پیامدهای مرگبار تغییرات اقلیمی

دو اصطلاح تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی در اغلب مواقع به اشتباه به‌جای یکدیگر به کار می‌روند، ‌این در حالی است که گرمایش جهانی (افزایش میانگین دمای نزدیک سطح زمین) فقط نمونه‌ای از پیامدهای تغییر اقلیم به شمار می‌رود. تغییرات اقلیمی در قالب انبوهی بی‌شمار از پدیده‌های مختلف، از سیلاب‌ها و توفان‌های سهمگین گرفته تا افزایش دمای غیرمعمول ظاهر می‌شود و زندگی میلیون‌ها میلیون موجود زنده را به خطر می‌اندازد.

در ادامه با ما همراه باشید تا به بررسی عوامل و پیامدهای این آشفتگی‌های جوی بپردازیم که بقای تمام جنبندگان زمین را به چالش کشیده است.

تغییرات اقلیمی چطور رخ می‌دهد؟

ساز و کار سیستم آب‌ و ‌هوایی زمین ساده و قابل درک است. وقتی انرژی تابشی خورشید در برخورد با زمین یا ترکیبات جوی (مانند ابر یا بلورهای یخ) در فضا منعکس و پراکنده می‌شود یا وقتی اتمسفر زمین انرژی آزاد می‌کند، زمین خنک‌تر می‌شود، اما چنانچه زمین انرژی تابشی خورشید را جذب کند یا گازهای اتمسفری مانع آزادسازی و انعکاس گرمای زمین در محیط شوند (همان اثر گازهای گلخانه‌ای)، زمین رو به گرم‌تر شدن خواهد رفت. مجموعه‌ وسیعی از عوامل طبیعی و انسانی می‌توانند موجب برهم زدن تعادل سیستم آب و هوایی زمین شوند.

عوامل طبیعی تغییرات اقلیمی

می‌دانیم که زمین در گذشته‌های بسیار دور، خیلی قبل‌تر از پیدایش انسان، در دوران تقریبا مشخصی بی‌اندازه سرد یا گرم شده است. بارزترین عوامل طبیعی تغییرات اقلیمی که گاه به ساکنان زمین تحمیل می‌شوند عبارتند از تشدید تابش خورشید، فوران‌های آتشفشانی و نیز تغییراتی که بدون دخالت‌های انسانی در غلظت گازهای گلخانه‌ای رخ می‌دهند.

سوابق آب ‌و هوایی زمین نشان می‌دهد روند گرم‌تر شدن زمین، ‌بویژه از اواسط قرن بیستم، در مقایسه با گذشته به طرزی بی‌سابقه سرعت گرفته است، طوری که این افزایش سرعت نمی‌تواند فقط از عوامل طبیعی ناشی شده باشد. طبق گزارش ناسا، عوامل طبیعی نام‌برده هنوز هم در تغییرات آب و هوایی زمین نقش دارند، اما تأثیر این عوامل اندک است و همچنین این‌قدر تدریجی اتفاق می‌افتند که به تنهایی قادر به توجیه افزایش سرعت گرم‌تر شدن زمین در دهه‌های اخیر نیستند.

عوامل انسانی تغییرات اقلیمی

فعالیت‌های انسانی تولیدکننده‌ گازهای گلخانه‌ای در صدر جدول عوامل غیرطبیعی تغییرات اقلیمی قرار دارند. گازهای گلخانه‌ای در غلظت طبیعی موجب می‌شود گرمای زمین در حد زیست‌پذیری باقی بماند، اما غلظت فعلی گازهای گلخانه‌ای در چند دهه اخیر به سرعت بالا رفته است. به گفته مجمع بین‌المللی تغییرات اقلیمی (IPCC)، غلظت فعلی دی‌اکسیدکربن، متان و اکسید نیتروژن در جو حداقل در مقایسه با ۸۰۰ هزار سال گذشته بی‌سابقه است. گفته می‌شود غلظت دی‌اکسیدکربن، عامل اصلی تغییرات آب ‌و ‌هوایی زمین با صنعتی شدن جوامع انسانی به میزان ۴۰ درصد افزایش یافته است.

