بررسی پدیده جنگل زدایی بر تغییرات آب و هوایی جهان

جنگل زدایی چیست ؛ حقایق، علل و اثرات جنگل زدایی

جنگل زدایی (Deforestation)، به نابودی دائمی جنگل‌ها در راستای تبدیل کردن آنها به زمین‌هایی با کاربرد‌های دیگر گفته می‌شود و در حال حاضر یکی از مشکلات بزرگی است که جامعه بشری با آن روبرو است.

بنابر گفته سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، مطابق تخمین‌‌ها سالانه ۷.۳ میلیون هکتار از جنگل‌های جهان طی فرآیند جنگل زدایی از بین می‌رود. این رقم با وسعت کشور پاناما برابری می‌کند.

آمارهایی از پیامد‌های پدیده جنگل زدایی:

- بنابر گفته فائو تاکنون حدود نیمی از جنگل‌های گرمسیری نابود شده‌اند.

- مطابق اطلاعات نشنال جئوگرافی، جنگل‌ها امروزه تنها ۳۰ درصد از خشکی‌های جهان را شامل می‌شوند.

- بنابر اعلام بنیاد حیات وحش جهان (WWF) سالانه ۷.۵۷ میلیون هکتار از جنگل‌های جهان به کام نابودی کشانده می‌شوند. به عبارت ملموس‌تر هر دقیقه حدود ۲۷ زمین فوتبال در حال نابودی است.

- به گفته WWF حدود ۱۵ درصد از انتشار گازهای گلخانه‌ای متوجه پدیده جنگل زدایی است.

- بنابر اطلاعات دانشگاه مریلند، از دست رفتن پوشش درختی در سطح جهانی در سال ۲۰۱۶ به رکورد ۲۹.۷ میلیون هکتار رسید.

پدیده جنگل زدایی در چه مناطقی دیده می‌شود؟

جنگل زدایی در سراسر جهان رخ می‌دهد، اما جنگل‌های بارانی گرمسیری هدف اصلی این فاجعه زیست محیطی است. بر اساس اعلام نشنال جئوگرافی اگر این روند جنگل زدایی ادامه پیدا کند، تا ۱۰۰ سال آینده تمام جنگل‌های بارانی محو خواهند شد. مطابق اطلاعات GRID-Arendal، مرکز همکاری برنامه زیست محیطی سازمان ملل، کشورهای برزیل، اندونزی، تایلند، جمهوری دموکراتیک کونگو و بخش‌هایی از آفریقا بیشرین میزان رویارویی با پدیده جنگل زدایی دارند.

در این تصویر که به شهر ماندالا در کشور میانمار (برمه) تعلق دارد، دو گاو نر در حال کشیده قطعه چوب‌های بریده شده درخت ساج برمه‌ (Burmese Teak) هستند. هر کدوم از این قطعه چوب‌ها بر روی ارابه ۴ تن وزن دارند. با وجود اینکه بسیاری از کشور ها چوب درخت ساج برمه را ممنوع کرده‌اند، اما میانمار در حال حاضر ۷۵ تا ۸۰ درصد از چوب ساج جهان را تامین می‌کند. کشاوری ببر و بسوز (Slash-and-burn) در این کشور جنگل‌ها را مورد تهدید قرار می‌دهد. (اعتبار : James L. Stanfield / نشنال جئوگرافی)

در این بین اندونزی بیشترین میزان جنگل زدایی جهان را دارد. بر اساس یک مطالعه که در دانشگاه مریلند و موسسه منابع طبیعی انجام شده بود از قرن گذشته تاکنون، حداقل ۱۵.۷۹ میلیون هکتار از جنگل‌های این کشور نابود شده‌اند.

اگر جنگل زدایی در طول نیم قرن گذشته به سرعت افزایش داشته است، اما همواره در طول تاریخ شاهد این پدیده بوده‌ایم. به عنوان مثال به گفته دانشگاه میشیگان، ۹۰ درصد از جنگل‌های بومی ایالات متحده از سال ۱۶۰۰ میلادی به این سو نابود شده‌اند. موسسه منابع جهانی (WRI) تخمین می‌زند که بخش عمده‌ای از جنگل‌های بومی باقی‌مانده در کانادا، آلاسکا، روسیه و حوضه شمال غربی رود آمازون واقع شده است.

