سردرگمی هسته ای در دولت رئیسی؛ وضعیت مذاکرات برجامی چه می شود؟

پرونده هسته‌ای و مذاکرات برجامی روز‌به‌روز به موضوعی پیچیده‌تر بدل می‌شوند و شاهدش هم اخبار اخیر. از اظهارات دیروز حسین امیرعبداللهیان در جلسه غیرعلنی مجلس گرفته تا مواضع اروپایی‌ها و تحلیل‌هایی که درباره سفر انریکه مورا به ایران می‌شود.

آخرین اتفاقی که در این زمینه رخ داده همان است که معاون جوزب بورل، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، یک آخر هفته را در تهران گذراند و با مقامات ایرانی توافق کرد و آن‌طور که نشریه «پولیتیکو» گزارش کرده، نتوانست ایران را متقاعد کند! این نشریه به نقل از یک مقام ارشد اتحادیه اروپا نوشته است: «به نظر می‌آید گفت‌وگوها با ایران به بن‌بست رسیده است.»

البته «بن‌بست» هم وصف بدبینانه‌ای است زیرا حداقل این است که طرفین تصمیم گرفته‌اند گفت‌وگوها را در بروکسل ادامه دهند و روسیه هم بلافاصله بعد از ملاقات انریکه مورا با علی باقری در ایران واکنش مثبتی نشان داده بود.

پیچیدگی قضیه اما از آن رو است که دلایل کافی برای خوش‌بین شدن در دست نداریم. آنچه هم که تحلیل و پیش‌بینی اوضاع را سخت‌تر می‌کند اظهارات دیروز وزیرخارجه کشورمان در جمع مجلسیان است.

اظهارات غیرعلنی

حسین امیرعبداللهیان صبح دیروز به بهارستان رفت و در یک جلسه غیرعلنی با نمایندگان از آخرین وضعیت مسائل سیاست خارجی به خصوص برجام گفت. بعد از این جلسه بود که بهروز محبی نجم‌آبادی نماینده مجلس عنوان کرد: «به اذعان وزیر امور خارجه کشورمان، قانون اقدام راهبردی لغو تحریم‌ها مورد توجه خاص کشورهای موثر جهان قرار گرفته است و همه پیامی روشن و جدی را دریافت کرده‌اند. دولت با این ابزار قدرتمند مذاکرات را هفته جاری آغاز خواهد کرد.»

شروع مذاکرات برجامی وین در هفته جاری اما چیزی نیست که بر اساس روایت علیرضا سلیمی از حرف‌های امیرعبداللهیان محتمل به نظر برسد! این عضو هیات رییسه مجلس در توضیح آنچه در جلسه دیروز گفته و شنیده شد، اظهار کرد: «امیرعبداللهیان درباره مذاکرات هسته‌ای به صراحت اعلام کرد که سیاست جمهوری اسلامی اقدام در برابر اقدام و عمل در برابر عمل است و آمریکایی‌ها باید حسن‌نیت و صداقت خود را نشان دهند.»

این بخش از سخنان وزیر خارجه به فرض اینکه دقیق نقل شده باشد، مصداق یک خبر خوب است چون ایران پیش‌تر اصرار داشت که آمریکا باید همه تحریم‌های برجامی و غیربرجامی را لغو کند، به تعهدات برجامی برگردد و ما هم راستی‌آزمایی کنیم و… بنابراین سخن گفتن از سیاست اقدام در مقابل اقدام یا همان راهبرد گام به گام به معنی نرمش به خرج دادن است.

این خوش‌بینی اما دوام نمی‌آورد زیرا سلیمی در ادامه مصاحبه خود به نقل از آقای وزیر گفته که «ایالات متحده حتما باید اقدام جدی قبل از مذاکره را انجام دهد، ضمن اینکه بنای تهران آن است که مذاکره را از زمانی که ترامپ از برجام خارج شد، دنبال کند نه موارد دیگر را.» این هم یعنی ایران برای نشستن پای میز مذاکره پیش‌شرط دارد؛ شرطی که دقیقا هم نمی‌دانیم چیست. البته با توجه به اظهاراتی که قبلا امیرعبداللهیان در یک برنامه تلویزیونی درباره لزوم آزادسازی پول‌های ایران کرده بود تا حدی قابل حدس است.

البته سخنان امیرعبداللهیان در مجلس آن‌طور که سلیمی به «فارس» گفته نکات قابل توجه دیگری هم دارد که تحلیلگران را برای رسیدن به یک نتیجه مشخص به مشکل می‌اندازد.

