مذاکرات در جزیره ثبات می‏‌ماند؟

همزمان الدار مامدوف، مشاور سیاسی سوسیال‌دموکرات‌‌‌‌‌‌ها در کمیته پارلمان اروپا روز پنج‌‌شنبه گذشته در توییتی از ناکام ماندن تلاش‌‌‌‌‌‌ها برای استفاده از اعتراضات ایران با هدف تعلیق مذاکرات برجامی در پارلمان اروپا خبر داد و نوشت: «متمم تعلیق مذاکرات برجامی با ۴۶۹ رای مخالف و ۸۸ رای موافق شکست خورده است.» وی در توییتی از حمایت قاطع این پارلمان از ازسرگیری مذاکرات وین جهت احیای برجام خبر داد. این رای‌‌گیری و نتیجه آن بیانگر آن است که با وجود انتقاد بروکسل نسبت به برخی رفتارهای تهران و حتی تلاش برای استفاده از ابزار تحریم و فشار با هدف تغییر رفتار تهران اما پایتخت‌‌های اروپایی در رابطه با برجام می‌خواهند با استفاده از ابزارهای دیپلماتیک هر طور که شده این توافق ناتمام را به سرانجام برسانند.

از سوی دیگر در دور تازه فشارها از سوی کشورهای اروپایی در قبال ناآرامی‌‌ها در ایران، هفته گذشته آلمان، فرانسه، دانمارک، اسپانیا، ایتالیا و جمهوری چک ۱۶ پیشنهاد برای اعمال تحریم‌های جدید اتحادیه اروپا علیه ایران ارائه دادند و قرار است وزرای خارجه اتحادیه اروپا در نشست ۱۷ اکتبر (۲۵ مهر) درباره تحریم‌های جدید تصمیم‌گیری کنند. در ابعاد دیگر فشارها بر ایران نیز هفت کشور آلمان، فرانسه، هلند، اتریش، بلژیک، اسپانیا و ایتالیا از شهروندان خود خواسته‌‌‌‌اند تا سریعا خاک ایران را ترک کنند. وزارت خارجه هلند علاوه بر این، وضعیت سراسر ایران برای سفر را «قرمز» اعلام کرد و به تمامی اتباعش توصیه کرده از سفر به ایران خودداری کنند.

در عین حال روز جمعه گذشته خبری منتشر شد مبنی بر اینکه یک مهاجم مسلح به سلاح سرد به سفیر ایران در دانمارک حمله‌‌ور شده است؛ البته سفیر ایران صدمه‌‌ای ندیده است. با توجه به افزایش تنش‌‌ها بین تهران و بروکسل بر سر ناآرامی‌‌ها در ایران و مسائل حقوق بشری از یک سو و تلاش و تاکید اتحادیه اروپا و شخص جوزپ بورل بر پیگیری گفت‌وگوهای برجامی از سوی دیگر این پرسش جدی مطرح است که آیا این تنش‌‌ها به گفت‌وگوهای برجامی تسری پیدا نمی‌کند؟ همچنین چطور می‌توان در این شرایط پرتنش از مذاکرات محافظت کرد. آن هم در حالی که اتحادیه اروپا به عنوان تسهیلگر بین ایران و آمریکا در موضوع برجام، تحریم‌های تازه‌‌ای را علیه ایران در دستورکار دارد که منجر به افزایش تنش بین طرفین خواهد شد. در این خصوص امیرعبداللهیان در گفت‌وگو با بورل هشدار داد که اگر اتحادیه اروپا بر اساس اتهامات بی‌‌اساس، اقدام سیاسی شتابزده‌‌ای کند، به آن پاسخ متقابل می‌‌دهیم. در عین حال این سوال هم مطرح می‌شود که در صورت تداوم این بحران در ایران و افزایش تنش‌‌ها بین ایران و اروپا شاهد چه سناریوهایی خواهیم بود؟

