گل‌های باران‌خورده، زمین‌های کشاورزی و اندک باغ‌های بازمانده تهران از پروانه پر شده است. پروانه‌ها دیروز بال گشوده و از شرق تهران به مرکز شهر آمده‌اند و از دیدن این همه بالِ رنگارنگ، همه یکه خورده‌اند؛ هم کشاورزان و هم مردم شهرنشین. در نبود باران، مدت‌ها بود که چشم‌ها در بهار، این همه رنگ به خود ندیده بود، اما در روزهای پیش، با گذشت مدتی از بارش‌های فروردین، چشم کشاورزان به پروانه‌ها باز شد. دیدن خرمن پروانه‌ها، آنها را نگران کرده، اما جهاد کشاورزی از پیش اعلام کرده که این حشرات، آفت نیستند و نباید آنها را از بین برد. در طول دو دهه گذشته، این چهارمین موج پروانه‌هاست، هرچند خشکسالی‌های طولانی و نباریدن باران، چشم‌ها را به ندیدن این زیبایی عادت داده بود.
موج پروانه‌ها قبل از اینکه به تهران برسد، به نقاط دیگری از کشور رسیده بود. بر اساس گزارش سازمان محیط‌زیست از اواسط دی‌ماه پارسال، حضور جمعیت بالایی از این پروانه‌ها در جنوب استان سیستان‌وبلوچستان گزارش شده بود. جمعیت آنها با گرم‌تر‌شدن فصل و رفتن به سمت بهار در عرض‌های شمالی‌تر بیشتر شد و پیش‌بینی شد که با بهاری‌شدن مناطق شمالی کشور، پروانه‌ها در تمام این مناطق به وفور یافت شوند. بعد از بارندگی‌های نوروز، در اواخر فروردین، استان‌های سیل‌زده جنوبی هم از پروانه پر شد و حالا نوبت تهران است که میزبان این زیبای رنگارنگ باشد.
«رنگین بانو»، سازگار با بهار
پیش از این سازمان حفاظت محیط‌زیست با افزایش پروانه‌ها در جنوب کشور در گزارشی اعلام کرده بود که با تغییر دوره‌های بارشی کشور شاهد گونه‌ای از پروانه با شرایط اقلیم ایران هستیم. در این گزارش از پروانه‌ای به نام علمیVanessa cardui یاد شده بود؛ همان پروانه‌ای که در تهران دیده شده، بال‌های آجری رنگ دارد و به «بانوی رنگین» (painted lady) معروف است. به گفته علیرضا نادری، کارشناس حشرات سازمان حفاظت محیط‌زیست این گونه، هزاران سال در این سرزمین حضور داشته و جمعیت آن همیشه در نوسان بوده است. جمعیت آن در مناطق وسیعی از اروپا، شمال آفریقا، آسیا و حتی استرالیا فراوان است و با داشتن توانایی تطابق با شرایط مختلف اقلیمی می‌تواند در شرایط سخت به زندگی ادامه دهد؛ شرایطی که سایر گونه‌های پروانه قادر به زندگی در آن نیستند.
اما چرا پروانه‌ها در شمال و جنوب و تهران زیاد شده‌اند؟ این پروانه شناس به «شهروند» این‌طور توضیح می‌دهد: «با تغییر دوره‌های بارشی در کشور که هر چند سال اتفاق می‌افتد، افزایش بارش‌ها و معتدل‌شدن زمستان‌ها، اقلیم مدیترانه‌ای می‌شود و گیاهانی که میزبان این پروانه‌اند، پوشش مناسب و وسیع‌تری پیدا می‌کنند. پروانه‌ها به سرعت با تخم‌گذاری روی این گیاهان وارد دوران دگردیسی و پروانه‌های بالغ در کمتر از سه هفته ظاهر می‌شوند. این پروانه‌ها هم دوباره تخم‌گذاری و این چرخه را باز هم تکرار می‌کنند، تا جایی که هنوز پوشش گیاهی و رطوبت و دما مناسب باشد. رنگین بانو با داشتن سیستم ذخیره چربی بالا، توانایی پروازهای طولانی دارد و می‌تواند حتی تا ارتفاعات ٤٠٠٠متری هم پرواز کند و در دما‌های پایین‌تر هم زنده بماند.» این‌طور که او می‌گوید، با هرچه گرم‌تر شدن هوا و کاهش بارندگی‌ها، جمعیت این پروانه ها هم رفته‌رفته کمتر خواهد شد، تا زمانی شرایط مناسب رشد آن در سال‌های آینده، دوباره فرابرسد. به گفته نادری تا ٢٠ روز دیگر این پروانه‌ها در شمال کشور هم زیاد می‌شوند و در خراسان هم دیده خواهند شد، اما این اتفاق طبیعی است.