اشتباه محاسباتی و پیش‌شرط علنی

جاوید قربان‌اوغلی دیپلمات پیشین در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» به بیان تحلیل خود از وضعیت پرونده هسته‌ای و اظهارات اخیر امیرعبداللهیان پرداخت. او در پاسخ به اینکه اقدام جدی که ایران تاکید دارد آمریکا قبل از شروع مذاکرات انجام دهد، چیست؟ گفت: «آقای امیرعبداللهیان قبلا هم چنین اظهارنظری کرده و گفته بود که آمریکایی‌ها برای نشان دادن حسن‌نیت خود باید ۱۰ میلیارد دلار از پول‌های ما را آزاد کنند. من نمی‌دانم چه دلیلی وجود دارد که او اصرار دارد این مسائل را به صورت علنی بیان کند چون معمولا این نکات در مذاکرات دو طرف مطرح می‌شود. بیان علنی سبب می‌شود که آمریکایی‌ها آن را نوعی باج‌خواهی یا اعمال فشار ایران تلقی می‌کنند. تصور می‌کنم که این راهبردی نیست که به نتیجه برسد و آمریکایی‌ها این کار را نمی‌کنند.»

وی در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه آیا سخن گفتن از سیاست اقدام در مقابل اقدام نوعی عقب‌نشینی از مواضع قبلی است، گفت: «برداشت من هم همین است. ما قبلا مواضع دیگری از تیم دولت جدید می‌شنیدیم. تصور می‌کنم که تناقضات جدی در تیم سیاست خارجی آقای رییسی وجود دارد و شاهد هماهنگی در اعلام مواضع نیستیم. ظاهرا جایی که مواضع افراد ذی‌مدخل را با هم هماهنگ کند وجود ندارد. از سخنگوی وزارت امور خارجه که کمترین نقش را دارد و اعلام مواضع از جای دیگری به او دیکته می‌شود تا آقای امیرعبداللهیان و آقای باقری‌ کنی که البته کمتر صحبت کرده است. این ناهماهنگی اصلا به نفع ما نیست.»

این تحلیلگر مسائل بین‌المللی افزود: «به نظر می‌رسد این اظهارنظر آقای امیرعبداللهیان یک عقبگرد است. اگرچه من عقب‌نشینی را مفید می‌دانم چون ما باید سیاست معطوف به نتیجه را در پیش بگیریم، نه سیاست معطوف به مذاکره که معلوم نیست به کجا برسد. این قسمت از حرف‌های آقای امیرعبداللهیان را می‌شود در مسیر مذاکره‌ای که باید آغاز شود، در نظر گرفت.»قربان اوغلی همچنین درباره اینکه آیا نرمش ایران و پذیرش سیاست گام به گام موجب نمی‌شود که طرف مقابل هم پیش‌شرط ایران را بپذیرد؟ گفت: «تا وقتی که مشخص نباشد اقدام جدی مدنظر آقای امیرعبداللهیان دقیقا چیست، نمی‌توان اظهارنظر کرد. از سوی دیگر با توجه به وضعیت اقتصادی که به شدت نیازمند پول هستیم، فکر می‌کنم منظور او معطوف به آزادسازی پول‌های بلوکه شده ایران باشد اما نمی‌توان اطمینان داشت که این گمانه، لزوما مقرون به صحت باشد.»

وی ادامه داد: «آنچه مسلم است بیان علنی این مسائل از این جهت که طرف مقابل احساس فشار کند، مناسب نیست و هیچ کشوری در چنین شرایطی آن را نمی‌پذیرد. در اینکه باید پول‌های ما را آزاد کند تردیدی نیست اما این مساله الان به موضوعات متعددی مانند مذاکرات هسته‌ای و احیای برجام و FATF و… سنجاق شده، پذیرش آن را تا حدی غیرممکن می‌کند. بهتر است که این مسائل در قالب مذاکرات پیگیری شود.»

مواضع پارادوکسیکال

این دیپلمات پیشین در ادامه گفت: «نکته دیگر اینکه امیرعبداللهیان در مجلس مطالبی را گفته که تا حدی سوال‌برانگیز است. نخست بحث پایبندی ایران به قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌هاست. بند هفت آن قانون که پارسال تصویب شد، الزام لغو همه تحریم‌ها اعم از هسته‌ای، موشکی، تروریسم و حقوق بشر است. اگر پایبندی ما منوط به لغو این تحریم‌هاست، یعنی اگر لغو نشود، مذاکرات شروع نخواهد شد؟»

وی افزود: «نکته دوم که پارادوکسیکال به نظر می‌رسد این است که از آقای امیرعبداللهیان نقل شده که ما مسیر اقتصاد کشور را از مذاکرات هسته‌ای جدا می‌کنیم یا به تعبیر ایشان «اقتصاد را شرطی نمی‌کنیم.» من این را بیشتر شوخی می‌دانم چون آن‌طور که همگان می‌دانند چه بخواهیم و چه نخواهیم اقتصاد ما به صورت کامل و نه حتی ۸۰، ۹۰ درصد به مسائل بین‌المللی و به خصوص برجام گره خورده و در واقع گروگان آن است. البته قبول دارم که اگر اقتصاد کشور شفاف‌سازی شود، با رانت و فساد مبارزه کنیم، قوانین را اصلاح کنیم و… شاید بخشی از مشکلات حل شود اما این کافی نیست.»