سوزاندن سوخت‌های فسیلی از قبیل زغال‌سنگ، نفت و گاز علت عمده انتشار بی‌رویه‌ گازهای گلخانه‌ای محسوب می‌شود. جنگل‌زدایی نیز به علت انتشار کربنِ ترسیب شده (کربنِ جذب و ذخیره شده در گیاهان) دومین علت انباشتگی کربن در جو شناخته شده است.

۲۰ درصد کل تولید جهانی کربن از قطع درختان و الوارسازی، قطع سراسری درختان، آتش‌سوزی‌های جنگلی و دیگر اَشکال تخریب جنگل ناشی می‌شود. سایر فعالیت‌های انسانی آلوده‌کننده هوا عبارتند از: مصرف کودهای شیمیایی (منبع اصلی تولید نیتروژن)، دامپروری (پرورش گاو، بوفالو، گوسفند و بز که از جمله دام‌های تولیدکننده‌ متان به شمار می‌روند) و فرآیندهای صنعتی تولیدکننده گازهای فلوراید. شایان ذکر است پرداختن به کشاورزی و جاده‌سازی با تغییر توان انعکاسی سطح زمین موجب کاهش یا افزایش دمای محلی شده‌اند.

راهکارهای مقابله

مقابله با تغییرات اقلیمی در وهله نخست مستلزم توافق جامعه بین‌المللی در کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و جایگزینی انواع سوخت پاک در مصارف شهری و صنعتی است. سران کشورهای جهان در کنفرانس تغییرات اقلیمی پاریس در آذر ۱۳۹۴ توافق کردند با فراهم‌سازی زیرساخت‌های لازم برای تأمین سوخت پاک اجازه ندهند افزایش دمای جهان در قرن حاضر از دو درجه‌ سانتی‌گراد فراتر رود.

آمریکا که بعد از چین دومین تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای است، متعهد شده بود تا سال ۱۴۲۹/ ۲۰۵۰ حداکثر ۲۵ درصد از حجم آلاینده‌های تولیدی‌اش بکاهد. این در حالی است که با دستور ترامپ به خروج آمریکا از توافق‌نامه‌ اقلیمی پاریس، به نظر نمی‌رسد چشم‌انداز پیشین این کشور در مورد کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی محقق شود.

رئیس‌جمهور فعلی آمریکا اعتقادی به گسترش مصرف سوخت پاک ندارد و نسبت به میلیون‌ها دلار سرمایه‌گذاری‌های این کشور در حوزه منابع انرژی تجدیدپذیر ‌اهمیتی نمی‌دهد. برنامه دولت ترامپ درخصوص انرژی به علت تأیید مصرف انبوه سوخت‌های فسیلی به‌طور قطع پیامدهای زیست‌محیطی سنگینی به همراه خواهد داشت. در هر صورت چنانچه کشورهای صنعتی جهان در مصرف بی‌رویه سوخت‌های فسیلی و سایر فعالیت‌های انسانی تخریب‌گر محیط‌زیست تجدیدنظر نکنند، بعید است سیاره زمینی که میراث نسل‌های آینده بشر خواهد بود قابل سکونت باشد.

به گزارش مجمع جهانی اقتصاد در سال ۱۳۹۵/ ۲۰۱۶، کاهش سرعت تغییرات آب و هوایی و سازگاری با پیامدهای زیستی این تغییرات به مخاطره‌آمیزترین چالش‌ پیشِ‌ روی جهانیان در دهه‌های آینده تبدیل خواهد شد. حتی گفته شده ناتوانی بشر در مدیریت این چالش به علت اثرات آبشاری پدیده تغییرات اقلیمی از خطر سلاح‌های کشتار جمعی و بحران آب مرگبارتر خواهد بود. کل اکوسیستم جهان از محل زندگی ساکنان زمین گرفته تا هوایی که نفس می‌کشیم، تحت تأثیر تغییرات اقلیمی به وضعیت ناخوشایندی دچار خواهد شد.