چرا جنگل زدایی رخ می‌دهد؟

موارد بسیاری وجود دارند که به جنگل زدایی منجر می‌شوند. WWF گزارش می‌دهد که نیمی از درختان به طور غیرقانونی از جنگل‌ها ربوده شده و به عنوان سوخت مورد استفاده قرار می‌گیرند. از جمله دلایل معمول دیگر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

- دسترسی به زمین بیشتر برای خانه‌سازی و شهرسازی

- برداشت چوب در راستای تولید اقلامی تجاری نظیر کاغذ و لوازم خانگی و نیز خانه سازی

- تولید برخی مواد که اقلام مصرفی گران قیمتی هستند، مانند روغن درخت خرما

-  ایجاد فضا برای دامداری و پرورش احشام

بریدن درختان و سوزاندن آنها از معمول‌ترین روش‌ها در پدیده جنگل زدایی است. این فعالیت‌ها زمین را کاملا بایر می‌کنند و شیوه‌هایی بسیار بحث برانگیز هستند. ما شاهد قطع یکباره درختان در مقیاس وسیع و به صورت یکباره هستیم. به نقل از شورای دفاع از منابع ملی، یک متخصص جنگلبانی قطع درختان را “آسیبی زیست محیطی” می‌داند “که به جز فوران آتشفشان‌های عظیم هیچ نمونه طبیعی دیگری را نمی‌توان به آن تشبیه کرد.

در این تصویر یک گله گاو در حال چریدن در ناحیه‌ای باقی مانده از جنگل‌های بارانی آمازون در ایالت روندونیا برزیل مشاهده می‌شود. چراندن گاو و احشام منجر به جنگل زدایی در بخش برزیلی آمازون شده است. این چارپایان هزاران مایل مربع از سرزمین‌های جنگلی غیرقابل جایگزین را نابود کرد‌ه‌اند. (اعتبار : Michael K. Nichols / نشنال جئوگرافی)

سوختن جنگل‌ها می‌تواند با سرعت زیاد و در سطح وسیع باشد، یا به صورت آهسته و با تکنیک ببر و بسوز (slash-and-burn) باشد. در این روش که به کشاورزی بدوی نیز شهرت دارد، قطعاتی از درختان، از زمین بریده و سوزانده می‌شود و سپس محصولات کشاورزی در زمین باقی مانده کشت می‌شود. خاکستر باقی‌مانده از سوختن درختان برای تغذیه گیاهان کاربرد دارد و نیز بواسطه سوختن زمین، علف‌های هرز از میان رفته‌اند. هنگامی که پس از سال‌ها استفاده منابع غذایی خاک رو به کاهش رفت و علف‌های هرز مجددا سبز شدند، کشاورزان به منطقه‌ای جدید کوچ کرده و این فرآیند را تکرار می‌کنند.

جنگل زدایی و تاثیر آن بر تغییرات آب و هوایی جهان

جنگل زدایی به عنوان یکی از فاکتور‌های دخیل در تغییرات اقلیمی جهان برشمرده می‌شود. مایکل دیلی (Michael Daley) استادیار علوم محیط زیستی از کالج لیسل در شهر نیوتن ایالت ماساچوست،‌ مشکل شماره یک جنگل زدایی را تاثیر آن بر چرخه کربن جهانی می‌داند. به گفته دکتر دیلی، ملکول‌های گازی که در اتمسفر زمین تشعشعات مادون قرمز گرمایی را جذب می‌کنند، گازهای گلخانه‌ای نامیده می‌شوند.

اگر گازهای گلخانه‌ای به مقدار کافی باشند، تغییرات آب و هوایی را منجر می‌شوند. از نظر فراوانی ، گاز اکسیژن (O2) پس از نیتروژن، دومین گاز در اتمسفر زمین است. با این حال مادامی که گازهای گلخانه‌ای وجود داشته باشند، توانایی جذب تشعشعات مادون قرمز گرمایی را ندارد. دی اکسید کربن (CO۲) متداول‌ترین گاز گلخانه‌ای است. بر اساس اعلام سازمان حفاظت از محیط زیست (EPA)، دقیقا ۸۲.۲ درصد از کل گازهای گلخانه‌ای تولید شده توسط ایالات متحده را گاز کربن دی اکسید شامل می‌شود.

این تصویر در یک پایگاه قطع غیرقانونی درخت در پارک ملی گونونگ پالونگ (Gunung Palung) در جزیه بورنئو اندونزی عملیات قطع غیرقانون درخت را نشان می‌دهد. جایی که مافیای چوب درختان بزرگ را به الوار تبدیل می‌کنند. جنگل زدایی در این منطقه جمعیت اورانگوتان‌ها را تهدید می‌کند. (اعتبار : Timothy G. Laman / نشنال جئوگرافی)

در این میان سودمندی درختان به چشم می‌آید. مطابق آمار وب‌سایت GreemPeace حدود ۳۰۰ میلیارد تن کربن، یعنی ۴۰ برابر انتشار گازهای گلخانه‌ای سالانه بواسطه سوخت‌های فسیلی در درختان ذخیره شده است. جنگل زدایی درختان نه تنها میزان کربن ذخیره شده را کاهش می‌دهد، بلکه منجر به آزاد شده گاز CO۲ در هوا می‌شود. به این دلیل که با مرگ درختان، ذخیره کربن آنها آزاد می‌شود.