او تاکید کرد: «من درک نمی‌کنم که در چنین وضعیت داخلی و بین‌المللی منظور آقای امیرعبداللهیان از شرطی نکردن اقتصاد و جداسازی آن از مذاکرات چیست. توصیه می‌کنم که مسوولان سیاسی و دست‌اندرکاران در انتخاب واژه‌ها و عبارت‌ها دقت بیشتری به خرج دهند.»

شروع کدام مذاکرات؟

قاسم محبعلی مدیرکل سابق خاورمیانه در وزارت خارجه نظری مشابه قربان‌اوغلی دارد. به خصوص که او هم معتقد است تیم سیاست خارجی در دولت جدید دچار نوعی سرگشتگی است و این اصلا خوب نیست.

وی در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» درباره اقدام جدی مورد نظر ایران که امیرعبداللهیان از آن سخن گفته است، گفت: «احتمالا منظور از اقدام جدی بحث آزاد‌سازی پول‌های ایران است چون او قبلا عددی را در این رابطه اعلام کرده بود. البته من فکر نمی‌کنم که چنین شرطی از طرف آنها پذیرفته شود و فکر نمی‌کنم که ایران در موقعیتی باشد که برای بازگشت آنها به مذاکرات شرط بگذارد. مساله ایران تحریم است و آن هم به پول و فروش نفت بستگی دارد. چیز دیگری وجود ندارد. بر این اساس ممکن است منظور ایران از اقدام جدی لغو تحریم هم باشد اما از آنجایی که بی‌اعتمادی شدید است، بعید است که قبل از انجام مذاکرات آمریکایی‌ها چنین اقدامی را انجام دهند. مگر آنکه مذاکرات پنهانی انجام شده باشد.»وی درباره اینکه چطور می‌توان به توئیت محبی نجم‌آبادی درباره شروع مذاکرات در هفته جاری امیدوار شد، گفت: «به نظرم اشاره مبهمی داشته است. نمی‌دانیم که منظور شروع مذاکراتی است که در نتیجه سفر آقای انریکه مورا به تهران قرار شد در بروکسل به صورت مقدماتی انجام شود یا مذاکرات وین. احتمالا منظور مذاکرات بروکسل است.»

به‌هم‌ریختگی در مواضع

محبعلی در ادامه گفت: «یک واقعیت وجود دارد و آن هم این است که در سیاستگذاری دولت جدید یک نوع سرگشتگی و به‌هم‌ریختگی را شاهد هستیم. یعنی یک روز می‌گویند که تیم مذاکراتی این است و فردا نظرشان عوض می‌شود. درباره بازگشت به مذاکرات هم همین‌طور. به نظر می‌رسد هنوز انسجامی در دولت جدید به وجود نیامده، اینکه چه کسی مسوول مذاکرات باشد هنوز مشخص نیست و این سرگشتگی‌ها باعث بیان این حرف‌های متناقض می‌شود.»او در واکنش‌ به تحلیل‌هایی که مبنی بر تمایل دولت جدید برای رسیدن به توافقی فرابرجامی مطرح می‌شود نیز گفت: «پیگیری توافق فراتر از برجام از سوی ایران چندان منطقی نیست زیرا مفهوم توافق فراتر از برجام این است که درباره توافق بعد از ۲۰۲۳ صحبت شده و همچنین به موضوعات موشکی، حقوق بشری و خاورمیانه‌ای هم پرداخته شود. اگر منظور از مذاکرات فراتر برجام، پرداختن به اینها باشد که غرب استقبال می‌کند اما غیر از این ممکن نیست. طبیعی است که ایران نمی‌تواند خواسته‌هایی فراتر از برجام داشته باشد و به موضوعات مورد علاقه آنها توجه نکند.»خلاصه اینکه نگاهی به اظهارات مقامات داخلی و خارجی درباره برجام نشان می‌دهد که اگر چه همه طرف‌ها سعی دارند مدام امیدوار بوده و برای بازگشت به مذاکرات راه‌هایی را امتحان کنند اما اوضاع اصلا خوب نیست و مشخصا در ایران سرگشتگی و بلاتکلیفی‌هایی وجود دارد که اگر هرچه سریع‌تر رفع نشود، آسیب‌زا خواهد بود.

آرزو فرشید