آنها نه مهاجرند، نه آفت
از چند روز پیش که میلیون‌ها پروانه مناطق شهری و روستایی قرچک، پیشوا، ورامین، اسلامشهر و پاکدشت را فراگرفته است، بعضی کشاورزان احساس خطر کرده و برای سمپاشی برنامه ریخته‌اند. خبرگزاری «مهر» هم از کشاورزانی نقل کرده که نگران خسارت دیدن جوانه محصولاتشان هستند و مزرعه‌های کلم آنها پر از پروانه شده است.
نادری اما می‌گوید این پروانه‌ها به ندرت روی محصولات کشاورزی تخم‌گذاری می‌کنند و دلیل حضورشان در اطراف مزارع وجود منابع غنی شهد و همین‌طور گیاه میزبان برای تخم‌گذاری است که در اطراف مزارع به‌صورت خودرو می‌رویند: «حضور این پروانه‌ها طبیعی است. آنها بخشی از طبیعت‌اند و به کسی ضرری نمی‌رسانند، نه محصولات کشاورزی و نه مردم.» نگرانی او از این است که با دامن‌زدن به حضور پروانه‌ها و آفت خواندن آنها، فروش سم رونق بگیرد و این پروانه‌ها هم، مثل پروانه‌های اشعار فارسی، در آتش بسوزند.
با افزایش نگرانی کشاورزان، مسئولان بسیاری درباره آفت‌نبودن این پروانه‌ها اطلاع‌رسانی کرده‌اند، مثل منصور گل محمدی، رئیس اداره حفاظت از محیط زیست شهرستان ورامین که بعد از بررسی پروانه‌ها گفته: «این گونه آفت نیست و نباید از بابت حضور آنها در مناطق شهری و روستایی نگران بود. این پروانه آفت هیچ‌گونه درخت و درختچه مثمر و زینتی نیست، بلکه می‌تواند در زنجیره غذایی به عنوان خوراک پرندگان قرار گرفته و به گرده‌افشانی هم کمک کند.» به گفته او در مناطق کویری و در زمان شکوفه‌دادن درختچه‌های گز، میلیون‌ها قطعه پروانه در این مناطق حضور پیدا کرده‌اند که در سال‌های اخیر بی‌سابقه بوده است.
محمدحسین تاجیک، مدیر جهاد کشاورزی شهرستان ورامین هم مزارع کلم ورامین را مثال زده که پر از پروانه‌اند و هیچ آسیبی ندیده‌اند. او با اشاره به روزپر بودن این پروانه‌ها توضیح داده که آنها آفت محصولات زراعی محسوب نمی‌شوند و نیازی به مبارزه نیست. علاوه بر این محمد طاهر ظاهری، رئیس اداره محیط‌زیست شهرستان قرچک هم دلیل حضور پروانه‌ها را به وجود آمدن پوشش گیاهی مناسب بعد از بارندگی‌ها دانسته و گفته که آنها نه مهاجرند و نه آفت.
