برای آنان که می‌خواهند ایران را خوب بشناسند

به گزارش ایران، با دکتر کاتوزیان پیرامون این کتاب گفت‌وگویی انجام دادیم تا مخاطب فارسی زبان پیش از اینکه ترجمه این اثر به دستش برسد از محتوای کتاب و پروژه فکری نویسنده در این کتاب مطلع شود. گزارش گفت‌وگوی ما را با او  در ادامه بخوانید:

همایون کاتوزیان، استاد دانشگاه آکسفورد، اگرچه تحصیلات رسمی دانشگاهی‌اش در حوزه اقتصاد و جامعه‌شناسی است اما همزمان مطالعاتش در زمینه تاریخ و ادبیات ایران را تا سطح پیشرفته آکادمیک ادامه داده ‌است. به این اعتبار، کتاب‌های زیادی از او حول محور سیاست، تاریخ، اقتصاد و ادبیات ایران منتشر شده است. او در اثر اخیرش با عنوان  «Iran, a Beginner’s Guide» به معرفی هرچه بهتر هویت پیچیده کشورمان در تاریخ پر فراز و نشیب آن می‌پردازد و می‌کوشد تا تاریخ هزاران ساله ایران را در کنار تاریخ معاصر آن مورد تدقیق و مداقه قرار دهد.

کاتوزیان در پاسخ به سؤال خبرنگار «ایران» درباره محتوای کتاب ۲۴۸ صفحه‌ای «راهنمایی مقدماتی درباره ایران» و پروژه فکری اش در این اثر می‌گوید: «قصدم تدوین اثر و کتابی بود با حجم کم در باب تاریخ، فرهنگ و جامعه ایران که برای مخاطب عام جامعه و دانشجویان مقطع کارشناسی مفید باشد. در این کتاب به شکلی جامع به بررسی تاریخ و ساختار سیاسی ایران پرداخته‌ام و محتوای آن بر اساس اطلاعات واقعی شکل گرفته است.»

کاتوزیان مقدمه‌ای از این کتاب را در اختیارمان قرار داد که در آن نظر برخی از محققان درباره این اثر ذکر شده بود. به‌عنوان مثال فریبا عادل‌خواه، پژوهشگر ارشد مرکز تحقیقات بین‌المللی پاریس در وصف این اثر نوشته است «کسانی که می‌خواهند ایران را خیلی خوب بشناسند باید این کتاب را بخوانند، کتاب کوتاه، سلیس و بسیار آموزنده است. تنها یک استاد برجسته مطالعات ایران می‌توانست چنین اثری به جا گذارد.»

از نگاه علی بنوعزیزی، استاد علوم‌سیاسی و مدیر برنامه‌های تمدن و جامعه اسلامی در کالج بوستون «این اثر روشن‌ترین، جذاب‌ترین و معتبرترین مقدمه برای مطالعه ایران است». نسرین رحیمیه، رئیس مرکز مطالعات ایرانی ساموئل جردن دانشگاه کالیفرنیا نیز معتقد است «کاتوزیان در این اثر پیچیده‌ترین جنبه‌های تاریخ اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران را روشن می‌کند.»

دکتر کاتوزیان در پاسخ به این پرسش که چرا با وجود تخصص‌های متعددی که دارید اما عمده ‌کارهایتان بر ایران و تاریخ آن متمرکز است، می‌گوید: «در چند دهه اخیر، ایران در مرکز امور جهانی قرار گرفته است و اخبار متنوعی از کشور منعکس می‌شود. بنابراین نیاز است که ایران و تاریخ‌مان را بدرستی به دیگران بشناسانیم.

از این‌رو بود که در این اثر سعی کرده‌ام تفاوت عمده ساختار سیاسی و اجتماعی ایران را در مقابل کشورهای اروپایی نشان دهم.»