۱ ـ تغییرات شدید آب و هوایی

افزایش دمای اتمسفر زمین موجب دگرگونی الگوی اقلیمی معمول در مناطق مختلف جهان می‌شود؛ طوری که مناطق مرطوب رو به مرطوب‌تر شدن و مناطق خشک رو به خشک‌تر شدن خواهند رفت. این افزایش دما عامل افزایش بروز بلایای طبیعی (توفان، سیل، موج گرما و خشکسالی) و نیز تشدید مقیاس وقوع این بلایاست. دسترسی نداشتن به آب آشامیدنی سالم، آتش‌سوزی‌های غیرقابل مهار، نشت مواد صنعتی سمی، آلودگی هوا و خسارات جانی و مالی فقط چند نمونه از پیامدهای ویرانگر و پرهزینه تغییرات شدید آب و هوایی به شمار می‌روند.

۲ ـ آلودگی هوا

آلودگی هوا و تغییرات اقلیمی چنان به یکدیگر گره خورده‌اند که هر گونه نابسامانی در یکی از این موارد بر دیگری اثر متقابل خواهد داشت. به عبارت دیگر، کیفیت هوا در پی افزایش دمای زمین ناسالم‌تر می‌شود و سطح مه‌دود و دوده در هوای تنفسی از مرز هشدار عبور خواهد کرد. همچنین به علت افزایش غیرمعمول رطوبت که در نتیجه تغییرات شدید آب و هوایی و سیلاب‌های مکرر ایجاد می‌شود، بر مقدار ذرات حساسیت‌زای آلوده‌کننده هوا مانند کپک‌های معلق اضافه خواهد شد. افزایش دمای زمین حتی می‌تواند موجب طولانی‌تر شدن غیرطبیعی فصول گرده‌افشانی شود که در این صورت، حجم گرده‌های موجود در هوای تنفسی به مقدار نامطلوبی فوران خواهد کرد.

۳ ـ بیماری‌زایی و مرگ و میر

سازمان جهانی بهداشت پیش‌بینی کرده از سال ۲۰۳۰ تا ۲۰۵۰ میلادی (حدود سال‌های ۱۴۱۰ تا ۱۴۳۰ هجری شمسی) سالانه حدود ۲۵۰ هزار مورد مرگ و میر ناشی از تغییرات اقلیمی به سایر موارد مرگ و میر اضافه خواهد شد. افزایش دمای زمین موجب ازدیاد تعداد مبتلایان به استرس گرمایی، گرمازدگی، بیماری‌های قلبی و عروقی، مشکلات کلیوی و نیز تلفات جانی حاصل از این بیماری‌ها می‌شود.

همان‌طور که گفته شد، افزایش دمای زمین با میزان آلودگی هوا در ارتباط مستقیم است و از همین رو، پدیده تغییرات آب و هوایی در تشدید علائم بیماری‌های تنفسی بی‌تأثیر نخواهد بود، بویژه این که در حال حاضر ۳۰۰ میلیون انسان در جهان به بیماری آسم دچار هستند. همچنین افزایش ذرات حساسیت‌زای معلق در هوا موجب فراگیرتر شدن تب یونجه و انواع حساسیت‌های فصلی و غیرفصلی شده است.

سیلاب‌های مکرری که در نتیجه تغییرات اقلیمی رخ می‌دهد، سلامت سیل‌زدگان را به علت آلوده شدن آب آشامیدنی محل با تهدید جدی مواجه می‌کند. از سوی دیگر، توفان‌هایی که به لطف این پدیده چالشی در مقیاسی مهار نشدنی به جان و مال مردم حمله می‌برد، در بسیاری موارد به مهاجرت اجباری توفان‌زدگان می‌انجامد. الگوهای مهاجرت نشان می‌دهد امروزه احتمال آوارگی ساکنان یک منطقه در پی بلایایی نظیر سیل یا توفان ۶۰ درصد از چهل سال گذشته بیشتر شده است و ناراحت‌کننده‌تر این که بخش اعظم این مهاجرت‌های تحمیلی از بروز وقایع مرتبط با تغییرات اقلیمی ناشی می‌شود.

این قبیل مهاجرت‌ها بویژه از مناطق روستایی، موجب افزایش ناگهانی جمعیت شهری، آسیب‌های روحی، ناآرامی‌های اجتماعی، کمبود آب سالم و شیوع بیماری‌های عفونی خواهد شد.