پروانه‌ها کمتر شده‌اند
حضور این جمعیت از پروانه درحالی است که پیش از این کارشناسان نگران کاهش این گونه و همین‌طور باقی حشرات در ایران بودند. علیرضا نادری، پروانه‌شناس که ٢٧سال روی این حشرات تحقیق کرده، چندی پیش به «شهروند» گفته بود که در ایران درباره جمعیت پروانه‌ها مطالعه دقیقی انجام نشده، اما می‌توان گفت که جمعیت این گونه هم به‌طور محسوسی کمتر از قبل شده است، البته مثل تمامی حشرات: «به جرأت می‌توانم بگویم در خیلی از مناطقی که ٢٥سال پیش رفته بودم، حالا جمعیت پروانه‌ها اصلا قابل مقایسه با گذشته نیست. یکی از دلایل این موضوع تغییرات اقلیمی است. اما دلیل بسیار عمده و مهم آن چرای بی‌رویه و افزایش دام است. درحال حاضر نزدیک ١٢٠میلیون رأس دام در کشور داریم که در روستاها و عشایر پراکنده‌اند و مراتع را تخریب می‌کنند. این عدد شوخی نیست. ٤٠سال پیش این آمار ٢٠میلیون رأس بود، یعنی حالا ٦ برابر شده. طبیعتا با کاهش بارندگی و توسعه زمین‌های کشاورزی، چرای بی‌رویه فشار زیادی به زیستگاه‌های طبیعی پروانه‌ها وارد می‌کند و امروز دیگر جایی برای پروانه‌ها باقی نمانده است.» ایران ١٠ تا ١٥هزار گونه حشره دارد، اما چرای بی‌رویه دام و سمپاشی، این تنوع را به خطر انداخته است.
تهران به‌عنوان نمونه‌ای از این روند بخش‌های زیادی از زیستگاه‌های طبیعی خود را از دست داده است و به همین دلیل حشرات بومی آن کمتر شده‌اند. به گفته نادری تغییر زیستگاهی و اقلیمی سرعت این روند را بیشتر کرده است و در نتیجه گونه‌های غیربومی مثل سفیدبالک‌ها پدید آمده‌اند. این روند البته محدود به ایران نیست؛ پژوهش‌هایی که‌سال گذشته انجام شد و سر و صدای زیادی هم به پا کرد نشان می‌داد که ١٤درصد گونه‌های حشرات با کاهش تعداد روبه‌رو و ۱۰درصد آنها منقرض شده‌اند.
از دست رفتن زیستگاه‌ها تنوع زیستی را به خطر انداخته است؛ کشاورزی و دامداری سنتی، گسترش شهرها و از بین‌رفتن جنگل‌ها و تالاب‌ها، آلودگی، استفاده بی‌حد از کودها و آفت‌کش‌ها و آلودن خاک به مواد شیمیایی و درنهایت تغییر اقلیم. در گزارش تازه شورای جهانی تنوع زیستی هم به این مسأله پرداخته شده که حشرات بیش از گونه‌های دیگر در معرض انقراض قرار دارند. مطابق برآوردها تعداد حشرات در اروپا طی سه دهه گذشته حدود ۸۰درصد کاهش یافته است و در این گزارش تأکید شده که انسان‌ها از طریق تخریب جنگل‌ها و مرجان‌های دریایی و از میان بردن حشرات زمینه ادامه حیات خود را فراهم می‌کنند و حیات صدها‌هزار گونه گیاه و جانور را به خطر می‌اندازند.
گزارش سازمان محیط‌زیست درباره موج پروانه‌ها هم به این موضوع اشاره کرده که در سال‌های اخیر با تخریب زیستگاه‌های طبیعی مخصوصا چرای بی‌رویه دام‌ها، گیاهان خاردار جایگزین گیاهان متنوع و خوش خوراک مناطق مختلف شده‌اند: «برای مثال گیاه کنگر وحشی به‌عنوان یک گونه مهاجم در تمام عرصه‌های استان خوزستان، لرستان و بوشهر و بسیاری استان‌های دیگر ازجمله استان‌های شمال شرقی و شمالی جای سایر گیاهان را گرفته و پوشش بسیار وسیعی را به وجود آورده است. از آنجایی که این گیاه از اصلی‌ترین و مهمترین میزبان‌های لارو این پروانه است، لذا به دلیل وجود غذای کافی جمعیت این پروانه جهش زیادی پیدا می‌کند.»
حشره‌شناسان می‌گویند انسان هرگز نمی‌تواند در جهانی بدون حشرات –که اکثریت موجودات ساکن خشکی‌ها را تشکیل می‌دهند- زندگی کند چون آنها منافع زیادی برای حیات بشر دارند. آنها غذای پرندگان، خفاش‌ها و پستانداران کوچک را تشکیل می‌دهند؛ حدود ۷۵درصد گرده افشانی محصولات کشاورزی با کمک آنها انجام می‌شود و حضورشان در طبیعت باعث تقویت و سلامت خاک است و مهار آفات.
- 20
- 6
