به گزارش روزنامه شهروند، از شعارهای سراسر پوپولیستی «یک خانه برای هر خانواده و یک زمین برای هر کشاورز، استخدام بیکاران و تولید غذای ٥٥ میلیون نفر در ایران» یک نامزد گمنام در نخستین دوره انتخابات ریاست جمهوری که البته خواهانی نیافت و دیده نشد، ٢٦ سال زمان برد تا یک کاندیدای کمتر شناخته‌شده بتواند به جای «تولید غذای ٥٥ میلیون نفر در ایران» با شعار «نفت بر سر سفره‌های مردم» رأی آنان را وسوسه کرده و به سوی خود بکشاند.
نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری اسلامی ایران که به گونه دو مرحله‌ای، نخست در ٢٧ خرداد و دوم در ٣ تیر ١٣٨٤ برگزار شد، نه تنها از این نظر تا آن روز پیشینه نداشت که راهی تازه در سپهر سیاست ایران گشود؛ مسیری نو که بعدها بسیاری از تحلیلگران سیاسی، آن را به آغاز پوپولیسم (عوام‌گرایی) در ایران پس از انقلاب اسلامی در گستره انتخابات ریاست جمهوری تعبیر کردند.
نخستین مرحله انتخابات، از میان ٨ نامزد اصلی و تاییدشده یعنی علی‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی، محمود احمدی‌نژاد، علی لاریجانی، محسن رضایی، محمدباقر قالیباف، مهدی کروبی، مصطفی معین و محسن مهرعلیزاده، دو نفر نخست را به عنوان پیروز اولیه به مرحله دوم فرستاد. محمود احمدی‌نژاد اما در مرحله دوم توانست با ۱۷میلیون‌و۲۴۸هزارو۷۸۲ رأی، ششمین رئیس‌جمهوری اسلامی ایران در نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری برگزیده شود.
می‌شود ... ما می‌توانیم ... نفت را بر سفره‌تان می‌گذاریم
«کابینه ٧٠ میلیونی تشکیل می‌دهم و به هیچ حزب و گروهی تعهد ندارم ... منابع ملی باید از چنته دولت آزاد و در اختیار مردم قرار گیرد تا در خدمت پیشرفت کشور قرار گیرد ... حضور نفت باید بر سر سفره‌های مردم دیده شود ... می‌شود ... می‌توانیم ... ما می‌توانیم» این سرفصل پاره‌ای از سخنرانی‌های کاندیدایی بود که کمترین گمانه‌ای برای پیروزی وی در این دوره انتخابات ریاست‌جمهوری وجود نداشت.
محمود احمدی‌نژاد که از شهرداری تهران، بار خود را به سوی پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری بسته بود، تبلیغات و برنامه‌های خود را در حوزه محورهایی چون «عدالت، خودباوری، دین‌مداری، تحول‌گرایی، مبارزه با فساد، تمرکزگرایی، مبارزه با رفاه‌طلبی و تجمل‌گرایی مدیران، توجه به قشرهای محروم و مستضعف و حاشیه‌نشینان» تعریف کرده، با شعارهایی چون «عدالت، ما می‌توانیم، آوردن نفت به سفرهای مردم و پیش به سوی تشکیل دولت اسلامی» به میدان رقابتی نفسگیر پای گذاشته بود. او بر آن بود «در ساختار اجرایی کشور نیز باید ظرفیت یک جهش بزرگ ایجاد شود و تنها راه آن نیز حاکمیت نگاه ائتلاف بر نظام اجرایی کشور است».
به اعتقاد احمدی‌نژاد، «ایمان به توانمندی ملت و خودباوری و تعهد به اصول انقلاب»، شرط‌هایی بود که به ایران امکان می‌داد در دیپلماسی خارجی توفیق یابد. محمدرضا تاجیک و محمد روزخوش در نوشتار «بررسی نهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری ایران از منظر تحلیل گفتمان»، محورها و مضمون‌های عمده تبلیغاتی احمدی‌نژاد را «دولت اسلامی، تغییر نگاه مدیریت کشور به بیت‌المال، ساده‌زیستی و صداقت مسئولان، مقابله با فساد و تبعیض، عدالت‌محوری، بازگشت به دولت مردم، تاکید بر توسعه اقتصادی اسلامی، انتقاد از نظام بانکی، تمرکززدایی، مقاومت در مقابل تهاجم فرهنگی، حمله به توسعه سیاسی، معرفی احمدی‌نژاد به عنوان یک فرد دانشگاهی و یک مدیر کارآمد» ارزیابی کرده‌اند.
