روایت دانشجویان از ناصر کاتوزیان

ناصر کاتوزیان حقوق‌دان، استاد دانشگاه و یکی از نویسندگان پیش‌نویس قانون اساسی بود که ١١ شهریور ٩٣ درگذشت. عبدالصمد خرمشاهی، نعمت احمدی و صالح نیکبخت از جمله حقوق‌دانان و وکلایی هستند که روزگاری سر درس ناصر کاتوزیان نشسته‌اند. به گزارش داتیکان، نعمت احمدی با اشاره به اینکه شاید من میان دانشجویان دکتر کاتوزیان، بیشترین واحد را با ایشان گذرانده باشم، گفته است:

«علاوه بر مقدمه علم حقوق و فلسفه علم حقوق، من تمامی دروس مدنی‌ را نیز با ایشان سپری کردم. هرچند دکتر کاتوزیان بیان خوبی نداشت، ولی کلاس‌های درس ایشان بسیار جذاب بود. کلاس‌های درس ایشان بسیار آکادمیک و منظم بود. برای کلاس درس ایشان باید همواره با مطالعه وارد کلاس می‌شدیم و اگر این‌چنین بود، می‌توانستیم استفاده دوچندانی از کلاس درس ایشان داشته باشیم، این یکی از ویژگی‌های کلاس‌های دکتر کاتوزیان بود. به نظر من انقلاب فرهنگی و اخراج ایشان از دانشگاه اگرچه اجحاف بسیار بزرگی به ایشان بود، ولی این اخراج دکتر کاتوزیان را دکتر کاتوزیان کرد.

اکثر تألیفات ایشان حاصل این دوره خانه‌نشینی بود، در واقع این خانه‌نشینی یک لطف بسیار بزرگ به جامعه حقوقی بود. به نظر من دکتر کاتوزیان مثل آب نرم و مثل آب سخت بود. هیچ‌چیزی سخت‌تر و نرم‌تر از آب نیست. آقای دکتر کاتوزیان در مقابل شرایط مانند آب بود؛ اجحاف به ایشان باعث شد از جنبه سختی آب استفاده کند و دست به تألیفات بسیار گران‌بهایی بزند. به‌طورکلی من تألیفات حوزه حقوق را به قبل و بعد از کاتوزیان تقسیم می‌کنم،

زیرا پیش از تألیفات ایشان در حوزه حقوق خصوصی و مدنی به‌جز تألیفات چند نفر از جمله دکتر سیدحسن امامی، تألیفات خاص و پربار دیگری نداشتیم. در این میان دکتر امامی تألیفات ویژه‌ای داشت که آن هم ناشی از حوزه‌رفتن و البته تحصیل ایشان در فرانسه بود. به باور من دکتر امامی در شش جلد کتاب مدنی خود مانند طبری در حوزه تاریخ عمل کرده بود. نعمت احمدی با اشاره به اینکه در واقع در پیش‌نویس اولیه قانون اساسی، آنچه دکتر کاتوزیان به دنبال آن بود، حاصل نشد، گفته است: «به نظر من اگر متنی که دکتر کاتوزیان در تدوین آن نقش داشت،

به تصویب می‌رسید، متفاوت از قانون فعلی بود. در همان دوره شورای انقلاب هم متنی را تهیه کرده بود که فارغ از این متن بود. لازم به ذکر است که پیش‌نویس نخست در ١٦٠ اصل تدوین شد، ولی قانونی که بعد به تصویب رسید و امروز نیز در کشور حکم‌فرماست، ١٧٧ اصل دارد». عبدالصمد خرمشاهی هم با بیان اینکه هر چیزی عشق می‌خواهد، گفته است: «مرحوم کاتوزیان عاشق حقوق مدنی و کار تدریس بود. به خاطر دارم که ایشان می‌گفتند بدون کتاب حقوق مدنی نمی‌توانند حتی قدمی از قدم بردارند. من همیشه عاشق مسائل جزائی بودم،

ازاین‌رو علاقه کمتری به حقوق مدنی داشتم و معمولا کمترین نمراتم را از استاد کاتوزیان می‌گرفتم. به خاطر دارم در یکی از امتحانات نمره کمی گرفتم و رفتم خدمت استاد کاتوزیان و با گلایه گفتم این چه نمره‌ای است که به من داده‌اید؟ به ایشان گفتم من همیشه نمرات خوبی می‌آورم، برای همین از شهریه معاف می‌شوم و با کلی سروصدا گفتم این نمره بسیار پایینی است که به من داده‌اید. مرحوم کاتوزیان هم با صبوری من را به اتاقش فراخواند و برگه امتحان من را آورد.

گفتند بیا باهم سؤالات را دوباره بخوانیم، از ساعت ٩ صبح تا نزدیک ظهر سؤالات را یک به یک با من بحث می‌کردند. فقط از افرادی همچون دکتر کاتوزیان برمی‌آید که برای چنین مسئله‌ای آن‌قدر وقت بگذارد و با صبوری پاسخ بدهند». خرمشاهی افزوده است: «بعضی اوقات بین بچه‌ها صحبت می‌شد که چه زمانی آقای کاتوزیان می‌خندد؛ البته هیچ‌گاه اخمو نبودند، ولی در کلاس درس اصلا اهل شوخی نبودند.

دکتر کاتوزیان مرد بسیار صبور و با حوصله‌ای بود و برخلاف بعضی از استادان که معمولا با هیجان تدریس می‌کردند، ایشان بسیار با صبوری و انرژی زیاد سعی می‌کردند مباحث را به دانشجویان آموزش بدهند که این یکی از مهم‌ترین وجوه تمایز ایشان با دیگر استادان بود». صالح نیکبخت هم با بیان اینکه اولین درسی که من با مرحوم کاتوزیان داشتم، مقدمه علم حقوق بود، گفته است: «استاد کاتوزیان در آن زمان درس مقدمه علم حقوق را طوری ارائه می‌کردند که در گذشته نمونه آن دیده نشده بود.

این درس بسیار سخت و پیچیده تنظیم شده بود و از مباحث فلسفی از جمله نظریات کانت نیز در کلاس درس صحبت به میان می‌آمد. برای ما که درس ادبی نخوانده بودیم و در رشته علوم طبیعی تحصیل کرده بودیم، این درس خیلی سخت بود. من یک ‌بار به دکتر کاتوزیان گفتم درس مقدمه علم حقوق شما سخت است و ایشان بسیار عصبی شدند و گفتند این درس برای کسانی است که می‌خواهند وارد سیستم قضائی ایران شوند و مسئولیت بر عهده بگیرند، ازاین‌رو باید سخت باشد.