بنابر ارزیابی منابع جنگلی جهان در سال ۲۰۱۰، در نتیجه جنگل زدایی، سالانه نزدیک به یک میلیارد تن کربن در اتمسفر آزاد می‌شود. البته جای امیدواری اینجاست که این آمار نسبت به یک دهه گذشته با کاهش همراه بوده است. بر اساس یک مطالعه که در سال ۲۰۰۹ در مجله نیچر به چاپ رسید، پس از مصرف سوخت‌های فسیلی، پدیده جنگل زدایی با سهمی ۶ تا ۱۷ درصدی دومین منبع آنتروپوژنیک (حاصل فعالیت‌های انسانی) بزرگ آزاد کننده کربن دی اکسید به اتمسفر قلمداد می‌شود.

کربن، تنها گاز گلخانه‌ای نیست که در نتیجه جنگلی زدایی شاهد آن هستیم. بخار آب نیز به عنوان یک گاز گلخانه‌ای تلقی می‌شود. پروفسور دیلی می‌گوید:

امروزه تاثیر جنگل زدایی در تبادل بخار آب و کربن دی اکسید میان اتمسفر و سطح زمین، بزرگترین نگرانی مرتبط با سیستم‌های آب و هوایی است. تغییر غلظت این گازها در اتمسفر تاثیر مستقیمی بر اقلیم دارد.

مطابق مقاله‌ای که در ژورنال National Academy of Sciences منتشر شده است، در نتیجه جنگل زدایی میزان بخار آب برخاسته از زمین در سراسر جهان ۴ درصد کاهش داشته است. حتی این میزان انکی تغییر در جریان بخار نیز می‌تواند الگوهای آب و هوایی طبیعی را مختل کند و مدل اقلیمی کنونی را تغییر دهد.

سایر تاثیرات جنگل زدایی

جنگل‌ها اکوسیستم‌های پیچیده‌ای هستند که تقریبا بر تمامی گونه‌های روی سیاره تاثیر می‌گذارند. با تخریب شدن آنها باید شاهد یک زنجیره‌ای از رخداد‌های ویرانگر به صورت محلی و سپس در سراسر جهان باشیم.

نابودی گونه‌ها : بنابر گفته نشنال جئوگرافی، هفتاد درصد از گیاهان و جانوران جهان در جنگل‌ها زندگی می‌کنند و بواسطه جنگل زدایی زیستگاه خود را از دست می‌دهند. از دست رفتن زیستگاه می‌تواند منجر به انقراض این گونه‌ها شود. به علاوه  از دیگر پیامدهای منفی از دست رفتن گونه‌های گیاهی، می‌توان به اختلال در مطالعات دارویی و نیز کاهش جمعیت‌های محلی که برای شکار و درمان به آنها وابسته هستند، اشاره کرد.

چرخه آب : درختان نقش مهمی در چرخه آب دارند. آنها آب باران را جمع می‌کنند، سپس به بخار آب تبدیل کرده و در اتمسفر زمین آزاد می‌کنند. بنابر اطلاعات دانشگاه کارولینای شمالی، درختان همچنین میزان آلودگی آب را با توقف آلوده شدن رواناب‌ها، کاهش می‌دهند. در آمازون، بیش از نیمی از آب موجود در اکوسیستم توسط گیاهان نگه داری می‌شود.

جنگل زدایی ببر و بسوز (Slash-and-Burn) منجر به بایر شدن و آسیب دیدن ناحیه جنگلی شمال شرقی ماداگاسکار شده است. مسائل اقتصادی دولت را برای بهره برداری از یکی از غنی‌ترین منابع زیستی جهان در راستای کشت دانه‌های قهوه تحت فشار قرار داده است. (اعتبار : John Michael Fay / نشنال جئوگرافی)

فرسایش خاک : ریشه‌های درختان در خاک لنگر انداخته‌اند. بدون درختان، خاک آزاد با تاثیر آب و هوا از بین می‌رود، موضوعی که می‌تواند منجر به مشکلاتی در رشد گیاهان شود. WWF می‌گوید، دانشمندان تخمین زده‌اند که از سال ۱۹۶۰، یک سوم زمین‌های زراعی جهان به دلیل پدیده جنگل زدایی از بین رفته‌اند. پس از قطع درختان، محصولات تجاری مانند قهوه، سویا و نخل کاشته می‌شود.

