ربیع‌الاول ۹۹/ روح الله الموسوی الخمینی»

سقوط نخست‌وزیری و مجلس

حدود ساعت چهار بعدازظهر، انقلابیون برای تصرف نخست‌وزیری، این مکان را به محاصره درآوردند. اعلام شد که بختیار محل نخست‌وزیری را ترک کرده است و در نتیجه گروه‌های چریکی و مردم بدون برخورد یا حادثه‌ای، کاخ را اشغال کردند. افراد گارد نخست‌وزیری که در این ساختمان بودند، بدون هیچ‌گونه مقاومتی تسلیم شدند و به انقلابیون پیوستند. بعدازظهر یکشنبه خبر رسید که ساختمان مجلس شورای ملی توسط انقلابیون تصرف شده است. گروهی از مردم هیجان‌‌زده که از شوق پیروزی بر استبداد فریاد می‌زدند، مسلحانه به سوی مجلس شورای ملی حرکت کردند. هنگامی ‌که این گروه به مجلس رسیدند، سربازان مستقر در مجلس با آگاه شدن از قصد انقلابیون به مقاومت برخاستند و شروع به تیراندازی کردند. تیراندازی از دو سو ادامه یافت و سربازان بعد از ۴۵ دقیقه مقاومت در برابر مردم شکست خوردند و سرانجام مجلس را به مردم واگذار کردند.

به نوشته روزنامه‌های دوشنبه ۲۳ بهمن، گروهی از انقلابیون هنگامی ‌که وارد مجلس شدند به دلیل نفرت و انزجار شدید خود از نمایندگان قلابی مردم و مزدور عوامل استبداد آن چنان به خشم آمده بودند که قصد داشتند تالار و کتابخانه مجلس را آتش بزنند، اما عده‌ای مانع شدند.

استعفای فرماندهان نیروهای سه‌گانه ارتش، وزیر دربار و نمایندگان دو مجلس

روزنامه اطلاعات ۲۳ بهمن نوشت: فرماندهان نیروهای سه‌گانه ارتش روز یکشنبه به دیدار امام خمینی رفته و استعفای خود را تسلیم وی کردند. با توجه به اینکه سپهبد بدره‌ای، فرمانده نیروی زمینی توسط انقلابیون کشته شد، احتمالاً یکی از معاونان وی به همراه سپهبد ربیعی و دریاسالار حبیب‌اللهی فرماندهان نیروهای هوایی و دریایی استعفای خود را به امام دادند.

همزمان نمایندگان دو مجلس شورای ملی و سنا نیز استعفای دست جمعی خود را اعلام کردند. دکتر جواد سعید، رییس مجلس شورای ملی با صدور پیامی‌ گفت: «اکثریت قاطع نمایندگان مجلس شورای ملی همبستگی خود را با انقلاب بزرگ ایران تحت رهبری حضرت آیت‌الله العظمی‌ خمینی اعلام می‌دارند و معتقدند که دولت آقای بختیار باید تسلیم خواست ملت ایران گردد.»

اعلام بی‌طرفی ارتش و پیام امام

بعدازظهر یکشنبه اعلام شد که ارتش طی بیانیه‌ای در وقایع سیاسی کشور اعلام بی‌طرفی کرد. امام خمینی پس از اعلام بی‌طرفی ارتش در پیامی ‌به مردم تهران از آنان خواست که اگر ارتش به پادگان‌های خود بازگردد از حمله به آنان خودداری کرده و با حفظ آمادگی برای دفاع، آرامش و نظم را حفظ نمایند. امام ساعاتی بعد هم در پیامی ‌دیگر از مردم خواست جلوی وقوع هرج و مرج را بگیرند. امام در این پیام نوشت: «از شما می‌خواهم که اولاً مانع آشوب و هرج و مرج بشوید و نگذارید که آشوبگران و مغرضین عملیاتی از قبیل غارت، آتش‌سوزی و مجازات متهمان و از بین بردن آثار علمی و فنی و صنعتی و هنری و اتلاف اموال عمومی و خصوصی دست بزنند... من اکیداً اعلام می‌کنم هر کس دست به چنین عملیاتی بزند از جامعه انقلابی ملت مطرود است... ثانیاً توجه داشته باشید که انقلاب ما از نظر پیروزی بر دشمن هنوز به پایان نرسیده است... تنها هوشیاری، انضباط انقلابی و اطاعت از فرمان‌های رهبری و دولت موقت اسلامی است که این توطئه‌ها را نقش بر آب می‌سازد.»