ایران و اروپا به برجام نیاز دارند

عبدالرضا فرجی‌‌راد، استاد ژئوپلیتیک دانشگاه در گفت‌وگو با روزنامه «دنیای اقتصاد» گفت: «مساله تنش‌‌های داخلی ایران با توجه به تظاهراتی که در بیرون از کشور و به‌ویژه در کشورهای اروپایی توسط ایرانیان انجام شد، دولت‌های اروپایی را حساس کرده و لذا شاهد عکس‌‌العمل‌‌هایی از سوی آنها بودیم؛ از جمله بیانیه دادند و قرار است به زودی تحریم‌هایی علیه برخی مقامات حقیقی و حقوقی اعمال کنند.» به گفته این استاد دانشگاه مساله هسته‌‌ای برای اروپا بسیار مهم است و می‌خواهند هرچه زودتر در این رابطه به نتیجه برسند؛ وی ادامه داد: «‌آنها نگران هستند که اگر مساله داخلی ایران حساس‌‌تر شود منجر به آن شود که مواضع اروپا و ایران از منظر سیاست خارجی از هم دورتر ‌‌شود و روی مذاکرات و نتیجه‌‌گیری آن اثر منفی برجای بگذارد.» این کارشناس همچنین تاکید کرد که اگر مساله هسته‌‌ای ایران حل نشود و توافق اعلام نشود، می‌تواند در منطقه باعث بروز بحران شود که این بحران به ضرر اروپا نیز هست.

فرجی‌‌راد با اشاره به اینکه واکنش کشورهای اروپایی به مسائل داخلی ایران و مساله هسته‌‌ای می‌توانند روی هم تاثیر بگذارند، گفت: «‌ولی در این صورت یعنی در صورت تسری واکنش‌‌های اروپا به مذاکرات هسته‌‌ای، هر دو طرف ضرر می‌کنند.» استاد دانشگاه با بیان این موضوع که تهران و بروکسل نمی‌خواهند این مسائل روی هم اثر بگذارد درباره دلایل این نگرش توضیح داد: «‌از یکسو اروپا نگران است که این دور شدن دو طرف، روی مساله هسته‌‌ای اثر بگذارد و ایران پای میز مذاکره حاضر نشود و از سوی دیگر ایران نیز این دغدغه را دارد که با توجه به اقتصاد شکننده و بالا رفتن قیمت دلار و نیز مشکلاتی که مسائل داخلی بر اقتصاد تحمیل می‌کند، این توافق به انجام نرسد و اوضاع بدتر شود.»

دو مسیر متفاوت هسته‌‌ای و حقوق بشر

بهزاد احمدی‌لفورکی، کارشناس مسائل اروپا نیز درباره نگاه اروپا به دو مساله حقوق بشر و هسته‌‌ای در ایران برای «دنیای اقتصاد» توضیح داد که نه تنها اروپا بلکه آمریکا نیز پنج منع گسترش و به دنبال آن پنج دستور کار مشخص درباره ایران دارند که شامل موارد زیر است؛ ۱- منع گسترش هسته‌‌ای ۲- منع گسترش منطقه‌‌ای یا همان جلوگیری از نفوذ منطقه‌‌ای ایران ۳- منع گسترش موشکی ۴- منع گسترش پهپادی ۵-منع گسترش سایبری. دو مورد آخر یعنی پهپادی و سایبری به تازگی در دستور کار آنها قرار گرفته است. احمدی تاکید کرد که دستور کار مذاکراتی این پنج منع گسترش متفاوت است؛ یعنی ممکن است غرب درباره مساله موشکی با ایران مذاکره کند اما درباره چهار مساله دیگر با ما همچنان اختلاف داشته باشد.