به باور اینان، «گفتمان سیاسی احمدی‌نژاد از مفصل‌بندی برخی نشانه‌های گفتمان انقلاب و گفتمان سنتی دهه ٧٠ حاصل شده است». «مردم» کلیدواژه‌ای بود که در سخنرانی‌ها و تبلیغات احمدی‌نژاد بسیار بر آن تاکید می‌شد «مردم» در گفتمان احمدی‌نژاد طنینی مشابه گفتمان سنت‌گرایی دهه ٦٠ دارد. او بارها بر «متن مردم» تاکید می‌کند که بیشتر یادآور بسیج توده‌ای دهه ٦٠ است».
نویسندگان این نوشتار، گفتمان احمدی‌نژاد «در تعامل و تقابل با گفتمان‌های دیگر از جمله گفتمان رقیب» شکل گرفته بود «برای نمونه احمدی‌نژاد به «توسعه سیاسی»، «توسعه وارداتی» و «دموکراسی غربی» حمله می‌کند و در واکنش به دال «توسعه سیاسی» در گفتمان اصلاحات، از دال «رشد سیاسی» استفاده می‌کند یا مثلا دال «توسعه اقتصادی اسلامی» در گفتمان احمدی‌نژاد در واکنش به دال «توسعه اقتصادی» در گفتمان اصلاحات پدیدار می‌شود».
او با تاکید بر شعار «آوردن پول نفت بر سر سفره مردم» توانست ادبیاتی تازه در زمینه تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری پدید آورد، به ویژه پس از دوران هشت ساله اصلاحات که توسعه سیاسی، آزادی و جامعه مدنی، باورها و شعارهای غالب آن را دربرمی‌گرفت. او می‌کوشید با پدیدآوردن دوگانه گفتمان خود در برابر هاشمی‌رفسنجانی و معرفی او به عنوان نماینده «وضع موجود»، فضای رقابتی را بدین‌سو کشانده، خود را سرانجام به عنوان «نماینده و سخنگوی مردم معترض به وضع موجود» در انتخابات پیروز کند.
هاشمی ٢٠٠٥، کروبی سمج و معین دموکراسی‌خواه
علی‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی، مهدی کروبی و مصطفی معین در سوی دیگر انتخابات به عنوان نمایندگان طیف‌های مهم سیاسی کشور جای گرفته بودند. هاشمی‌رفسنجانی با شعارهایی چون «همه با هم، کار برای سربلندی ایران اسلامی و دولت پاسخگو» برنامه‌های خود را چنین بیان می‌کرد «برای معیشت اقشار نیازمند و امنیت فردی و اجتماعی مردم، امنیت شغلی و سرمایه و توسعه ایران اهتمام بیشتری خواهم کرد. من به موازنه مثبت در روابط بین‌الملل اعتقاد دارم که باید به منافع متقابل اندیشید».
رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام که ادبیاتی دگرگونه نسبت به دو دوره پیشین حضور و پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری برگزیده بود، تصریح می‌کرد: «مخالف افراط و تفریط، و روش اعتدال را می‌پسندم. دولت پاسخگو باید حقوق شهروندی و اجتماعی مردم را به رسمیت بشناسد و یک تعادل عملی و منطقی بین مردم و حکومت برقرار باشد که در این راستا نقش نهادهای نظام و نهادهای مدنی قابل توجه است».
هواداران وی که شعار «هاشمی ٢٠٠٥» را بر پوسترهای تبلیغاتی او نقش بسته بودند، می‌کوشیدند تصویری نو و روزآمد، از هاشمی‌رفسنجانی به ویژه در زمینه‌های سیاسی و اجتماعی بنمایانند. «پیچیدگی اوضاع و نیاز به حضور هاشمی در صحنه، تاکید مداوم بر شرایط خاص ایران، تاکید بر اعتدال و فراجناحی بودن هاشمی، ارتباط مناسب هاشمی با مدیران اجرایی، تداوم توسعه و سازندگی و نگاه مثبت غرب به هاشمی مضامین عمده تبلیغاتی هاشمی» برشمرده می‌شد «در گفتمان سیاسی هاشمی، عناصری از دو گفتمان سنت‌گرایی ایدئولوژیک و گفتمان توسعه دیده می‌شود».
مهدی کروبی، رئیس مجلس شورای اسلامی، دیگر نامزد مطرح این دوره انتخابات ریاست جمهوری به شمار می‌آمد که در سخنرانی‌ها و موضع‌گیری‌هایش اعلام می‌کرد «تلاش خواهم کرد که از نیروهای مجرب، قومیت‌ها و مذاهب مختلف در کار اجرایی خود استفاده کنم. بنایم بر شایسته‌سالاری و استفاده از اقوام و مذاهب مختلف است». او همچنین وعده می‌داد: «برای خدمت به همه مردم به ویژه در مناطق محروم و مرزی حداکثر تلاش را خواهم کرد.