کاتوزیان در تبیین ماهیت حکومت خودکامه و مقام شاه در سیاست ایران بر این عقیده است که ایرانیان دقیقاً به این دلیل با حکمرانان خود مخالفت می‌کردند که جان و مالشان در اختیار آنان بود. اما تقریباً همیشه از حکمرانانی که در میان آشوب ظاهر می‌شوند و نظم را برقرار می‌کنند استقبال می‌کنند. او تاریخ ایران را به چهار وضعیت «سلطه مطلق و خودکامه، سلطه ضعیف خودکامه، انقلاب و آشوب» تقسیم می‌کند.

کاتوزیان پیش از این در تشریح تاریخ ایران نظریه «جامعه کلنگی» را ارائه داده بود که البته در این کتاب هم باز به آن رجوع می‌کند و در توضیح آن به خبرنگار «ایران» می‌گوید: «تاریخ ایران به‌دلیل انقطاع‌های مکرر، نه یک تاریخ بهم پیوسته و مدون، که مجموعه‌ای متعدد از دوره‌های کوتاه مدت است. بندرت پیش می‌آید که تصمیم‌گیران در کشور ملاحظات بلندمدت داشته باشند. این اصطلاح که «تا شش ماه بعد چه کسی زنده است یا مرده» خود حاکی از نگرش عمومی مردم در ایران نسبت به زمان، پیش‌بینی و برنامه‌ریزی است.»

این استاد دانشگاه آکسفورد در تبیین بیشتر این نظریه افزود: «جامعه کوتاه مدت به این معنی نیست که ایران هیچگونه دوره بلند مدتی نداشته است. در ایران امپراطوری ساسانی و صفوی تا مدت‌های مدیدی حکمرانی می‌کردند. مفهوم «جامعه کوتاه مدت» به واقعیتی اشاره می‌کند که در هر دوره سیر جریانات اجتماعی در ایران در مقایسه با اروپا، کوتاه مدت بوده است.»

کاتوزیان درباره دلیل پیدایش این پدیده می‌گوید: «دلیل عمده این مسأله حاکمیت استبداد در تاریخ ایران بوده است که علاوه بر اثرات مخرب بسیار، اجازه نداد تا طبقات اجتماعی مستقل، بویژه نخبه‌سالاری (aristocracy) برای بلندمدت در جامعه ما شکل گیرد.»

وی در تبیین تاریخ، جامعه، سیاست و فرهنگ ایران بر چادرنشینی و تنوع زبانی و دینی ایرانیان تأکید ویژه‌ای دارد. در این باب، وی ایران را به‌عنوان چهارراهی میان غرب و شرق معرفی می‌کند که مردمش به ناچار تکنیک‌ها و روش زندگی میهمانان خارجی را یاد گرفتند.

مفهوم دیگری که در کتاب «Iran, a Beginner’s Guide» به چشم می‌خورد نظریه «ایرانیت» است که جدا از مفهوم «ملیت» برشمرده می‌شود. کاتوزیان در توضیح این نظریه می‌گوید: «ایرانیت نوعی آگاهی نسبت به همبستگی اجتماعی و فرهنگی است که مردم را از همسایه‌های یونانی، رومی، عرب، ترک، چینی و هندی متمایز می‌کند.

عوامل مهمی که پیوند ایرانیان را مستحکم می‌کرد و به آنان هویت ایرانی می‌داد، اغلب‌شان در طول تاریخ دچار تغییر شدند. با وجود این، مهم‌ترین عناصر ایرانیت، زبان فارسی، مذهب شیعه و سرزمین و قلمرو ایرانی است.»

یکی از مباحث قابل توجهی که کاتوزیان در این کتاب به آن توجه کرده «تئوری توطئه» است.

او در این باره می‌گوید: «بندرت پیش می‌آید که ایرانیان معنای ظاهری موضوعی یا رویداد، پدیده، نظر یا پیشنهادی را بپذیرند. به عبارتی، ایرانی‌ها اعتقاد دارند که ظواهر فریبنده هستند و حقیقت فرای آن است. با وجود اینکه این رویکرد را می‌توان در کشورهای اروپایی نیز مشاهده کرد، اما در ایران و برخی کشورهای شرقی ریشه‌دارتر، قوی‌تر و رایج‌تر است.» او در این کتاب دلایل این امر را واکاوی کرده است.