کارشناس مسائل اروپا در پاسخ به اینکه اروپا با این نگاه می‌تواند به گونه‌‌ای مسائل را مدیریت کند که تنش‌‌ها بر سر ناآرامی‌‌های داخلی ایران به مساله هسته‌‌ای تسری پیدا نکند، گفت: «‌بر اساس این الگو اروپا قادر است در عین اینکه موضوعی به اسم حقوق بشر را با ایران دنبال ‌کند، دستور کار مشخصی هم در ارتباط با برجام داشته باشد و آن را پیش ببرد.» وی با اشاره به اینکه این دو موضوع تداخلی با هم ندارند، ادامه داد: «‌البته اگر دولت‌های اروپایی‌‌ در این وضعیت بخواهند با ایران توافق کنند هزینه‌های مدنی برای‌‌شان دارد؛ این در حالی است که آنها در عالم عمل حاضرند این هزینه‌ها را بدهند تا توافق انجام شود.» احمدی در رابطه با نگاه ایران نیز توضیح داد: «‌به نظر من ایران هم همین نگاه را دارد و واقع‌‌گراست و این موضوع را می‌توان از تبادل زندانیان با آمریکا متوجه شد.»

اهرم فشار جدید بروکسل

همچنین مرتضی مکی، دیگر کارشناس مسائل اروپا نیز در توضیح اقدامات دولت‌های اروپایی در قبال ناآرامی‌‌ها در ایران و ارتباط آن با برجام گفت: «این اقدام دولت‌های اروپایی در فراخوانی اتباع‌‌شان از ایران و طرح اعمال تحریم‌هایی علیه جمهوری اسلامی ایران تاحدود زیادی به فرصت‌‌طلبی این دولت‌ها از تحولات داخلی ایران برای اعمال فشار سیاسی به تهران بازمی‌‌گردد.» وی توضیح داد که موضوع ادامه مذاکرات احیای برجام از نگاه دولت‌های اروپایی همان بحث محدودیت برنامه‌های هسته‌‌ای ایران است و آنها تصور می‌کنند با فراخوانی اتباع‌‌شان از ایران و طرح اعمال تحریم‌هایی علیه ایران می‌توانند تاحدودی در شرایط فعلی از این اقدامات به عنوان ابزار فشار و در جهت احیای برجام استفاده کنند.

به گفته این کارشناس در واقع دولت‌های غربی می‌خواهند با اهرم‌‌سازی علیه ایران و با دادن کمترین امتیاز بیشترین دستاورد را از احیای برجام داشته باشند؛ ضمن اینکه علاوه بر ایران، غرب نیز به این توافق نیاز دارد و به آن به عنوان یک دستاورد مهم از جهت نظارت بر برنامه‌های صلح‌‌آمیز هسته‌‌ای ایران می‌‌نگرد. مکی در نهایت گفت: «‌این اقدام دولت‌های اروپایی یعنی افزایش سطح تنش با ایران در حوزه مسائل داخلی کشور از یکسو و پیگیری ادامه مذاکرات برجام از سوی دیگر به این دلیل است که می‌خواهند با استفاده از این ابزار که اکنون به دست آورده‌‌اند، نظارت جدی‌‌تر و دقیق‌‌تری بر عرصه سیاسی و برنامه‌‌ هسته‌‌ای داشته باشند.»

با این اوصاف سه احتمال و گزینه پیش‌روی برجام و مذاکرات هسته‌ای قرار دارد؛ نخست اینکه مذاکرات هسته‌ای و تنش‌ بین تهران و بروکسل بر سر ناآرامی‌ها در ایران دو مسیر متفاوت و جدا را طی کند و اقدامات اتحادیه اروپا بر روند مذاکرات هسته‌ای تاثیری برجای نگذارد؛ دوم اینکه این احتمال مطرح است کشورهای اروپایی بخواهند از مسائل داخلی ایران و تشدید فشارها بر دولت به عنوان اهرم فشار برای پیشبرد مذاکرات استفاده کنند. درگزینه سوم هم  ممکن است این تنش‌ها به ویژه در صورت تداوم بر مذاکرات تاثیر بگذارد و گفت‌وگوها تحت تاثیر آن به نتیجه مطلوب منتهی نشود.