وعده‌هایی را که می‌دهم با سماجت پیگیری خواهم کرد و اگر در مقابل وعده‌هایم مانع به وجود آید و قدرت اجرای آن را پیدا نکنم به جای توجیه و تفسیر، ... به مردم می‌گویم و از آنها عذرخواهی می‌کنم». کروبی شعارهای «دولت مقتدر و کارآمد برای توسعه پایدار و ای ایران ای مرز پرگهر» را برای پوسترهای تبلیغاتی خود برگزیده بود. آن‌گونه که محمدرضا تاجیک و محمد روزخوش بررسی‌کرده‌اند: «تاکید بر ویژگی‌های فردی کروبی مانند عملگرا بودن و صراحت لهجه و پذیرش حرکت درون چارچوب نظام، بهبود معیشت مردم و اعطای ٥٠ هزار تومان به هر ایرانی بالای ١٨سال، اهمیت قومیت‌ها و لزوم بهبود شرایط آنان مهمترین مضامین عمده در تبلیغات کروبی بود».
در کنار اشتباه‌های تاکتیکی و نامزد غیر جذاب برای جامعه، شعارها و برنامه‌های اصلاح‌طلبان که دو دولت هفتم و هشتم را در دست داشتند، چندان به ذایقه جامعه آن روز ایران خوش نمی‌آمد. مصطفی معین، شعارهایی چون «شهروند توانمند، توسعه همه‌جانبه و دانایی‌محور، دولت دموکراتیک و توسعه‌گرا» برای خود برگزیده بود که نتوانست نگاه رأی‌دهندگان را به خود بکشاند.
در آن هنگامه تبلیغاتی که یک نامزد می‌کوشید با شعار وسوسه‌کننده و عوام‌فریبانه «نفت بر سر سفره‌های مردم»، بخش‌هایی گسترده از طبقات محروم و نیازمند را جذب کند، برنامه‌هایی چون «تشکیل جبهه دموکراسی و حقوق بشر، دفاع از حقوق غیرخودی‌ها، دفاع از اقلیت‌های قومی و مذهبی، رعایت حقوق شهروندان، دفاع از آزادی مطبوعات، توسعه علمی و دانایی‌محور» خریداری چندان نیافت.
پیروز یک نزاع گفتمانی که بود؟
نهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری به گونه‌ای نفسگیر به دور دوم رسید. با وجود اعتراض‌هایی که پاره‌ای کاندیداها همچون مهدی کروبی نسبت به شمارش رأی‌ها در دوره نخست داشتند، اما محمود احمدی‌نژاد توانست در دور دوم با پیروزی بر هاشمی‌رفسنجانی به ریاست‌جمهوری برسد.
تحلیلگران سیاسی و پژوهشگران عوامل گوناگون برای پیروزی وی در این دوره برشمرده‌اند؛ به باور نویسندگان نوشتار «بررسی نهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری ایران از منظر تحلیل گفتمان»، این دوره انتخابات یک «نزاع گفتمانی» در خود داشت «در مرحله دوم که هاشمی، از سوی بسیاری از مردم نماد وضع موجود شناخته می‌شد و نمی‌توانست به هژمونی دست یابد، گفتمان احمدی‌نژاد یک گفتمان در دسترس بود و گزینه متفاوتی تلقی شد. ... در این نزاع گفتمانی، گفتمان احمدی‌نژاد به دلیل قابلیت دسترسی بالاتر به پیروزی دست یافت».
صدای پای پوپولیسم می‌آید
پیروزی محمود احمدی‌نژاد در نهمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری، آغاز یک دوره تازه در پهنه سیاست ایران برشمرده می‌شود. او با رفتارهای ویژه خود، کنش‌های هم‌ذات‌پندارانه با مردم عادی همچون سبک ویژه پوشش و خوی تاختن بی‌مهابا به پاره‌ای نامزدها و نشاندن آنها در جایگاه نظم موجود و به کاربستن روش‌هایی برای نمایاندن اعتراض مردم عادی به آن نظم و سرانجام بکارگیری شعارهای محبوب بخش‌های نادیده‌گرفته‌شده جامعه ایران آن روز توانست موجی تازه پدید آورد.
پاره‌ای شعارهای او هرچند در هشت دوره پیشین انتخابات ریاست جمهوری اسلامی بی‌پیشینه نبود، اما نتیجه انتخابات و رفتار بخش‌هایی از حاکمیت نشان می‌داد زمینه‌هایی مناسب برای پذیرش آنها در جامعه وجود دارد که سیاست‌ورزان دیگر نادیده گرفته یا می‌کوشیدند از آنها دوری کنند. آن پیروزی یک هشدار مهم برای جامعه ایران دربرداشت؛ پوپولیسم از آنچه می‌پندارید به شما بسیار نزدیک‌تر است ...
مهدی یساولی
- 18
- 4