 «پرسونالیسم» یا «شخصی‌گرایی» از دیگر موضوعاتی است که کاتوزیان در این کتاب بر آن متمرکز شده است و آن را در ایران و ایرانیان ریشه‌یابی می‌کند. البته آنچه از این اصطلاح مدنظر او است شاید با تصور عموم هیچ شباهتی نداشته باشد. وی در مقایسه‌ای با مفاهیم اروپایی، «فردگرایی ایرانی» را کاملاً با جنبش فردگرایی لیبرال اروپایی متفاوت می‌داند و در توضیح این امر می‌گوید:

«ایرانیان خود را از کسانی که با آنان هیچ رابطه خویشاوندی یا دوستی ندارند، جدا می‌دانند و فاصله‌ها را حفظ می‌کنند. این در حالی است که در مواردی مانند تجربه انقلاب یا براندازی حکومت فاسد، همه مردم با انسجام و همدلی در کنار هم حضور پیدا می‌کنند.» او شواهد این امر را در کتاب خود طرح و عنوان می‌کند.

از طرفی، پیوند و وابستگی خانواده‌ها و دوستان صمیمی ایرانی امری ویژه و خاص است. کاتوزیان مردم ایران را «باهوش، مبتکر و هنرمند» معرفی می‌کند که قدرت انعطاف و انطباق با شرایط موجود را بخوبی دارند.

عناوین مهم فصل‌های کتاب «Iran, a Beginner’s Guide» شامل سرزمین و مردمان ایرانی، دولت و جامعه، کشمکش میان دولت و جامعه، جامعه کوتاه مدت، چادرنشینان و قومیت، ایرانیت، تئوری توطئه و پرسونالیسم است.

در تکمیل معرفی کتاب باید از قول محمد توکلی طرقی، استاد تاریخ و تمدن‌های خاور نزدیک و میانه در دانشگاه تورنتو، گفت که «این اثر، مقدمه‌ای عالی درباره سیاست و فرهنگ سیاسی ایرانی از پرشیای باستان تا جمهوری اسلامی ایران است.»

لازم به ذکر است که پیش از این، کتاب «ایرانیان» دکتر کاتوزیان با ترجمه حسین شهیدی در ایران منتشر شد که به بررسی تاریخ ایران از افسانه‌ها و اسطوره‌‌های ایران باستان تا انقلاب ۱۳۵۷ می‌پردازد.

همایون کاتوزیان ۲۶ آبان ۱۳۲۱ در تهران متولد شده است. او را در خارج از کشور اغلب به‌نام «هما کاتوزیان» می‌شناسند. او اقتصاددان، تاریخ‌نگار، دانشمند علوم‌سیاسی و منتقد ادبی است که زمینه تحقیقات مورد علاقه‌اش مسائل مربوط به ایران است.

کاتوزیان پس از فراغت از تحصیل از دبیرستان البرز و گذراندن یک سال در دانشگاه تهران، برای خواندن رشته اقتصاد به انگلستان رفت. کارشناسی خود را در سال ۱۹۶۷ از دانشگاه بیرمنگام گرفت. در سال ۱۹۶۸ کارشناسی ارشدش را از دانشگاه لندن و در سال ۱۹۸۴ دکترایش را از دانشگاه کنت در کانتربری اخذ کرد. در سال‌های بین ۱۹۶۸ تا ۱۹۸۶ در انگلستان، ایران، کانادا و ایالات متحده، اقتصاد درس داد. اما در حال حاضر، درکالج سنت آنتونی و بخش مطالعات شرقی دانشگاه آکسفورد مشغول به‌کار است.

دکتر کاتوزیان سردبیر مجله بین‌المللی ادبیات فارسی و دبیر سری کتاب‌های مطالعات ایرانی انتشارات راتلج نیز هست. او همچنین استادی مؤسسه مطالعات پیشرفته در پرینستون، استاد دانشگاه کالیفرنیا در لس‌آنجلس و سن‌دیگو، استاد دانشگاه لیدز، استادی دانشگاه کنت و دانشگاه مک‌مستر را نیز در کارنامه علمی خود دارد.

فرزانه اسکندریان