اولین پیام رادیو تلویزیونی بازرگان به ملت ایران

مهدی بازرگان، نخست‌وزیر موقت نیز در اولین پیام رادیو تلویزیونی خود اعلام کرد: «خوشبختم بدین وسیله به ملت مبارز و مسلمان ایران که امروز در راه پر پیچ و خم و پر گردنه انقلاب نجات بخش خود با شنیدن اعلامیه مورخ ۱۳۵۷/۱۱/۲۲ شورای عالی ارتش به پیروزی دیگری نایل شده است، تبریک بگویم. در این تصمیم امرای ارتش اعلام بی‌طرفی در امور سیاسی و پشتیبانی از تمام خواست‌های ملت با کمال قدرت نموده‌اند و تیمسار ریاست ستاد ارتش در ملاقات حضوری همکاری خود را با دولت موقت اینجانب اظهار نمودند. جا دارد که از کلیه آقایان افسران و سربازان نیز تشکر کنم چه آن‌ها که قبلاً اعلام همبستگی به جنبش ملی و پیروی از رهبر عالیقدر انقلاب کرده به صفوف ملت پیوسته بودند و سهم بسزایی در این پیروزی داشتند و چه کسانی که با توجه به حقانیت انقلاب ملی و اطاعت از اعلامیه شورای عالی ارتش دست از تعرض مردم برداشته به واحدهای مربوطه بازگشتند.

از طرف دیگر به کلیه هموطنان عزیز و جوانان پرشور توصیه می‌نماییم، همان‌طور که امام خمینی ارتش را از ملت و ملت را از آنان دانسته‌اند، برادروار با افسران و سربازان رفتار بنمایند و نه تنها از هر‌گونه حمله، خرابکاری، آتش‌سوزی، آزار، دخالت و تصرف نسبت به موسسات ارتشی و نیروهای انتظامی ‌خودداری نمایند و از ساختمان ستاد رفع محاصره کنند، بلکه عمارات و تأسیسات و تجهیزات ارتش و کلیه اموال و ادارات دولتی و عمومی‌ را که ملک طلق کشور و متعلق به مردم می‌باشد حفاظت نموده، نگذارند اخلالگران و بدخواهان و بی‌خردان خسارت و مزاحمتی فراهم آورند.

هم‌وطنان عزیز لازم است حوصله به خرج داده مهلت دهند تا دولت با فرصت و بصیرت و عدالت امور مملکت و موضع و مقام مسوولین را به جریان صحیح بیاندازد. بدیهی است که در آشفتگی و هرج و مرج و دستپاچگی نه تنها کار‌ها سر و سامان پیدا نکرده صورت مطلوب نخواهد یافت، بلکه خدای نکرده بد‌تر از گذشته و مصیبت‌بار خواهد شد. 

با عرض تشکر و سلام ارادتمندانه و دوستانه.»

دستور نخست‌وزیر به کارمندان دولت

نخست‌وزیر دولت موقت همچنین طی بخشنامه‌ای اعلام کرد: «به کلیه وزارتخانه‌ها و دیگر موسسات دولتی ابلاغ می‌شود که تا تعیین وزرای جدید، وزارتخانه‌ها به وسیله معاونین مربوطه اداره خواهد شد. از کلیه کارمندان محترم انتظار دارد وظایف محوله را با مراقبت و صمیمیت انجام دهند.»

با غروب خورشید روز بیست و دوم بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی‌، غروب خورشید نظام سلطنتی محمدرضا پهلوی، نیز رسماً به گوش جهانیان رسید و پیروزی انقلاب مردم ایران از رادیو تلویزیون انقلاب اعلام شد.