کاشت این نوع گیاهان می‌تواند منجر به افزایش فرسایش خاک شود؛ چرا که ریشه آنها در خاک نگه داشته نمی‌شود. پروفسور دیلی در همین زمینه می‌گوید: این وضعیت در هایتی در مقایسه با جمهوری دومینیکن بهترین مثال از نقش مهمی است که جنگل‌ها در چرخه آب ایفا می‌کنند. هر دو کشور جزیره‌ای مشابه را در اختیار دارند، اما پوشش جنگلی در هایتی کمتر از جمهوری دومینیکن است. نتیجه این امر، فرسایش بیشتر خاک، سیل و رانش زمین بیشتر در هایتی است.

کیفیت زندگی : فرسایش خاک منجر به ورود گل و لای به رودها، نهرها و سایر منابع آب می‌شود. این موضوع کیفیت آب محلی را کاهش می‌دهد و در تضعیف سلامت جمعیت آن منطقه دخالت دارد.

مزاحمت برای بومیان : بسیاری از قبیله‌های بومی در جنگل‌های بارانی جهان زندگی می‌کنند و نابودی این جنگل‌ها به معنای نابودی خانه و شیوه زندگی‌ آنهاست. به عنوان مثال فیلم “Under the Canopy” نگاهی انداخته است به جنگل بارانی آمازون و مردمی که آنجا زندگی می‌کنند.

از جمله یک راهنمای بومی به نام کامانجا پاناشکونگ. سانجایان (M. Sanjayan)، معاون اجرایی سازمان حفاظت بین المللی در بیانیه‌ای اشاره داشت: جامعه‌ای که کامانجا در آن زندگی می‌کند یکی از ۳۵۰ جامعه بومی آمازون است که درست مانند همه ما به این جنگل بارانی وابسته هستند. از آبی که می‌نوشند گرفته تا هوایی که تنفس می‌کنند.

جنگل زایی ؛ راهی برای مقابله با جنگل زدایی

بسیاری گمان می‌کنند که برای مقابله با جنگل زدایی، مردم باید درختان بیشتری بکارند. شاید سعی در کاشت حجم وسیعی از درختان می‌تواند به مرتفع شدن مشکلات جنگل زدایی بیانجامد، اما همه آنها را حل نخواهد کرد. جنگل زایی می‌تواند به موارد زیر کمک کند: مزایای جنگل‌ها مجددا باز می‌گردند.

مثل: ذخیره کربن، چرخه آب و زیستگاه حیات وحش کاهش تولید دی اکسید کربن در اتمسفر بازسازی زیستگاه‌های طبیعی حیات وحش جنگل زایی به طور کامل مشکل را برطرف نمی‌کند. به عنوان مثال، پروفسور دیلی اشاره می‌کند که جنگل‌ها نمی‌توانند تمام کربن دی اکسید تولید شده توسط انسان از طریق سوخت‌های فسیلی را جذب و گازهای گلخانه‌ای تولیدی توسط آنها را کاهش دهد. حتی با جلوگیری از جنگل زدایی، کماکان این ضرورت احساس می‌شود که تا از انتشار آنها در اتمسفر جلوگیری به عمل بیاید.

به علاوه جنگل زدایی از انقراض‌های ناشی از جنگل‌زدایی جلوگیری نمی‌‌کند. دکتر دیلی به لایوساینس می‌گوید: متاسفانه ما تاکنون جمعیت بسیاری از گونه‌های را به حدی کاهش داده‌ایم که بازگرداندن آن، حتی با وجود تلاش عظیم در جنگل زایی احتمال بسیار کمی دارد. مضاف بر جنگل زایی، تکنیک‌های دیگری نیز وجود دارند که با جنگل زدایی مقابله و آن را کاهش می‌دهند. از جمله آنها می‌توان به سوق دادن جوامع انسانی به سوی تغذیه گیاهی اشاره کرد. این موضوع نیاز انسان به زمین برای پرورش دام را کاهش می‌دهد.

جنگل زدایی در جنگل‌های بارانی گرمسیری حوزه رود ریو شاگرا (Rio Chagres) از دیگر مسائل زیست محیطی است که البته این ‌بار زیان آن متوجه انسان است. این رود منبع آب اولیه کانال پاناما است. و جنگل زدایی در اطراف این رود منجر به فرسایش خاک و رسوب در جنگل‌های بارانی می‌شود، موضوعی که منجر به مسدود شدن کانال و افزایش نیاز به حفاری در آن می‌شود. (اعتبار : Tomas Munita / نشنال جئوگرافی)

وبسایت دیده‌بان جهانی جنگل پروژه‌ای را برای مقابله با جنگل‌زدایی از طریق افزایش آگاهی آغاز کرده است. این نهاد از تکنولوژی ماهواره‌ای، داده‌های در دسترس، جمع آوری اطلاعات برای تشخیص و هشدار دادن به دیگران در مورد جنگل زدایی استفاده می‌کند. جامعه آنلاین‌ آنها همچنین مشوق به اشتراک گذاری تجربه‌های شخصی و اثرات منفی جنگل زدایی است.

تیمور خسروی