زمین به‌دنبال افزایش دمای جو، رطوبت بیشتری را به خود جذب خواهد کرد که این در گسترش بیماری‌های ناشی از حشرات شامل تب دانگ، ویروس نیل غربی و بیماری لایم بی‌تأثیر نیست.

۴ ـ بالا آمدن سطح آب اقیانوس‌ها و زیر آب‌رفتن شهرها

نواحی نزدیک به قطب شمال زمین به طرز بی‌سابقه‌ای دو برابر سریع‌تر از سایر مناطق زمین در حال گرم‌تر شدن است. چنانچه ذوب پهنه‌‌های یخی اقیانوس منجمد شمالی با همین روند ادامه پیدا کند، سطح آب اقیانوس‌ها تا سال ۲۱۰۰ میلادی به میزان ۳۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر بالا خواهد آمد. این افزایش سطح تهدیدی جدی برای اکوسیستم‌های خطوط ساحلی و نواحی پست به‌‌شمار می‌رود. جدی‌ترین تهدید متوجه جزایر سکونت‌پذیر و البته برخی از بزرگ‌‌ترین شهرهای جهان مانند نیویورک، میامی، بمبئی و سیدنی است.

۵ ـ گرم‌تر و اسیدی‌تر شدن اقیانوس‌ها

اقیانوس‌ها حدود یک‌چهارم تا یک‌سوم انتشار سوخت‌های فسیلی را به خود جذب می‌کنند و در حال حاضر ۳۰ درصد در مقایسه با دوران پیشاصنعتی اسیدی‌تر شده‌اند. زندگی جانداران زیر آب بویژه موجودات دارای پوسته یا اسکلت آهکی (صدف‌ها، حلزون‌ها و مرجان‌‌ها) تحت تأثیر قرار خواهد گرفت.

گرم‌تر و اسیدی‌تر شدن اقیانوس‌ها نه‌تنها موجب نابودی سخت‌پوستان می‌شود، بلکه تمام ماهیان، پرندگان و پستاندارانی را که بقای آنها به تغذیه از سخت‌پوستان وابسته است، با خطر انقراض روبه‌رو خواهد کرد. همچنین افزایش پیوسته دمای اقیانوس‌ها در حال دگرگونی نابه‌جای جمعیت جانداران دریایی است که می‌تواند در درازمدت به علت تشدید پدیده سفیدشدگی مرجانی به نابودی کل صخره‌های مرجانی بینجامد، اکوسیستمی که ضامن بقای بیش از ۲۵ درصد جانداران دریایی است.

۶ ـ اکوسیستم‌های مهاجم و انقراض موجودات زنده

سرعت تغییرات اقلیمی به قدری سریع است که چنانچه حیات‌ وحش با دگرگونی‌های حاصل از این پدیده مخرب همگام نشود، در معرض خطر انقراض قرار خواهد گرفت. اکنون بسیاری از گونه‌های جانوری به علت نیاز به آب و هوای خنک‌تر به زندگی در ارتفاعات بالاتر تمایل پیدا کرده‌اند و رفتارهای فصلی و الگوهای مهاجرتی آنها رو به تغییر است. این تغییرات موجب دگرگونی کل اکوسیستم و آشفتگی زنجیره‌های غذایی جانداران خواهد شد.

براساس نتایج پژوهشی که در سال ۱۳۹۴/ ۲۰۱۵ انجام شد، سرعت انقراض پستانداران، ماهیان، پرندگان، خزندگان و سایر گونه‌های مهره‌داران حدود ۱۱۴ برابر از سرعت معمول پیشی گرفته است و عمده‌ترین علت آن به تغییرات آب و هوایی، آلودگی هوا و جنگل‌زدایی مربوط می‌شود. البته ناگفته نماند عده‌ای از گونه‌های جانوری مانند آفات درختی از طولانی‌تر شدن غیرمعمول فصل گرما سود خواهند برد و به علت قابلیت بقا در این نابسامانی می‌توانند به نابودی کل درختان یک جنگل بینجامند.